Kompetencje szkolnego polonisty 2, Warszawa 1997
Cz. I - Ku szkole otwartej
Czy zmiany sprzyjają edukacji?
Przyjąć wspólną odpowiedzialność
Szkolne nauczanie polonistyczne winno w miarę harmonijnie łączyć rozwijanie językowych kompetencji i wiedzy uczniów z zapoznawaniem ich z kulturowo-literacką tradycją własną, a więc polską i innych narodów Europy, a także z najwybitniejszymi zjawiskami piśmiennictwa światowego.
W zakresie języka kształcenie ponadpodstawowe powinno obejmować zarówno rozwijanie umiejętności posługiwania się słowem w różnych sytuacjach, jak i przekazywanie wiedzy o naturze języka, jego możliwościach i ograniczeniach oraz o jego społecznym funkcjonowaniu. Ważną sprawą jest doskonalenie umiejętności jasnego mentowania, przekonywania, prowadzenia rozmowy, dyskusji , negocjacji.
Trzy równoległe i jednakowo ważne tory:
Rozwijanie potrzeb i umiejętności lekturowych
Kształtowanie i utrwalanie podstawowej wiedzy o dokonaniach przeszłości i jej twórcach
Kształtowanie wiedzy o społecznej roli i zobowiązaniach literatury, o jej miejscu w życiu zbiorowości, wymogach kierowanych pod jej adresem (ble ble ble - przyp. mój)
Reforma, czyli zmiana świadomości
Różnorodność stanie się wkrótce naturalnym i oczywistym składnikiem szkolnej rzeczywistości. Realizacja programu autorskiego wyzwala zarówno w uczniach, jak i rodzicach reakcje i postawy wspierające, wzmacniające proces uczenia się w klimacie wolności.
Reformę czas zacząć...
Nauczyciel ma prawo nie tylko do zmian
Musi wziąć odpowiedzialność za rozwój swoich uczniów
Chodzi o to, żeby zmieniać nie tyle materiał, ile sam proces kształcenia - by rzeczywiście podporządkować go pytaniu: Po co? W jakim celu czytam dany utwór?
Nauczyciel pojmowany jest jako twórcza indywidualność, którą doradca metodyczny chce pobudzać do innowacji, twórczej próby.
Obciążenia
Program nauczania - wykładnia koncepcji pedagogicznej
W tradycji europejskiej program zawiera opis celów i wymagań, bardzo rzadko pojawia się jakiś konkret (utwór literacki).
Na pojęcie programu (curriculum) składa się:
Cel (po co uczyć?)
Droga do celu (jak uczyć i jak oceniać?)
Środek realizacji tego celu (czego uczyć?)
Dobrze skonstruowany program powinno charakteryzować pięć cech
Zgodność z podstawą programową.
Wyrazistość koncepcji pedagogicznej.
Spójność programu.
Hierarchiczność składników
Metodyczność programu - przekład celów ogólnych na operacyjne.
Program autorski indywidualny może, a nawet powinien mieć wyraziste piętno oryginalności i indywidualności twórcy.
Program autorski powszechny powinien być bardziej wyważony, pozbawiony zbyt indywidualnych rysów.
Rozkład materiału?!
Nie da się pracować efektywnie bez planu
Trzeba liczyć się z czasem, by rozumnie nim gospodarować
Trzeba szukać powiązań między różnymi elementami treści
Trzeba dobierać je ze względu na potrzeby uczniów danego zespołu i ze względu na założone cele
Nie da się pracować z sensem według cudzego planu
Struktura nauki ma zhierarchizowany porządek przedmiotowy (Poetyka stosowana - od stylistyki, poprzez weryfikację, do genologii).
Struktura dydaktyczna stanowi zhierarchizowany system różnych powiązań - merytorycznych, dydaktycznych, psychologicznych , aksjologicznych - dokonywanych ze względu na podmiot (uczeń w danym wieku).
Właściwe czynności w układaniu planu mają trzy etapy:
Ustalanie celów i hierarchii na podstawie rozpoznania potrzeb uczniów, dokumentów programowych, podręczników, zasobów pracowni itp.,
Ustalenie struktury dydaktycznej, dobór materiału i podział treści na większe całości
Wyliczenie godzin lekcyjnych, pisanie planu.
