Białorusini w Polsce: XIX i XX wiek.
SŁOWNICZEK:
Konstanty Kalinowski- rewolucjonista, uczestnik powstania styczniowego, bohater narodowy Polski, Białorusi i Litwy, z zawodu dziennikarz i prawnik.
Zygmunt Sierakowski- polski generał, działacz niepodległościowy, dowódca powstania styczniowego na Żmudzi. Używał pseudonimu Dołęga.
„Nasza Niwa”- jest jednym z najstarszych tygodników wydawanych w języku białoruskim. "Nasza Niwa" została po raz pierwszy wydana w Wilnie w roku 1906, a od roku 1991 ukazuje się w niepodległej Białorusi. Obecnie "Nasza Niwa" pozostaje jednym z ostatnich periodyków wydawanych w języku białoruskim.
Wincenty Dunin- Marcinkiewicz- poeta, dramaturg, klasyk literatury białoruskiej XIX w. Autor romantycznych wierszy, powieści i opowiadań. Popularyzator białoruskiego języka literackiego i kreator nowych gatunków oraz form literackich.
Janka Kupała- Iwan Łucewicz, klasyk literatury białoruskiej, poeta, dramaturg, publicysta, wybitny działacz Białoruskiego Odrodzenia początku XX wieku, działacz orientacji lewicowej i jeden z twórców białoruskiego języka literackiego.
Białoruska Republika Ludowa- pierwsze w historii państwo białoruskie istniejące od marca do grudnia 1918 roku na terenach okupowanych przez Cesarstwo Niemieckie.
Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka (BSRR)- jedna z czterech republik, które w grudniu 1922 roku utworzyły Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich.
Hromada- partia białoruska, działająca 1925-27 w Polsce; głosiła hasła samookreślenia narodów i rządów robotniczo-chłopskich na zjedn. Białorusi, uległa wpływom komunist.; zdelegalizowana przez władze polskie.
Bronisław Taraszkiewicz- białoruski polityk, poseł na Sejm Rzeczypospolitej, przewodniczący Białoruskiego Koła Poselskiego, przywódca Białoruskiej Włościańsko-Robotniczej Hromady, działacz społeczny, językoznawca, tłumacz, jeden z twórców ortografii języka białoruskiego i pierwszej gramatyki białoruskiej w 1918 r.
Skomorochowie- rosyjscy wędrowni aktorzy, muzykanci, kuglarze
Batlejka- ludowy teatr lalkowy
Święta Góra Grabarka- góra położona obok wsi o tej samej nazwie w województwie podlaskim, powiecie siemiatyckim, w gminie Nurzec-Stacja. Jest najważniejszym miejscem kultu religijnego dla wyznawców prawosławia w Polsce.
„Niwa”- tygodnik mniejszości białoruskiej w Polsce, wydawany w języku białoruskim w Białymstoku.
tutejsi- samookreślenie przynależności narodowościowej istniejące na pograniczu zasięgu języka polskiego, białoruskiego i ukraińskiego, oraz wyznania katolickiego i prawosławnego.
Ks. Adam Stankiewicz- ksiądz katolicki białoruskiego pochodzenia, białoruski wydawca, pisarz, publicysta i działacz narodowo-religijny, nurt o charakterze chadeckim.
BIAŁORUSINI W POLSCE : XIX, XX WIEK.
Białorusinami nazywamy Rusinów (Słowian Wschodnich), których przodkowie mieszkali na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego w granicach po unii lubelskiej i mówili gwarami zaliczanymi dziś do języka białoruskiego. W 1860 roku w Encyklopedii Powszechnej Orgelbranda pod pojęciem Białoruś wzmiankowano 5 województw I Rzeczpospolitej. Województwo mścisławskie, smoleńskie, połockie województwo witebskie oraz mińskie (bez powiatu rzeczyckiego i mozyrskiego). Od początku XX wieku terminem "Białoruś" zaczęto określać także, położone na zachód, tereny Czarnej Rusi, Grodzieńszczyzny oraz Polesia.
