Marta Bogdanowicz

Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym

I. Motywacja i rozwój

Motywacja jest złożonym procesem, który pobudza dziecko do działania i ukierunkowuje je na określony cel. Napięcie motywacyjne, aktywizujące działanie, powstaje wskutek:

1. konieczności lub możliwości zaspokojenia potrzeb biologicznych i psychicznych,

2. stawiania przez środowisko zadań,

3. niezgodności między dopływającymi informacjami a stanem informacji utrwalonych na drodze doświadczenia.

W związku z rozwojem czynności motywacyjnych dzieci w wieku przedszkolnym podejmują już takie złożone formy aktywności, jak zabawa, a w ostatniej fazie także i nauka. Nie tylko działania ale i procesy orientacyjno-poznawcze (pamięć, uwaga, wyobraźnia) nabierają dowolnego charakteru. Kształci się też sama motywacja: zdolność do ukierunkowania działań, właściwości natężenia (siła, wielkość, intensywność), sposoby realizacji celów, „współdziałanie” ze sobą motywów. Wzrasta też poziom świadomości towarzyszący działaniu, co umożliwia dziecku wgląd w motywy swego działania i kontrolowanie zachowania.

II. Zaburzenia motywacji

Zaburzenia motywacji dotyczą kierunku i natężenia, a przejawia­ją się w nieprawidłowych działaniach dziecka. Występują najczęś­ciej w powiązaniu z zaburzeniami emocjonalnymi i zaburzeniami dynamiki procesów nerwowych.

W psychiatrii znane są różne formy patologiczne ukierunkowa­nia działania w związku z wytworzeniem się nieprawidłowych po­trzeb i motywów:

1. czynności dziwaczne, bezsensowne, stereotypy ruchowe i słowne (np. przy upośledzeniu umysłowym, schizofre­nii),

2. natręctwa ruchowe (np. wielokrotne wykonanie czynności o charakterze przymusowym w celu zmniejszenia napięcia - w nerwicy natręctw),

3. impulsywne działania tzw. popędowe (np. piromania - popęd do podpalania, kleptomania - popęd do kra­dzieży).

W wieku przedszkolnym nieprawidłowe motywy i ukie­runkowanie działania obserwuje się najczęściej pod postacią negatywizmu biernego (uporu- niespełnianie żadnych poleceń) lub negatywizmu czynnego (przekora - wykonanie poleceń „na od­wrót"). Negatywizm jest typowym objawem demonstrowania swo­jej niezależności, swojego „ja" przez dzieci 3-letnie.

Nieprawidłowości motywacji w wieku przedszkolnym najczęś­ciej dotyczą natężenia:

1. mała siła motywacji (czyli stopień, w ja­kim motyw wpływa na zachowanie) powoduje, że dziecko nie wy­kazuje samodzielności w doborze celu, środków i programu działa­nia, w związku z czym nie jest w stanie skupić się na jednym ro­dzaju działań.

2. nieprawidłowość w zakresie wielkości motywów to np. niski poziom aspiracji (wymagań wewnętrznych) prowadzący do wybierania celów mało wartościowych, poniżej swoich możli­wości i zaniżania poziomu funkcjonowania.

3. nieprawidłowości, w zakresie intensywności motywacji (ilości zużytej energii dla osiąg­nięcia celu) objawiają się najczęściej w postaci tzw. słomianego og­nia. Dziecko z dużą energią zabiera się do jakiejś czynności, lecz nie jest zdolne do wytrwałości, czyli do dłużej trwającego napięcia energii, którą osłabiają napotykane trudności.

1. Zaburzenia natężenia motywacji występują w różnych syndro­mach chorobowych. W psychiatrii mówi się o obniżeniu tzw. napędu psychoruchowego, który charakteryzuje się obniżeniem napię­cia motywacyjnego. Obserwuje się więc utrudnienie lub niemoż­ność podejmowania decyzji, utratę inicjatywy i spontaniczności w działaniu.

2. Nadmierne natężenie napięcia motywacyj­nego, tzw. wzmożony napęd psychoruchowy, może przyjąć postać tak silnego podniecenia psychoruchowego, że dezorganizuje działa­nie. Obserwuje się też różne stany natężenia motywacji związanej z potrzebami biologicznymi: od stanu zaniku potrzeb (np. nie przyjmowanie pokarmu) aż do nadmiernego ich wzmożenia (np. żar­łoczność).

3. Średni poziom natęże­nia najbardziej sprzyja efektywnemu działaniu.

Nauczyciel powinien pamiętać, że w stanie silnego napięcia emocjonalnego i motywacyjnego trudno jest dziecku rozwiązywać złożone zadania, do jakich należy zaliczyć zadania typu dydaktycz­nego. O dezorganizację zachowania szczególnie łatwo w przypad­kach motywacji typu lękowego, gdy dziecko podejmuje działanie w celu uniknięcia kompromitacji, kary. Łatwo powstaje wówczas nadmierne natężenie napięcia motywacyjnego oraz dochodów do wyuczenia się niewłaściwych zachowań.