Pojęcia albo główne problemy |
Materiał: lektura, teksty i konteksty |
Ćwiczenia |
Wymagania |
|
|
|
|
|
|
Od konspektu do artykułu
Ten pierwszy jest osobistą własnością, zapisem służącym do przeprowadzenia konkretnej lekcji w konkretnej klasie. Jest tworem w pełni dookreślonym. Artykuł z kolei nie powinien jedynie powielać konspektu, lecz rysować zdecydowanie szersze perspektywy. I do tego niezbędna jest znajomość teorii dydaktycznej. Autor przekazując wiedzę wynikającą z doświadczenia, jakim była lekcja, dzieli się swymi wrażeniami i obserwacjami.
O różnych stylach uprawiania dydaktyki literatury
Dominantą prac jest dostarczanie w pierwszej kolejności zasad myślenia o istocie procesów kształcenia literackiego.
Cz. II - Z metodologii
1. Wokół gramatyki, pragmatyki i wartościowania w języku
O języku wartości w szkole
Teorii aksjologicznych jest wiele. Jednakże tym, co je łączy, jest tal lub inaczej rozumiane przeciwstawienie dobra i zła. Język zawiera nie tylko słownictwo nazywające wprost to, co „złe”, ale też całe klasy wyrazów o negatywnych i pozytywnych nacechowaniach wartościujących.
Czemu służy język wartości?
Wartość zakłada zawsze osobę wartościującą i przedmiot, a w rzeczywistości raczej cechę czy też cechy jakieś przedmiotu, które są wartościowane. Wartość kryje w sobie pojęcie dobra, antywartość pojęcie zła.
Istotne jest też, żeby odkrywać elementy wartościujące w metaforach i porównaniach.
Komunikacyjne nośniki wartości w lekturze dzieła literackiego
Aksjologiczny stymulator odbioru
Język - jako instrument komunikacji dotyczącej w znacznej mierze wartości, wartościowania i ocen - dopiero w użyciach słów pozwala krystalizować się elementom wartościującym.
O potrzebie retoryki
Retoryka - w rozumieniu aksjologicznym - jest przeciwstawiana autentycznym poglądom wartościowym np. filozoficznym ideom, wyważonej i konsekwentnej argumentacji.
Retoryka jako ars bene loquendi - orator podziwiany za kunszt krasomówstwa.
Retoryka jako sztuka prozy nieartystycznej (publicystyka, epistolografia, piśmiennictwo polityczne, konfesyjne.
Powinowactwa:
a) z logiką - podstawy semantyki logicznej, zasady konstruowania oraz logika erotetyczna, czyli logika pytań (i odpowiedzi);
b) z analizą literacką - przykład Wielkiej Improwizacji (argumentacja, obrażanie, figury retoryczne, apostrofy);
c) z kształceniem językowym - gramatyka.
Pragmalingwistyka - „słowa między ludźmi” (etykieta językowa itp.), umiejętność uczestnictwa w dialogu, dyskusji czy sporze.
Brak ogniwa pośredniego
Dydaktyka mówienia o wartościach i ocenach
Podział pojęć aksjologicznych mający zastosowanie w dydaktyce:
ostateczne |
moralne |
użytkowe |
estetyczne |
byt życie prawda wolność świętość |
miłość dzielność uczciwość grzeczność tolerancja |
pożytek bogactwo wiedza władza seks |
piękno ład komizm gust moda |
Język ocen, szczególnie ludzi młodych, na naszych oczach bezwładnieje. Źródłami takiego stanu rzeczy są: subkultura młodzieżowa - gorąca superlatywizacja, sprowadzona do wszechogarniającego stosowania formantu super/naj (w roku 2007 to chybiona uwaga - przyp. mój) oraz polityczna poprawność (słówko „inaczej” - kochający inaczej itp.)
Etyczność negocjacji
Trzy zasady etyczne:
„Nie chciej pokonać partnera”
„Ni ukrywaj, lecz odkrywaj korzyści”
„Uwzględnijcie interesy nieobecnych w negocjacjach”
Nie ma negocjacji bez wzajemnych ustępstw.
W języku dydaktyki:
„negocjacje” (negotiatio - handle hurtowy, działania... operacje bankowe) - termin, kierunek i koszty wycieczki klasowej, termin dużego sprawdzianu z przedmiotu.
(i kuźwa o tym koleś się rozpisuje na trzy strony - przyp. mój)
Z pragmatyką na ty, z gramatyką na pani
Stwierdzono na podstawie badań, że słownictwo w większym stopniu decyduje o zrozumiałości języka niż gramatyka.