Na mocy unii brzeskiej zawartej w 1596 roku w Rzeczpospolitej Obojga Narodów nastąpiło połączenie Cerkwi prawosławnej z Kościołem łacińskim. Część duchownych prawosławnych i wyznawców prawosławia uznała papieża za głowę Kościoła i przyjęła dogmaty katolickie, zachowując bizantyjski ryt liturgiczny. Następstwem unii brzeskiej był podział społeczności prawosławnej na zwolenników unii - unitów i przeciwników - dyzunitów. Z punktu widzenia interesów Rzeczypospolitej unia brzeska wpłynęła tylko na pogłębienie się rozbicia religijnego w państwie i spowodowała silny wzrost antagonizmów religijnych na obszarach zamieszkanych w większości przez ludność białoruską i ukraińską. Gdy antagonizmy te połączyły się z przeciwieństwami klasowymi i narodowościowymi, zaostrzyło to niesłychane walki wewnętrzne w Rzeczypospolitej, przyczyniając się do podważenia jej potęgi. Już bowiem w toku rokowań w Brześciu okazało się, że przeważająca grupa przedstawicieli Kościoła wschodniego jest przeciwna unii. Wystąpiło przeciwko niej duchowieństwo zakonne, większość mieszczaństwa, a także znaczna część szlachty, zwłaszcza z terenów Korony. Negatywne stanowisko wobec unii zajęły bractwa cerkiewne, będące głównym czynnikiem reformy wewnętrznej w Kościele wschodnim w Rzeczypospolitej. Bractwa te, które rozwinęły się pod koniec XVI wieku, pełniły funkcje organizatora ludności prawosławnej. Spadkobiercą Unii Brzeskiej jest obecnie Kościół greckokatolicki sui iuris na Białorusi.
Po rozbiorach Polski ziemie zamieszkiwane przez ludność białoruską dostały się w całości pod panowanie Rosji. Ponieważ władze rosyjskie uważały Kościół katolicki obrządku wschodniego, czyli unicki, za pomost ku polskości, szybko zaczęły go szykanować. Po klęsce polskiego powstania listopadowego, w ramach represji antypolskich, nastąpiło oderwanie tego Kościoła od Rzymu i przyłączenie go do rosyjskiej Cerkwi prawosławnej (1839). Dopiero w 1905 roku car Mikołaj II przywrócił wolność religijną w Rosji, około 230 tysięcy potomków unitów powróciło wtedy do Kościoła katolickiego. Musieli jednak przyjąć rytuał łaciński, gdyż nie mieli prawa tworzyć parafii obrządku bizantyjsko-słowiańskiego. Ludność białoruska była wciągana przez polskich działaczy narodowych używających w celach agitacyjnych gwary białoruskiej (Konstanty Kalinowski, Zygmunt Sierakowski) do antyrosyjskich powstań, zwłaszcza styczniowego (1863). Dopiero pod koniec XIX wieku i początku XX zaczyna kształtować się białoruska elita kulturalna i polityczna rozpowszechniająca ideę osobnego narodu białoruskiego, tworzy się literacki język białoruski. Jedną z najwybitniejszych postaci w tej dziedzinie był autor gramatyki białoruskiej Bronisław Taraszkiewicz. Duże znaczenie w propagowaniu białoruskości odniosła również gazeta „Nasza Niwa” (druga gazeta pisana w języku białoruskim, pierwszą była „Nasza Dola”), a także poeci, którzy kształtowali literacki język białoruski. Niektórzy z nich tworzyli równolegle w dwóch językach: białoruskim oraz polskim lub rosyjskim i uważali się pod względem narodowym za Polaków lub Rosjan. Za najwybitniejszych twórców należy uznać Wincentego Dunin-Marcinkiewicza, oraz Janka Kupałę, który nie tylko przyczynił się do rozwoju języka, ale także był politycznym działaczem orientacji lewicowej.
