Środowisko fizyczne i społeczne szkoły a zdrowie uczniów i nauczycieli
5.1 Środowisko fizyczne szkoły, jego składowe i wpływ na samopoczucie uczniów i nauczycieli
- wymaga wysiłku wszystkich osób związanych z funkcjonowaniem szkoły
- budynek szkoły: do wysokości 3 kondygnacji, bez szkodliwego promieniowania i pól elektromagnetycznych, hałasu, drgań, zanieczyszczenia powietrza, wód i gruntu; zanieczyszczenie nie może przekraczać dopuszczalnych wartości; zaopatrzony w wodę do picia, zachowania higieny, potrzeby gospodarcze, odprowadzanie ścieków, składowanie odpadków i nieczystości stałych; instalacja grzewcza, wentylacja, sieć elektroenergetyczna + wewnętrzna instalacja, urządzenia dla niepełnosprawnych (1996 r. 4,5% bez instalacji wodociągowej, 6% bez kanalizacji).
- wskaźnik powierzchni - 2,5 m2/uczeń (1996/1997 23 uczniów/jedno pomieszczenie nauki)
5.2 Cechy prawidłowego mikroklimatu w szkole
wentylacja:
- grawitacyjna we wszystkich pomieszczeniach
- wentylacja mechaniczna w pracowni chemicznej, zespole sportowym, zespole żywieniowym
okna - otwierane przynajmniej na 50% ich powierzchni, wierzenie na każdej przerwie i dowolnie w czasie lekcji (wentylacja grawitacyjna+mechaniczna+wietrzenie w klasie o 3h wysokości i 2,5 m2/ucznia - 20 m3 powietrza/h/ucznia (1992/93 80% miejskich i 60% wiejskich wszystkie pomieszczenia wyposażone)
temperatura:
- w sezonie grzewczym - pomieszczenia nauki i ustępy (+20 C), szatnie, korytarze, klatki schodowe, sale gimnastyczne (+16 C), przebieralnie, natryskownie (+25 C)
- <15 C zawieszenie lekcji (1992/93 w 80% efektywne)
ochrona przed hałasem (głównie komunikacyjny):
- ze strony dróg i linii kolejowych - 55 decybeli
- innych źródeł - 45 decybeli
- ochrona przed przenikaniem nadmiernego hałasu i drgań (powodowanych przez innych użytkowników oraz instalację i urządzenia-techniczne wyposażenie)
- równoważny poziom dźwięku przenikającego do klas i pracowni szkolnych (z wyjatkim technicznych) ze wszystkich źródeł hałasu łącznie <40 decybeli (w tym z innych pomieszczeń i urządzeń <35 decybeli)
- zmniejszenie hałasu - szerokie, załamane korytarze, klasy z jednej strony, dźwiękochłonne materiały, szczelne drzwi i okna
oświetlenie (poziom natężenia, kontrast, jaskrawość, brak olśnienia):
- określane w luksach (ilość światła padającego na 1 metr)
- za duży kontrast (biała ściana, czarna tablica) - niekorzystny
- olśnienie - odczucie niewygody przy patrzeniu, krańcowe - oślepiające (zbyt duże natężenie lub kontrasty); bezpośrednie (gdy prosto w oczy) i odbiciowe (z nadmiernie jaskrawych przedmiotów)
- nie mniej niż 2,2 m od tablicy, kąt z pierwszych ławek nie większy niż 30 stopni, wg. Cohna znaki na tablicy dostrzegalne z 9,6 m
oświetlenie naturalne - jak najwięcej:
- przynajmniej 3h nasłonecznienia w godzinach 8-16 21.03 i 21.09
- stosunek powierzchni okien do podłogi - pomieszczenia na pobyt ludzi (1:8), do nauki (1:4-1:5), inne (1:12)
- odległość od innego obiektu budowlanego - nie mniejsza niż jego wysokość (jeśli do 55m), nie mniejsza niż 55m (jeśli wyższy)