Przeciw gramatyce, przeciw martwej tradycji
Dla autora CAŁA tradycyjna gramatyka szkolna jest martwa. Poniżej siedem powodów:
(Chomsky) gramatykę mamy wrodzoną, uwewnętrznioną w postaci kompetencji językowej;
gramatykę mamy daną w języku, którym mówimy. Więc, skoro jest dana, nie ma co się nią zajmować;
w codziennych kontaktach językowych nie zwraca się na nią uwagi;
nauczyciele muszą ją znać, ale nie po to, by ją wpajać uczniowi, lecz by układać mu ćwiczenia w posługiwaniu się językiem;
powszechne uczenie gramatyki nie udaje się ;
gramatyka jako taka nie ma charakteru dydaktycznego
brak zaplecza empirycznego.
Barbarzyńca w (szkolnym) ogrodzie
Glosa do poglądów zawartych w poprzednim artykule
Usunąć język polski z „języka polskiego”?
Jak wyżej
Dziecko, które przychodzi do szkoły, włada biegle językiem ojczystym - szkoła ma za zadanie i musi nauczyć operowania językiem w piśmie.
2. Podstawy lektury, interpretacji, wartościowania
Lekcja tradycji, lekcja czytania
W szkole obowiązywać winien nie porządek historii, lecz porządek interpretacji.
Lekcja polskiego pojęta jako wprowadzenie w tradycję.
Kształtowanie czegoś, co nazwać można licealną lub szkolną hermeneutyką - formowanie takich umiejętności, które pozwoliłyby czytać arcydzieła wchodzące bezpośrednio do szkolnego programu oraz inne.
Dostrzec człowieka. O szkolnej interpretacji tekstu literackiego
Hermeneutyka egzystencjalistyczna zwraca naszą uwagę na niezwykle istotne powiązanie, wręcz wzajemne przenikanie się kategorii bytu ludzkiego i kategorii języka.
Hermeneutyka Gadamerowska - rozmowa dwóch horyzontów: autora i odbiorcy.
Hermeneutyka personalistyczna - praźródłem języka, rozumienia, pojmowania, a także interpretacji jest osoba. Wchodzi ona w relacje z drugą osobą i ten kontakt jest warunkiem wszelakiego dialogu, dyskursu, komunikacji.
Sytuacja zderzeń bytów ludzkich:
1. Autor (świat autora) - czytelnik (interpretator)
2. Uczeń - nauczyciel
3. Uczeń - klasa
Dzieło nie jawi się jako twór posiadający jeden określony i z góry dany sens, lecz jako całość otwarta na różne odczytania. Każda interpretacja staje się kolejnym tekstem, który jest dziełem interpretatora.
Dzieło literackie jest swoistym przesłaniem człowieka do człowieka. Śladem twórcy, lecz i apelem do odbiorcy. Jest więc tym bardziej wartościowe, im bardziej ludzkie (Stefan Sawicki).
Dom w kulturze
Kiedyś - przestrzenne centrum świata
Współcześnie - pamięć tradycji i wykorzenienie
Temat: Rodzina
Rodzina i rodzicielstwo to społeczne sacrum. Dom pozostaje miejscem samorealizacji, najbardziej autentyczną sferą tworzenia.
Rodzinę określa się jako zjawisko długiego trwania. Wówczas mówimy o więzach krwi, dziedzictwie, rodzie, pokoleniach.
Biografia czy biografistyka? (Z. Uryga)
Artykuł zawarty w książce Godziny polskiego - nie widzę sensu ponownego streszczania.
O potrzebie dystansu wobec metod intuicyjnych
O dramie
Metoda (forma) intuicyjna
W dydaktyce polonistycznej drama nie stanowi metody. Jest formą pracy w obrębie metody przekładu intersemiotycznego.
Wypowiedź gestualno-mimiczna stosowana na lekcjach języka polskiego powinna być rozumiana jako rodzaj gry z tekstem, do której podjęcia potrzebna jest nie emocjonalna, lecz intelektualna gotowość.
Stosowanie dramy tam, gdzie precyzyjniej formułuje myśl słowo, jest zabiegiem chybionym.