III. Metody badania motywacji

Metody badania motywacji zmierzają do oceny jej kierunku i na­tężenia w chwili obecnej oraz do określenia trwałych mechaniz­mów, które pobudzają je do działania (aspiracje, nie zrealizowane potrzeby, nie wykonane zadania, nie wygaszone lęki).

Diagnozę procesów motywacyjnych i emocjonalnych można, zdaniem J. Reykowskiego, traktować jako" pokrewną”, ponieważ stan emocjonalny jest jednym ze wskaźników aktualnego stanu motywacji.

W badaniu aktualnego stanu motywacji trzeba ujawnić rodzaj motywu (ku czemu zmierza działanie dziecka?).

Badanie motywów działania mogą ukierunkować następujące wskaźniki:

1. inicjatywa przejawiana w działaniu (ku czemu ona zmierza?),

2. preferencje (ze względu na jakie cechy dokonano wyboru jednej z kilku możli­wych form zachowania),

3. opory (jakie są wspólne cechy tych wy­magań otoczenia, które wywołują opór?),

4. wypowiadane oceny, opinie i sposób przedstawiania zdarzeń (czy cechuje je tendencyj­ność i o czym świadczy?) itp.

W badaniu natężenia motywacji (siły, wielkości i intensywno­ści) określa się stopień zaangażowania dziecka w dążeniu do celu. Badania motywacji dokonuje się drogą metod klinicznych:

• ob­serwacji,

• wywiadu,

• analizy wytworów,

• rozmowy z badanym,

• metod eksperymentalnych.

1) W rozmowie z dzieckiem możemy wprost postawić pytanie: czym ono kierowało się i co przeżywało podczas działania.

2) Obserwacja zachowania dziecka może nam dostarczyć informacji np. o tym, czy dziecko podejmuje działania na rzecz innych osób (motywacja prospołeczna).

3) Ponieważ czynności motywacyjne oddzia­łują na inne czynności, można je oceniać na drodze eksperymentów. Prosimy więc dziecko o wykonanie rysunków:

1. na polecenie nau­czycielki,

2. na wystawę w innej grupie przedszkolnej,

3. dla chorej koleżanki.

Ocena czasu, wysiłku i wytrwałości, jakie poświęca dziecko na wykonanie każdego z rysunków, może świadczyć o realizacji róż­nych motywów:

1. uniknięcia kary za niewypełnienie obowiązku (motywacja ipsocentryczna),

2. chęci bycia w centrum uwagi, wzmocnienia poczucia własnej wartości (motywacja endocentryczna),

3. chęci niesienia pomocy, dostrzegania cudzych potrzeb (motywacja egzocentryczna).

4) Badanie testami psychologicznymi czę­sto odwołuje się do wyobraźni dziecka, np. dziecko interpretuje treść obrazka, wymyśla zakończenie dla opowiadań i zadań nie do­kończonych.

5) Wywiad może do­starczyć wielu informacji, np. relacja matki o samodzielnej wypra­wie 6-letniej córki po upatrzoną lalkę informuje o natężeniu mo­tywacji.

Trwałe mechanizmy motywacji zwykle określane są w trakcie przebiegu badania psychologicznego. Znajomość motywów działa­nia dzieci pozwala zrozumieć sens ich dążeń oraz ich zachowanie. Znajomość cech natężenia motywacji - jak wysoki poziom może osiągnąć, jaki ma wpływ na inne procesy, a więc i na działanie - może wyjaśnić trudności wychowawcze i dydaktyczne dziecka.

IV. Postępowanie korekcyjno- wychowawcze

W przypadku zaburzeń procesów motywacyjnych stosuje się różne metody oddziaływania.

• Psychoterapia grupowa może być tu przy­datna, bo sprzyja poznaniu własnych i dostrzeganiu cudzych po­trzeb, uczy kierowania się społecznie wartościowymi motywami.

• Te­rapia pedagogiczna, w każdej formie, kształci motywację przez trening w prawidłowym działaniu. Uczy zdolności określania celu działania, podejmowania decyzji: wyboru wartościowych motywów, organizowania działania (utrzymywania natężenia motywacyjnego na optymalnym poziomie, różnych sposobów dochodzenia do celu)

• Terapia behawioralna- do korygowania zaburzeń motywacji. Modyfikacja zachowania (i motywacji) opiera się na warunko­waniu instrumentalnym, tzn. na stosowaniu systemu pozytywnych wzmocnień odpowiednio dobranych dla danego dziecka (grupy dzie­ci) i na systematycznie dokonywanych pomiarach reakcji, na które chcemy wpływać.

