Człowiek dorosły - jego dominujące właściwości i powinności
Co to jest dorosłość?
Jak do tej pory jednak nie ustalono jednoznacznych granic dorosłości. Jedynie
z ustawowego punktu widzenia jej wyznacznikiem jest osiemnasty rok życia i związane z nim uprawnienie do posiadania dowodu osobistego. Natomiast w odniesieniu do świata nauki, cech dorosłości upatruje się bardziej w dynamicznej strukturze życia, która jest sferą indywidualną dla każdej jednostki. Według Ewy Gurby „dorosłością określamy tę fazę życia,
w którą wkracza człowiek po gwałtownych zmianach rozwojowych prowadzących
do dojrzałości biologicznej i społecznej, wyrażającej się w zdolności do prokreacji,
oraz odpowiedzialnego podejmowania nowych ról społecznych związanych z zakładaniem własnej rodziny, rodzeniem i wychowywaniem dzieci, podejmowaniem i rozwijaniem aktywności zawodowej, a przede wszystkim autonomicznym kierowaniu własnym życiem”. Ujecie to umiejscawia człowieka dorosłego w konkretnych obszarach społecznych. Natomiast ujęcie Włodzimierza Szewczuka, dla którego „człowiek dorosły jest sam odpowiedzialny
za siebie, jest sam podmiotem działalności produkcyjnej, sam decyduje o swoim planie życiowym, sam musi się parać z trudnościami jego realizacji, sam odpowiada wobec społeczeństwa za swoją działalność”, bardziej odnosi się do jego indywidualnej strefy osobowej nacechowanej odpowiedzialnością.
Można też przyjąć za Zygmuntem Wiatrowskim podejście uogólniające, że „dorosłość
to naturalne następstwo okresu dorastania i młodzieńczości, uzewnętrzniającej się stanem dojrzałości biologicznej, psychicznej i społecznej”. Takie ujęcie traktuje dorosłość jako kolejny okres w rozwoju człowieka, przy czym najogólniej możemy powiedzieć o czterech etapach rozwojowych:
dzieciństwo,
młodzieńczość,
dorosłość,
starość.
Oczywiście w kontekście naszych rozważań kluczowe kategorie stanowią dorosłość i starość, w zakresie których do głosu dochodzą interesujące nas powinności.
Właściwości człowieka dorosłego
Co to jest właściwość?
Zgodnie z Małym słownikiem języka polskiego właściwością określamy „to, co charakterystyczne dla danej osoby lub rzeczy; przymiot, cecha”. W przypadku człowieka dorosłego możemy powiedzieć, iż jego właściwości wpisane są w strukturę wymaganych kompetencji społecznych.
Według Jolanty Wilisz osobowość człowieka dorosłego powinien cechować:
poważny i odpowiedzialny stosunek do życia,
ostrożność w wyrażaniu sądów,
równowaga wewnętrzna,
rozbudzona potrzeba samodzielności,
większa odporność na trudności życiowe,
większy zakres uwagi,
umiejętność bardziej obiektywnego postrzegania,
bardziej rozwinięty krytycyzm,
bardziej twórcza wyobraźnia,
lepsza pamięć,
zdolność do funkcjonowania w rolach społecznych,
umiejętność przystosowania się do środowiska.
W gestii konkluzji ogólnie można stwierdzić, iż główną właściwością człowieka dorosłego w przeciwieństwie do okresu dzieciństwa i młodzieńczości, jest dojrzałość. Osiągnięcie dojrzałości wiąże się z szerszym spojrzeniem na życie. Dopiero osiągnięcie dojrzałości pozwala na podejmowanie pewnych ról społecznych, spośród których dominującymi stają się: rola współmałżonka, rodzica, czy też pracownika bądź pracodawcy. Szczególnie ważny jest przy tym odpowiedni zakres odpowiedzialności, który z tymi rolami się wiąże. Wobec tego odpowiedzialność na płaszczyznach - rodzinnej i zawodowej - staje się głównym miernikiem dorosłości. Podparciem tej tezy są słowa Włodzimierza Szewczuka, które mówią, że „ze społecznego punktu widzenia ważne jest prześledzenie włączania się,
a następnie wyłączania się ludzi z różnych sfer życia. Wychodzimy z założenia, że o biegu życia człowieka dorosłego można powiedzieć najwięcej analizując dwie płaszczyzny jego życia: działalność produkcyjną i życie rodzinne. Sfery te nie obejmują wprawdzie całokształtu życia człowieka np. edukacji czy życia społeczno-towarzyskiego, lecz z racji swojej szczególnej ważności stanowią główną podstawę jego obrazu rozwojowego. Są to bowiem najważniejsze kręgi społecznego życia jednostki”.