„Drama niejedno ma imię”
1. Psychodrama:
a) umiejętność badania (sądowania) prawdy za pomocą gry,
b) forma psychoterapii grupowej dla dzieci cierpiących na zahamowania, prowadzona według scenariusza improwizacyjnego z zachowaniem prawa do spontanicznej reakcji, przy neutralności terapeuty.
2. Gra w role:
a) możliwość podjęcia próby odegrania mało znanej sobie roli,
b) środek zdobywania (samoświadomości) wiedzy o sobie samym w kontakcie z innymi,
c) możliwość użycia w grze różnego rodzaju ekspresji (cielesnej, prewerbalnej, wokalnej i werbalnej).
3. Socjodrama:
a) bliska psychodramie, lecz zwrócona jedynie ku zdominowanemu instytucjonalnie lub socjalnie łańcuchowi ról,
b) bliska grze w role, lecz zasadza się nie na reakcjach, lecz na sytuacjach.
„Polska drama”
Podstawą działań jest tekst literacki, w programie zaś odnotowano nie dramę, lecz daleko bliższe działaniom na tekście literackim francuskie gry dramatyczne, sugerujące formę zabawową, od której drama stroni. W grach owych nie zakłada się głębokiej identyfikacji z graną rolą, jaka właściwa jest dramie. Tymczasem pięć poziomów zrozumienia i świadomości w tworzeniu obrazów dramowych opiera się na zależnościach: ja i prezentacja, ja i przyczyna, ja i motywacja, ja i model, ja i moja filozofia.
W poszukiwaniu jedności sztuk
Fabuła „znaczy” dopiero w kontekście dzieła, w relacji z innymi elementami. Dlatego literatura bez końca eksploatuje te same wątki i motywy mitologiczne, historyczne, romansowe.
Postmodernizm
Cz. III - Z metodyki
1. W szkole podstawowej
Wyobraźnio, przybądź na ratunek!
Gra w kleksografię - wykorzystanie do zabaw na lekcjach dzieła Brzechwy.
Skarby dziecięce - Kieszeń Leopolda Staffa
„Obłok (z mleka) niebem goni” - Gorące mleko Juliana Tuwima.
Kino i jego metodyczne inspiracje
Ćwiczenia ikoniczne (czytanie obrazu, ikonogramy tekstu)
Ćwiczenia fotograficzne - (czytanie fotografii i kadru filmowego, fotogramy)
Ćwiczenia montażowe, uczące filmowej narracji z wykorzystaniem komiksów, diagramów umownych, diagramów tekstowych, ikonogramów, fotogramów
Próby twórczej wypowiedzi filmowej (opracowanie ujęć filmowych)
Dziecko „stulecia kina” wobec tekstów Adama Mickiewicza
„Szkoła świata” zlokalizowana w ramie ekranu.
Przystępując do pracy z fikcyjną kamerą przy poznawaniu ballady Pani Twardowska, zaczynamy audiowizualne badanie tekstu od pierwszych zwrotek. Układ zajęć mógłby być na przykład następujący:
Sytuacja wyjściowa - zadanie postawione uczniom: Jesteś telewizyjnym reporterem. Odwiedzasz karczmę „Rzym”. Co przekażesz telewidzom?
Przywołanie spostrzeżeń uczniów dotyczących pracy kamery oraz najprostszych sposobów montażu filmowego (ujęcie, kadr itp.)
Przebieg wydarzeń w karczmie „Rzym” - Według ballady A. Mickiewicza i w ujęciu reportera TV.
Zadaniem nauczyciela jest korygowanie proponowanych ujęć. To uczniowie jednak powinni wskazywać kolejność kadrów, przerywniki i powiązania.
Jak doprowadzić Cześnika i Rejenta do zgody?
Propozycja negocjacji opartych na zasadach:
- oddziel ludzi od problemu,
- skoncentruj się na interesach, nie na stanowiskach,
- opracuj wiele możliwości rozwiązań,
- nalegaj na stosowanie obiektywnych kryteriów
Wyobraźmy sobie innego Papkina: po kursach doświadczonego mediatora, obeznanego w negocjacjach opartych na zasadach, choć z niektórymi dawnymi cechami, takimi jak słabość do płci niewieściej oraz dobrego jadła i napitku.
Stronami są Czesnik i Rejent, którzy występują wraz ze stronnictwem (Klara i Wacław), negocjacje prowadzi Papkin, mający do pomocy Dyndalskiego jako sekretarza.