- przy jednostronnym oświetleniu - z lewej strony (front=tablica)
- sprzyjające - czystość szyb, bez roślin i firanek, ale żaluzje czy zasłony (ochrona przed zbyt intensywnym)
oświetlenie sztuczne (najmniejsze dopuszczalne - polskie):
- sale lekcyjne, przedmiotowe -300 lx
- sale gimnastyczne - 200 lx
- pomieszczenia sanitarne - 100 lx
- schody, korytarze - 100 lx
zachodnie - czytanie min. 300, lepiej 500 lx,
- niedopuszczalne nieosłonięte źródła
- obecnie odchodzenie od żarowego (żarówek) na rzecz fluoroscencyjnego (droższe, mniej ciepła, więcej światła, bardziej trwałe); świetlówki - widoczne migotanie, zmniejszony komfort widzenia (skrajne - stroboskopowe, możliwe niebezpieczeństwo), wcześniej wymienić - nie dopuścić do migotania i gaśnięcia; trudności ze składowaniem zużytych - zawierają rtęć
- 1996 - niedostateczne oświetlenie w 50% szkół
pracownia komputerowa:
- 6m2/komputer, monitory bokiem do okna, światło z lewej strony (ewentualnie z przodu)
- oświetlenie elektryczne sufitowe 500 lx
- odzież z tkaniny niepodatnej na elektryzację (ekran +, człowiek -), nieelektryzująca podłoga
- wietrzenie podczas przerw - krzesło z regulowaną wysokością, wygiętym oparciem
- krawędź ekranu na poziomie oczu, odległość 40-70 cm
- w rzędzie odległości przynajmniej 2m, między rzędami - 3m
pomieszczenia higieniczno-sanitarne:
- ogólnodostępne ustępy (jedna miska i pisuar na 35 chłopców, 1 miska/25 dziewcząt, 1 umywalka/1-3 miski lub pisuary)
- 1 okno i kabina - wentylacja grawitacyjna, więcej - mechaniczna automatyczna
- na piętrze dostępnych dla niepełnosprawnych - przynajmniej 1 dostosowana
- 1996/97 - w 10% szkół niedotrzymane
szatnia - centralna dla wszystkich, dostępna z holu, w podpiwniczeniu, 0,25m2/ucznia
rekreacja i WF
- 25% powierzchni pod zieleń i rekreację, 4m2 placu na ucznia, ogródek 200-800m2, terenowe urządzenia kultury fizycznej
boiska i sale:
- do 7 oddziałów - boisko wielofunkcyjne, 200 m2; sala 36m2, 3 m wysokości
- 8-23 - wielofunkcyjne, 450 m2, siatkówka 286 m2, koszykówka 608 m2, do gier sportowych - 2376m2; sala 288 m2 i 6 m wysokości
- 24 i więcej - wielofunkcyjne 450 m2, 2* siatkówka 286 m2, 2*koszykówka 608 m2, do gier sportowych 2376 m2 ; sala do 32 - 540 m2, 7,2 wysokości; >33 - dwie sale 540 m2, 216 m2, 7,2 m wysokości
- 1997 - wszystko zgodnie z wymaganiami 10% szkół
5.3 Warunki i zasady organizacji pracy w szkole z punktu widzenia bezpieczeństwa uczniów i zapobiegania wypadkom
- wymiar społeczny i fizyczny - wpływają na bezpieczeństwo
bezpieczeństwo higieniczne:
- wiele ostrych chorób zakaźnych (świerzb, wszawica)
- zapobieganie: zmniejszenie zagęszczenia, poprawa warunków higieniczno-sanitarnych, umiejętności i zachowania uczniów
bezpieczeństwo fizyczne:
- zabezpieczenie przed urazami i zatruciami
- 1997/98 - 111.000 wypadków (81 śmiertelnych), większość w szkołach podstawowych
- spowodowane zazwyczaj brakiem dostrzegania zagrożeń, niedostatecznym nadzorem
- w ciągu ostatnich 12 miesięcy 24% uległo urazom fizycznym (11, 13, 15 lat)
przyczyny:
- egzogenne - zależne od środowiska