Powinności człowieka dorosłego
Bazując na powyższych ujęciach definicyjnych i równocześnie nie wybiegając poza ogólnie pożądany społecznie wzorzec sylwetki człowieka dorosłego, możemy wyodrębnić jego ogólne powinności, które wyznaczają wymiar jego egzystencji.
W refleksji andragogicznej coraz wyraźniej akcentowane są następujące powinności:
rodzinne,
zawodowe,
społeczne (obywatelskie),
edukacyjne,
ogólnoludzkie.
Aby stworzyć płaszczyznę dalszego, swobodnego poruszania się w niniejszym temacie, przyjmijmy słownikowy punkt widzenia, w retoryce którego powinności synonimizuje
się z koniecznościami i obowiązkami. Arystoteles uważał, że „o konieczności nie można mówić w ogóle i w każdym przypadku, np. wtedy kiedy działamy ze względu
na przyjemność”. Ale czy przyjemnością nie jest rodzina, czy też praca obfitująca w sukces?
Otóż należy wyjść z założenia, że są to powinności, do których zobligowane jest człowieczeństwo, a nie jednostka, będąca jego ułamkiem, i mająca prawo posiadać odmienne poglądy. Dlatego wyżej zestawionych pojęć nie należy utożsamiać z nakazami i zadaniami, ponieważ bardziej wynikają one z chęci i gotowości do podejmowania odpowiedzialności.
Bo przecież w wolnym świecie nikt człowieka do pracy nie zmusza, tak samo jak nikt go nie zmusza do zakładania rodziny. O ile jednak można nie posiadać tego drugiego, o tyle długotrwałe bezrobocie prowadzi do degradacji i spycha jednostkę na margines społeczny. Właśnie z tej racji, jak pisze K. Marks, praca „jest wieczną, przyrodzoną koniecznością, która umożliwia życie ludzkie”. Z tego samego założenia wyszedł kard. S. Wyszyński, twierdząc, iż „praca jest obowiązkiem człowieka. Obowiązek ten rodzi się z własnych potrzeb życiowych człowieka, jak i ze znaczenia pracy dla pełni osoby ludzkiej. Bez pracy nie można ani utrzymywać życia, ani też dojść do pełni rozwoju osobowości”. Niemniej jednak rodzina jako podstawowa komórka społeczna jest równie ważna, a może i nawet ważniejsza staje się w sytuacji, kiedy człowiek musi o nią dbać i poprzez pracę zabiegać o jej utrzymywanie.
Wzajemne warunkowanie się powinności rodzinnych i zawodowych jest przejawem zobowiązań wobec świata, wobec najbliższych, ale głownie wobec samego siebie jako człowieka dojrzałego i wartościowego.
Współczesny człowiek obawą patrzy w przyszłość. Skondensowany rynek pracy, ogólny brak perspektyw życiowych i niepewność jutra stawia bowiem jednostkę wobec dylematu - rodzina czy kariera?
W efekcie czas dochodzenia do powinności rodzinnych znacznie się wydłuża, w myśl dominującego przekonania, że najpierw trzeba się „dorobić”, aby stworzyć ku temu podstawy. W zasadzie nie można tutaj jednoznacznie odpowiedzieć, co jest przyczyną takiej uproszczonej strategii życiowej - racjonalność czy zwyczajne uchylanie się przed odpowiedzialnością? Niemniej jednak, oczywistym jest fakt, że rodzina i kariera nie muszą
i generalnie nie powinny wzajemnie się wykluczać. W kontekście nadrzędnych powinności życiowych zwłaszcza marginalizacja rodziny na rzecz kariery dysfunkcjonuje ogólny rozwój człowieka oraz naturalne prawa społeczne.
W małżeństwie jednostka również nabywa kompetencje społeczne, a zwłaszcza w kontekście emocjonalnym, co wpływa na głębsze przeżywanie życia. W związku z tym rodzina wcale nie musi stanowić przeszkody w osiąganiu kariery, a co więcej - powinna być jej głównym motorem napędowym, ale także jednocześnie odskocznią od niej. Oczywiście można odczuwać jako taką satysfakcję zawodową, aczkolwiek przebieganie kariery w kontekście powinności rodzinnych stanowi warunek głębszego spełnienia życiowego.