Podczas pierwszej wojny światowej Białorusini wiązali swoje nadzieje z Niemcami, którzy obiecywali im pomoc, w rezultacie przyczynili się tylko do rozbudowy systemu oświaty - sieć szkół początkowych i 2 seminaria nauczycielskie - tolerowali propagowanie hasła niezależnej Białorusi. W 1918 roku utworzono Białoruska Republikę Ludową, która była tylko państwem na papierze, nie miała swojego odzwierciedlenia w rzeczywistości. Po upadku Cesarstwa Niemieckiego wojska niemieckie w grudniu 1918 roku opuściły Mińsk. Już 1 stycznia 1919 grupa komunistów białoruskich na terenie kontrolowanym przez Armię Czerwoną ogłosiła w Smoleńsku, gdzie tymczasowo mieściły się władze radzieckie powstanie Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej - w skrócie BSRR. W styczniu 1919 roku, po zajęciu bez walki Mińska przez Armię Czerwoną, nastąpił kres istnienia Białoruskiej Republiki Ludowej .Po klęsce Niemiec część Białorusinów skierowała swoje nadzieje w stronę Polski, wierząc, że przy boku Józefa Piłsudzkiego ich państwo zostanie zjednoczone lub uzyska autonomię. Premierzy RP i od kilku miesięcy już faktycznie nieistniejącej BRL Ignacy Jan Paderewski i Anton Łuckiewicz ogłosili w Paryżu projekt budowy federacji dwóch państw - przewidziano dla nich wspólną politykę zagraniczną i obronną. Do polsko-białoruskiego sojuszu jednak nie doszło ze względu na opory znacznej części białoruskich polityków oraz postawę polskich nacjonalistów żądających bezwarunkowej inkorporacji do Polski ziem wschodnich w granicach z 1772 roku.
Na mocy pokoju ryskiego podpisanego przez Polskę oraz dwie republiki sowieckie: Rosję i Ukrainę w 1921 roku tereny zamieszkiwane przez ludność białoruskojęzyczną zostały podzielone między Polskę, a Rosję. Głównym ośrodkiem kulturalnym inteligencji białoruskiej stało się Wilno oraz w niewielkim stopniu Białystok. W 1922 roku w wyborach do sejmu polskiego Białorusini wystawili kandydatów w ramach Bloku Mniejszości Narodowych. Do Klubu Białoruskiego weszło 11 posłów i 3 senatorów. Wkrótce większość posłów białoruskich, dostrzegając radykalne nastroje społeczne swych wyborców, doszła do przekonania, że tylko poprzez wykorzystanie tego powszechnego niezadowolenia w ramach legalnej partii politycznej można będzie wpłynąć na zmianę stanowiska władz polskich wobec problemu białoruskiego. W czerwcu 1925 r. powstał oddzielny klub poselski Białoruskiej Włościańsko-Robotniczej Hramady, później nazwa została zmieniona na Białoruską Socjalistyczną Gromadę. Program partii opracowany przez posła Bronisława Taraszkiewicza obejmował sprawy polityczne, jak i społeczne. Na plan pierwszy wysunięta została walka o wyzwolenie narodowe ludności białoruskiej. Wszystkie ziemie białoruskie miały być zjednoczone w ramach jednego organizmu państwowego obejmującego ziemie białoruskie od Dźwińszczyny po Pińszczyznę i od Białostocczyzny po Mińszczyznę. Głoszono hasła komunistyczne, żądano reformy rolnej korzystnej dla chłopów (ziemia miała pochodzić z rozparcelowanych majątków polskich ziemian i osadników wojskowych), a także edukacji w języku ojczystym. W 1927 roku rząd polski zdelegalizował Hromadę. Drugiemu nurtowi działaności narodowej, który miał charakter chadecki, przewodził ksiądz rzymskokatolicki Adam Stankiewicz.
Na skutek agresji Związku Radzieckiego na Polskę 17 września 1939 roku wcielenie ziem Polski zamieszkiwanych przez ludność białoruską do Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radziecką. Data ta przysporzyła w przyszłości, szczególnie w 2009 roku wielu dyskusji i sporów na temat tego, czy 70 rocznicę Zjednoczenia Białorusi w konfrontacji do tragicznych wydarzeń dla Polski należy hucznie świętować, czy też nie. Prezydent Łukaszenko składając w tym dniu życzenia białoruskim obywatelom mówił o wyzwalającym pochodzie Armii Czerwonej, celem którego była ochrona narodów białoruskiego i ukraińskiego - pozostawionych na pastwę losu na terytorium Polski. Słowa te dowodzą nadal panującej propagandy historycznej czasów ZSRR.