Zgodnie z zasadą D. Premacka, zwaną „regułą babciną" („je­żeli zrobisz to, co ja chcę, będziesz mógł zrobić to, czego ty chcesz"), za pomocą zachowań często występujących u danego dziecka można wzmacniać inne, rzadziej pojawiające się zachowania. Regułę tę często stosuje się w kierowaniu motywacją dzieci, np. „jeżeli po­sprzątacie zabawki, wyjdziecie na podwórko". Pożądane zachowa­nie, jak sprzątanie zabawek, wzmacnia się za pomocą czynności atrakcyjnych dla dzieci (np. bieganie, hałasowanie, malowanie, po­zostawienie wolnego czasu). Należy pamiętać, że różne czynności są dla danego dziecka w różnym stopniu pociągające. Nauczyciel po­winien sporządzić rejestr tych czynności dla konkretnego dziecka i wykorzystywać je dla wzmacniania motywacji do wykonywania czynności pożądanych z punktu widzenia celów wychowawczych. Przez stosowanie odpowiednich nagród (wzmocnień) można wy­tworzyć i podtrzymywać motywację do pracy, ponieważ jest ona w dużym stopniu zależna od skutków wykonanej pracy. Terapia behawioralna jest jednym z najbardziej efektywnych narzędzi, któ­re są dostępne nauczycielom.

Jednakże nauczyciel powinien mieć świadomość, że zachowanie uczniów wywiera wpływ także na niego samego, a więc i na jego zachowanie, prowokując określone reakcje. Jeżeli na zajęciach zwraca się uwagę na dziecko tylko wówczas, gdy zachowuje się nieodpowiednio, np. nie wykonuje poleceń, „wygłupia się", wów­czas jego oddziaływanie może nie pobudzać motywacji do „grzecz­nego" zachowania, a wręcz odwrotnie - wzbudza motywację do zachowań nieprawidłowych, które będą nasilać się. Dziecko coraz częściej będzie niegrzeczne na zajęciach, aby sprowokować reakcję nauczyciela. W takich przypadkach nauczyciel po­winien odwrócić uwagę od zachowań niewłaściwych (ignorować je) kierując ją na pożądane zachowania dziecka poprzez okazywanie mu wówczas zainteresowania.

Ważnym problemem jest profilaktyka zaburzeń czynności moty­wacyjnych. Kształtowanie prawidłowej motywacji musi odbywać się w toku wychowania od najwcześniejszych lat życia dziecka.

W wieku przedszkolnym silnie ujawniają się takie aspekty woli jak dążenie, chcenie, które powinny być ukierunkowane na właściwe cele. Pod wpływem oddziaływań wychowawczych muszą wykształ­cić się mechanizmy:

• hamowania niepożądanych reakcji,

• właściwego modulowania natężenia motywacji,

• kontrolowania uczuć i zacho­wań (samokontrola),

aby w okresie szkolnym przejść do następnego etapu - samowychowania. Szczególnie ważne jest rozwijanie wyż­szych potrzeb i motywów działania.

Wytwarzanie drogą uczenia wartościowych motywów, np. działania na rzecz innych ludzi - motywów prospołecznych, wymaga jednak określonych warun­ków. Są to:

1. czułe i opiekuńcze postawy rodziców, które przy­czyniają się do powstawania poczucia bezpieczeństwa i ogólnie po­zytywnego ustosunkowania się do innych ludzi;

2. egzekwowanie wymagań i prawi­dłowych form zachowania się dziecka, czemu muszą towarzyszyć postawy opiekuńcze, w przeciwnym razie mogą one wywołać nie­pożądany efekt, tzn. dążenie do maksymalnych, osobistych saty­sfakcji;

3. metoda „indukcji", która polega na wskazywaniu dziec­ku konsekwencji, jakie jego zachowanie przynosi innym. Ukazy­wanie skutków korzystnych (indukcja pozytywna) i niekorzystnych (indukcja negatywna);

4. do­starczanie wzorców konkretnych zachowań;

5. powierzanie dziecku zadań na rzecz innych osób, odpowiedzialność za wspólne dobro.

W profilaktyce akcentuje się rolę stosowania nagród w celu kształcenia właściwych norm postępowania dziecka (kierunek motywacji) i wytrwałości w działaniu (natężenie motywacji).

Psychologowie najdłużej zajmowali się wzmocnieniami ujemny­mi (kary). Wskazywali ich destrukcyjny wpływ na osobowość dziec­ka, szczególnie gdy występowały często, trwały długo i miały dużą siłę. Nawet doświadczenia na zwierzętach wykazały, że stosowanie tylko karania dla zahamowania niepożądanych działań, prowadzi do zaburzeń zachowania.

---