Powinności społeczne są związane z moralną postawą i szeroko rozumianą aktywnością społeczną w zakresie praw obywatelskich. Najogólniej możemy je podzielić na drobne
i doniosłe. Drobne powinności społeczne wypełnia człowiek w codzienności egzystencjalnej. Mogą się one wiązać z na bieżąco śledzoną sytuacją polityczną, zajmowaniem stanowiska
w danej sprawie i wykazywaniem troski o losy państwa, świata. Istotnym wyrazem powinności obywatelskich jest głosowanie w wyborach. Powinności doniosłe na ogół wiążą się z większym poświęceniem. Mogą na przykład dotyczyć uratowania komuś życia kosztem narażenia własnego, bądź bezinteresownym włączaniem się w akcje ratunkowe w obliczu rozmaitych klęsk żywiołowych. Doniosłość powinności społecznych to także przekazywanie znacznych nakładów pieniężnych na różnego rodzaju akcje charytatywne.
Kolejną grupą są powinności edukacyjne, które dochodzą do głosu pod wpływem nieustającego postępu naukowo-technicznego, urastając do rangi całożyciowej. Toteż ostatnimi czasy modne stały się określenia ustawiczności i permanentności kształcenia, nawiązujące do wymagań jakie stawia obecny rynek pracy przed pracownikiem. Innymi słowy, szeroko rozumiana edukacja jest nadrzędnym stymulatorem kariery, o czym szerzej będzie mowa w następnym rozdziale. W tym miejscu zaakcentujmy tylko, że powinności edukacyjne nie tylko sprzyjają osiąganiu kariery, ale są również niezbędnym warunkiem dochodzenia do pełni rozwoju.
Przysłowie głosi, że „nie samą pracą człowiek żyje”, dlatego ważne są również formy aktywności rekreacyjnej - takie jak posiadanie hobby, pielęgnowanie stosunków towarzyskich - pozwalające zachować jednostce równowagę wewnętrzną. Stąd też powyższe zestawienie można by odpowiednio poszerzyć o powinności wypoczynkowo-rekreacyjne.
*
P praca zawodowa jest powinnością nadrzędną, poprzez którą do kariery się dąży. Kariera tożsama z sukcesem jest podstawą szczęścia w życiu, które najłatwiej odnaleźć w tzw. pracy życia. A skoro tak, to punktem wyjścia powinna być powinność, zaś punktem dojścia odnajdywanie szczęścia w tejże powinności. Osiągnięcie pełnej kariery jest zatem największą nagrodą, jaką można uzyskać za wykonywaną pracę.
Tytułem dopełnienia warto wskazać na klasyfikację powinności Czesława Znamierowskiego, który w 1967 r. sformułował cztery podstawowe powinności o wymowie moralnej:
powstrzymywanie się od wszystkich działań, które innym przynoszą cierpienia,
działać tak aby nie przeszkadzać innym w tworzeniu wartości,
czynnie zmniejszać sumę cierpień innych ludzi,
czynnie zwiększać sumę zadowolenia innych ludzi.
Warto zauważyć, iż powyższe powinności doskonale wpisują się w ideały, którymi powinien kierować się przede wszystkim pedagog.
E. Gurba, Wczesna dorosłość, (w:) (p. red.) B. Harwas-Napierała, J. Trempała, Psychologia…, op. cit., s. 203
W. Szewczuk, Psychologia człowieka dorosłego. Wybrane zagadnienia, Warszawa 1962, s. 48.
Z. Wiatrowski, Dorastanie, dorosłość i starość człowieka w kontekście działalności i kariery zawodowej,
Radom 2009, s. 22.
S. Skorupka, H. Anderska, Z. Łomnicka (red.), Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1969, s. 901.
J. Wilisz, Rozwój człowieka dorosłego i zmiany dokonujące się w jego osobowości, (w:) pod red.
Z. Wiatrowskiego i in., Pedagogika pracy i andragogika z myślą o dorastaniu, dorosłości i starości człowieka
w XXI w., tom I, Włocławek 2007, s. 221 i dalsze.
W. Szewczuk, Psychologia…, op. cit., s. 88 - 89.
Wydawnictwo Naukowe PWN, Wielcy filozofowie, tom II: Arystoteles, Warszawa 2010, s. 32-33.
Cyt. za: Z. Wiatrowski, Podstawy..., op. cit., s. 87.
S. Wyszyński, Duch pracy ludzkiej (Myśli o wartości pracy), Poznań 1957, s. 26.