-endogenne - zależne od poszkodowanego
- właściwości psychofizyczne - chłopcy, ruchliwość, głównie pobudzenie, mała podzielność uwagi i koordynacja ruchów, brak doświadczenia, ciekawość, a także cechy psychiczne
- warunki środowiska szkolnego - warunki, organizacja, nadzór, relacje
- wychowanie do bezpieczeństwa - bo nie da się odizolować od niebezpieczeństwa - właściwe nawyki postępowania w życiu codziennym i pracy, sprawność fizyczna - mniej urazów, ocena i podejmowanie ryzyka, w Polsce - raczej chronienie
bezpieczeństwo psychiczne:
- zgodnie z piramidą potrzeb Maslowa
- bardzo duże znaczenie potrzeby bezpieczeństwa: uwolnienie od lęku np. przed odpowiedzią, uwolnienie od przemocy, zapewnienie porządku, respektowanie prawa do intymności
5.4 Podstawowe zasady higieniczne układania planów lekcyjnych oraz odrabiania lekcji
czas trwania lekcji:
- typowe zmiany dyspozycji do pracy uczniów: niewielka (wdrożenie), wzrost, spadek
- po zaobserwowaniu objawów zmęczenia - ćwiczenia śródlekcyjne
- możliwości dyspozycji wzrastają z wiekiem (7 lat - 5 minut, 12 lat - 30 minut)
- postulowana zmiana długości lekcji (od 30 minut w I klasie do 45 minut w V)
liczba lekcji:
- I klasa - 3; II i III - ¾; IV - 4/5; od V - 5/6
- więcej - uzasadniane jedynie dbałością o realizację programu
- lekcje w tygodniu - I - 20; II - 21; III - 23; IV-VI - 26; gimnazjum - 28
przerwy międzylekcyjne:
- 10 minut, po 3 lub 4 lekcji 20 minut
- jeśli więcej niż 6 lekcji - kolejna 20-minutowa
- powszechne 5-minutowe, przedłużanie lekcji, przenoszenie do innych sal (przeciążenie organizmu)
- przerwa - swobodna aktywność ruchowa, najlepiej na powietrzu (a nie uzupełnianie)
dzienny rozkład lekcji:
- rytmy okołodobowe
- najkorzystniej 8-12 (9-11), ponowne podwyższenie 16-21 (18-20)
- rozpoczynać 8-9, nieprzestrzeganie przy nauce zmianowej
- praca rytmicznie, o stałych porach dnia (zmienne zmiany - postulaty rodziców)
- najpierw łatwiejsze, później trudniejsze i znowu (naj)łatwiejsze
- aktywność ruchowa - wf, muzyka, plastyka
- nie lekcje tego samego przedmiotu po sobie (zwiększa zmęczenie), NIE podwójne zdwojenie (nieefektywne)
tygodniowy rozkład lekcji
- poniedziałek mniej, wtorek i środa - najtrudniejsze i więcej, czwartek i piątek - mniejsze obciążenie
- różnice między sąsiadującymi dniami w ilości lekcji - 1
- postulaty higieniczne na 2 miejscu
- najczęstsze nieprawidłowości: przed 8, skrócone przerwy, zdwojenia, trudne na początku i końcu, więcej niż 7 dziennie
praca domowa
- optymalne funkcjonowanie organizmu - brak prac domowych
- limity czasu: I - do 1h; II - do 1,5h; III/IV - do 2h; V-VII - do 2,5h; >VIII do 3h
- jedynie przy limitach pracy w szkole, uzgadniane przez różnych nauczycieli
- szkoła w kontakcie z domem, prace nie za trudne, organizacja odpowiednich warunków w domu (jeśli nie - pomoc szkoły)
- całkowicie wolny weekend
wychowanie fizyczne
- 3h do 2000, później 5h
- 1997 tylko 10% szkół należyte warunki przestrzenne
- najkorzystniej - 1 h dziennie w drugiej połowie dnia
cykle sezonowe (na wiosnę zwolnione), indywidualizacja wymagań