Po II wojnie światowej w nowych granicach Polski pozostała tylko niewielka część Białorusinów, zamieszkująca na Białostocczyźnie. Na mocy porozumień polsko-radzieckich ludność litewska, białoruska oraz ukraińska miała zostać przesiedlona do odpowiednich republik radzieckich. Akcja wymiany ludności na Białostocczyźnie odbywała się w atmosferze terroru ze strony niektórych odłamów polskiego podziemia. Do Związku Radzieckiego wyjechało wówczas około 20% ówczesnej białoruskiej mniejszości narodowej, głównie z rejonów, gdzie Białorusini stanowili mniejszość i narażeni byli na represje ze strony polskiego podziemia. 80% Białorusinów nie skorzystało z możliwości repatriacji i pozostało w granicach państwa polskiego.
W dniu 25 sierpnia 1991 roku Rada Najwyższa BSRR ogłosiła niepodległość republiki, tydzień później, dokładnie 3 września Polska uznała niepodległość Białorusi. Od 17 września tego roku nazwa państwa brzmi Republika Białoruś.
Kultura pogranicza.
Białoruś leży na styku dwóch kultur - polskiej i rosyjskiej. Wpływy tych kultur odbiły się na procesie kształtowania się narodu białoruskiego. Język białoruski stał się językiem używanych jedynie przez chłopów i biedotę i tak też często postrzegany jest do dziś. Elity społeczne mówiły po polsku lub rosyjsku. Taka sytuacja językowa prowadziła do tego, że twórczość białoruska tworzyła się w trzech językach - polskim, rosyjskim i w najmniejszym stopniu w białoruskim. Poza wpływami kultury polskiej i rosyjskiej pozostawała białoruskojęzyczna kultura wsi. Istniała ustna twórczość ludowa. Każdemu etapowi życia ludzkiego (świętom, porom roku) towarzyszyły osobne pieśni, na przykład na Boże Narodzenie Skomorochowie chodzili z batlejką - starodawnym teatrem lalkowym, należącym do rozwijającego się na Białorusi teatru amatorskiego. Mało znane są tradycyjne instrumenty białoruskie, które towarzyszą pieśnią, są to między innymi: Baraban (bęben), swierelka, gusli (instrument szarpany), judok (instrument smyczkowy), cymbały, bałałajka (instrument szarpany). Folklor muzyczny wynoszony jest głównie z domu. Do końca lat 70 zaobserwowano w szkołach na terenie Polski zainteresowanie muzyką białoruską. Obecnie to nauczyciele wychodzą z takim pomysłem.
Kultura białoruska nierozłącznie związana jest religią, czyli prawosławiem. Wspólna religia pozwala zjednoczyć większość Białorusinów w jedną wspólnotę, jaką jest Kościół. Następuje wspólny przekaz treści, uczestnictwo, spotykanie się, różne czynności religijne są podzielane i spełniane przez grupę. Szczególnym miejscem, gdzie spotykają się rzesze prawosławnych pielgrzymów jest Święta Góra Grabarka, jest ona takim samym miejscem jak dla katolików Częstochowa. Sanktuarium to położone jest niedaleko Bugu, między Mielnikiem i Drohiczynem. W przeddzień Przemienia Pańskiego (18-19 sierpnia) oraz innych świąt dorocznych, gromadzą się przed sanktuarium na św. Górze Grabarce wyznawcy prawosławia z całej Polski. Co roku przybywa też krzyży (prawosławny krzyż o ośmiu końcach) przyniesionych przez pątników. Każdy, zaraz po wejściu do cerkwi, zapala cieniutkie świeczki, które świadczą o zapale wiary. Religia dla Białorusinów stała się głównym spoiwem tej mniejszości narodowej, na co wpłynęło przede wszystkim słabe poczucie przynależności do własnego narodu, wynikające z polityki państwa. Wpływ na to ma również duży stopień asymilacji i polonizacji. Na terenie Polski możemy wydzielić cztery takie strefy: do pierwszej z nich należą ci, którzy mówią o sobie, ze są Polakami, chociaż wyznają inną wiarę, druga grupa uznaje się za Polaków białoruskiego pochodzenia, trzecia natomiast za Białorusinów mieszkających w Polsce i uznających ją za swoją ojczyznę, ostatni mówią o sobie, że są tutejsi, ani Polacy, ani Białorusini.