Trzeba obu panów nauczyć negocjacyjnego jujitsu, tzn. uniku, usuwania się z linii ataku i kierowania go na problem.
Pan Tadeusz - „To do mnie nie przemawia”
Odpowiadając na argument ucznia argumentem nauczyciela: „wiesz już, że to do ciebie nie przemawia; zastanów się teraz, kto był zamierzonym odbiorcą dzieła i spróbuj spojrzeć na nie z jego perspektywy, a wtedy - może i do ciebie przemówi”.
Historia i literatura - instruktaż dla ucznia:
Sprawdź w źródłach kiedy Mickiewicz pisał Pana Tadeusza, gdzie i kiedy ukazało się pierwsze wydanie utworu.
Przypomnij z dziejów Polski ważny fakt historyczny, który wydarzył się bezpośrednio przed czasem pisania utworu; zastanów się nad następstwami tego faktu dla Polaków.
Przeczytaj uważnie pełny tytuł dzieła, fragment ks. I (892-905) i Epilog; zaznacz dosłowne i aluzyjne wzmianki o czasie i miejscach zdarzeń historycznych oraz o historycznych postaciach.
Wieszcz i słuchacze:
Zaznacz w Epilogu informacje i opinie, które dotyczą atmosfery panującej wśród Polaków emigrantów „na paryskim bruku”; wskaż wyrazy i zwroty, które ujawniają nadawcę wypowiedzi i sugerują odbiorców.
Czas akcji Pana Tadeusza jest o 20 lat wcześniejszy od czasu pisania utworu; zastanów się nad przyczynami wyboru czasu i miejsca akcji - poszukaj w Epilogu wyjaśnienia tej kwestii.
Teraźniejszość, przeszłość, przyszłość
K. K. Baczyński, Historia
Czy słownik w szkole musi oznaczać drogę przez mękę?
Uczeń powinien stanąć przed problemem, odczuć potrzebę jego rozwiązania. Powinniśmy przyzwyczaić uczniów do myśli, iż słownik jest narzędziem codziennej pracy.
Uczniowie nie lubią słowników. Można ogłosić konkurs na slogan reklamowy zachęcający do posługiwania się nimi.
2. W szkole średniej
U bram absurdu
Księga Hioba
Dialog I - o religijności żony Hioba
Dialog II - przeciw systemowi, czyli o argumentach przyjaciół
Dialog III - światło wiary: czym jest wiara dla Hioba?
Humor przyjazny światu: Mikołaj Rej
Po omówieniu na lekcjach tekstów Reja zamiast tradycyjnej rozprawki autor artykułu zaproponował chętnym napisanie w domu parodystycznego tekstu zaczynającego się od słów: „Na swoich nadobnych wrociech przybił domofon” (długie i wielokrotnie złożone zdania, gawędziarski styl, orzeczenia na końcu zdania, zwroty bezpośrednio zapożyczone z tekstów).
Dom nad Niemnem
Prywatna ojczyzna i dom rodzinny to hasła warte rozwinięcia dla uświadomienia uczniom roli zakorzenienia w życiu człowieka. Dom jest pierwszym miejscem socjalizacji i przekazywania wartości danej kultury następnym pokoleniom.
Dom jako gniazdo rodzinne
Hierarchie rodzinne
Dojrzewanie do samodzielności - Justyna
Tradycje szlacheckie
Lekcja na cztery ręce
„Żyd - Wieczny Tułacz (motywy żydowskie w literaturze polskiej, wybrane zagadnienia z historii i kultury Żydów - lekcja przygotowana i poprowadzona wspólnie z nauczycielką historii.
Spora liczba pomocy dydaktycznych.
Egzorcyzmy w szkole, czyli o uczeniu kiczem
Harlequiny i krainy sąsiednie
3. Kłopoty z językiem
Półsłówka, półzdania
!!! powtórzenie wiadomości
pytanie na stopnie
Lekcje z murów
Graffiti -
Francuska szkoła pisania eseju
Esej - prostota angielskiej prozy w pigułce
Życiorys inaczej
„Praktyczna” polonistyka
Dbaj o właściwe sformułowanie tematu
Nie lekceważ przygotowania merytorycznego
Przemyśl tok lekcji, skoreluj go z planem analizy utworu
Uważnie czytaj program nauczania
Umiejętnie kieruj notatką
Dbaj o kontakt z uczniem
Sprawdzaj osiągnięcia