5.5 Podstawowe zasady doboru mebli do wysokości ciała oraz rozmieszczenia uczniów w ławkach w klasie
- 6 rozmiarów stołów i krzeseł (powinny być tego samego rozmiaru), w zależności od wzrostu
kryteria:
- podeszwy stóp w butach - na całej powierzchni dotykają podłogi
- uda a płyta stołu - prześwit - swobodne poruszanie nogami
- uda nie uciśnięte przez krawędź siedziska
- wysokość - na poziomie łokci przy swobodnie opuszczonych ramionach
- oparcie - podtrzymuje w odcinku lędźwiowym, nie dochodzi do łopatek
- przednia krawędź siedziska nie dotyka podudzi
- oparcie a siedzisko - przestrzeń pozwalając na swobodne ruchy dolnej części tułowia
- określone także bezpieczeństwo, odporność, funkcjonalność, wzornictwo, materiały
- 1996 - 20% uczniów w niewłaściwie dobranych
- często nie od kompletu, zniszczone
alternatywne - siedzenie niewłaściwe, negatywnie oddziałuje na anatomiczne krzywizny; pożądana pozycja zbliżona do stojącej, większy kąt tułw/uda, blat do 12 cm powyżej łokci, przednia krawędź siedziska ok. 4 cm powyżej kolana
- nachylenie: siedziska min. 5 stopni, blat od 10 do 45 stopni (najlepiej ruchomy) - mniejsze napięcie mięśni pleców i szyi
5.6 Wyjaśnienie potrzeby spożywania posiłków w szkole i przyczyny trudności w ich organizacji
głód - obniżenie koncentracji, tempa, więcej błędów (zwłaszcza matematycznych), nasilone zmęczenie, gorszy humor, rozdrażnienie, obniżony nastrój (konflikty)
zapobieganie głodowi
- rozpoczęcie nauki po zjedzeniu śniadania: zbilansowane (20-25% dziennego zapotrzebowania kcal), produkty przynajmniej z 3 grup, bez pośpiechu
- kolejny posiłek w szkole po 4h
- ok. 0,5 l płynów w szkole
- nieodłączny element - posiłek szkolny
organizacja posiłków szkolnych teraz
- brak warunków do organizacji posiłków
- brak środków
- niedocenianie potrzeby spożywania regularnych posiłków
- rozwój sieci sklepików
idealnie: - ciepły posiłek w szkole, koło południa, dużo powszechniejsza przerwa na ciepły lunch w pracy czy w szkole na zachodzie
- zamiast obiadu kanapka+owoc/warzywo+napój, spożywane w zorganizowany sposób w czasie długiej przerwy
- (głównie uczniowie nauczania początkowego, starsi - gorzej)
- wielkie zadanie i wyzwanie, coraz to nowe programy
aktualne sprawy, na które trzeba zwrócić uwagę
- zwiększenie spożycia mleka i jego przetworów: źródło wapnia (mineralizacja kości), aktualnie - w Polsce spadek, także wśród dzieci; dziecko - 3 szklanki mleka i 10 dag sera dziennie
- szczególne znaczenie jogurtów i biojogurtów - bakterie kwasu mlekowego (probiotyki), naturalna mikroflora jelitowa, przeciwbakteryjne, wspomaga trawienie, zapobiega zmianom nowotworowym w jelicie, zapobieganie miażdżycy
- ograniczenie picia herbaty w czasie posiłków - upośledzanie absorpcji żelaza
- postawy wobec diety wegetariańskiej i innych - mogą być szkodliwe, należy uzupełniać witaminy (B12, D, żelazo)
- propagowanie codziennego przyjmowania kwasu foliowego u dziewcząt po 15 r.ż. - w okresie przedkoncepcyjnym i 12 tygodni ciąży - zmniejszenie ryzyka wystapienia wad wrodzonych cewy nerwowej