Konflikty miedzy dwoma kulturami wynikają głównie z odmiennych religii, przede wszystkim różnych dat obchodzenia świąt Bożego Narodzenia. Wielu Białorusinów spotyka się z problemem otrzymania dnia wolnego od pracy, słysząc od swoich pracodawców, że prawdziwe święta już były. Kolejnym problemem jest przekonanie niektórych osób, szczególnie słabo wykształconych, że Białorusin równa się Rosjanin, czyli zaborca, komunista. Zdarza się również, że Polacy uznają się za lepszych, wywodząc swoje korzenie od szlachty, natomiast Białorusinów od chłopów, traktując ich język jako gorszy, wiejski. W konsekwencji takie zachowanie doprowadziło do zmniejszającej się liczby chętnych do nauki języka białoruskiego i zmiany nazwisk na polskie, lub o polskim brzmieniu w obawie o gorsze i nierówne traktowanie.
Nie tylko jednak historia łączy Białorusinów i Polaków, ale również wybitni i znani ludzie. Przykładem takiej postaci jest chociażby Adam Mickiewicz, Polak, który urodził się w samym sercu Białorusi - w Nowogródku. Cała twórczość Mickiewicza przesiąknięta jest obyczajowością i obrazami z życia ludu białoruskiego. Przykładem tego są chociażby „Dziady”, czy „Pan Tadeusz”. Kolejną postacią jest Eliza Orzeszkowa, która nie tylko urodziła się na Białorusi, ale również została tam pochowana. Ważną dla Polski postacią jest również Tadeusz Kościuszko, urodzony na Białorusi, oraz wiele innych zasłużonych dla Polski jak i dla Białorusi postaci.
Idee romantyczne i chęć bliskości z tym, co proste, chłopskie sprawiły, że wielu polskich badaczy poświeciło swoje prace folklorowi białoruskiemu. Zorian Dołęga- Chodakowski oczarowany różnorodnością tematyczną pieśni białoruskich, zaczął je spisywać i tworzyć zbiory pieśni. Zachęcony jego sukcesami Piotr Kiriewicz również utworzył zbiory pieśni, do których dołączył rozdział z wyjaśnieniem tłumaczącym związek tych pieśni z obrzędami i wierzeniami słowiańskimi z okresu pogaństwa. Maria Czarnowska zajmowała się świętami białoruskimi, głównie świętem Kupały, radunicą i rusałkami. Zainteresowania folklorem białoruskim w Królestwie Polskim rozpoczął w 1824 roku Kazimierz Władysław Wójcicki. W ślad za nim podążył Łukasz Gołębiowski, który swe badania skupił głównie na obrzędach weselnych, instrumentach i tańcach, charakterystycznych dla Białorusinów. Pieśń białoruska stała się również inspiracją w twórczości Polaków. Jan Czeczot wykorzystał elementy gramatyki i języka białoruskiego w swych wierszach, a także słowa i melodie. Stanisław Moniuszko natomiast skomponował muzykę do 19 ludowych piosenek białoruskich tłumaczonych przez Czeczota.
Obecnie tereny Polski zamieszkuje nieco mniej niż 50 tysięcy obywateli narodowości białoruskiej. W większości zamieszkują oni tereny województwa podlaskiego, najwięcej Białorusinów znajduje się w Białymstoku. Ważnymi miastami są również Bielsk Podlaski i Hajnówka. Ze względu na duża ilość Białorusinów w tych miastach mają prawo do ubiegania się o wprowadzenie dwujęzycznych nazw obiektów geograficznych oraz używanie swego języka jako pomocniczego w kontaktach urzędowych.
Białorusini biorą czynny udział w życiu społecznym, jak i politycznym tworząc wiele związków i stowarzyszeń, jedno z najważniejszych dla kultury białoruskiej jest Białoruskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne w Polsce. Białorusini posiadają również własną prasę. Najważniejsze tytuły prasowe to tygodnik „Niwa”, miesięcznik społeczno-kulturalny „Czasopis” oraz półrocznik „Białoruskie Zeszyty Historyczne”. Mniejszość białoruska ma również udział w polskich mediach. Na antenie Radia Białystok nadawany jest codziennie program w języku białoruskim pod nazwą "Pad znakam Pahoni". Raz w tygodniu nadawany jest program "Pażadalnaja pieśnia". Oprócz tego na antenie radia nadawane są audycje religijne: "Duchounyja sustreczy" oraz "Pierad wychodam u carkwu". TVP Białystok nadaje raz w tygodniu program w języku białoruskim, z polską listą dialogową, o tematyce związanej z mniejszością białoruską zamieszkującą Podlasie pt. Tydzień białoruski.