Prezentacja Psychologia -J. Piaget
Rozwój umysłowy dziecka
I. Rozwój psychiczny jest procesem w ujęciu Piageta rozpoczyna się od chwili narodzin
a kończy w wieku dorosłym i polega na dążeniu do względnej równowagi. Zdaniem Piageta podobnie jak ciało rozwija się aż do osiągnięcia względnie stałego poziomu, cechującego się zakończeniem wzrostu i dojrzałością narządów, tak i życie umysłowe można pojmować jako coś ewoluującego w kierunku pewnej formy równowagi ostatecznej, którą osiąga umysł dorosły. Rozwój jest w pewnym sensie postępującym zdobywaniem równowagi, stałym przechodzeniem od słabej do wyższej równowagi.
Zasadnicza różnica między życiem ciała i umysłu zdaniem Piageta sprowadza się do tego, że ostateczna forma równowagi osiąganej przez organiczny proces wzrostu, jest bardziej statyczna niż ta, do której zmierza rozwój umysłowy, a przede wszystkim mniej trwała, ponieważ po zakończeniu ewolucji wstępującej, automatycznie rozpoczyna się ewolucja wsteczna, prowadząca do starości. Temu procesowi podlegają pewne procesy psychiczne, które są ściśle uzależnione od narządów np. ostrość wzroku. Natomiast wyższe funkcje inteligencji i uczuciowości zmierzają ku „równowadze zmiennej”, a jest ona tym bardziej stała, im bardziej jest zmienna, tak, że dla zdrowych umysłów koniec procesu wzrostu nie jest bynajmniej początkiem schyłku, ale umożliwia duchowy postęp, który nie pozostaje w żadnej sprzeczności z wewnętrzną równowagą.
Kategoria równowagi w koncepcji Piageta ma konstytutywne znaczenie albowiem powoduje, że rozwój umysłowy jest traktowany jako proces ciągły, w trakcie, którego koniecznie trzeba wprowadzić istotne rozróżnienie między dwoma dodatkowymi aspektami procesu równoważenie się. Zdaniem Piageta należy od samego początku przeciwstawić struktury zmienne, określające kolejne formy czy stany równowagi, pewnemu stałemu mechanizmowi, który zapewnia przejście z każdego stanu na poziom następny.
Zdaniem autora proces wzrastania, rozwoju umysłowego dokonuje się podczas VI faz albo mówiąc inaczej okresów rozwoju.
1. Faza dotyczy odruchów albo mówiąc inaczej konstruktów dziedzicznych oraz pierwszych tendencji instynktownych (pokarmowych) i pierwszych emocji.
2. Faza pierwszych nawyków ruchowych i pierwszych zorganizowanych spostrzeżeń oraz zróżnicowanych uczuć.
3. Faza inteligencji sensoryczno -motorycznej, czyli praktycznej (poprzedzającej mowę), elementarnych regulacji afektywnych i pierwszych zewnętrznych fiksacji afektywnych.
Te trzy pierwsze fazy stanowią okres niemowlęctwa (do 11/2 -2 lat, tj. przed rozwojem mowy i myślenia w ścisłym sensie)
4. Faza intuicyjnej inteligencji, spontanicznych uczuć międzyosobniczych i społecznych stosunków podporządkowania się dorosłemu (od 2 do 7 lat, czyli druga część wczesnego dzieciństwa).
5. Faza konkretnych operacji intelektualnych (początki logiki) oraz moralnych
i społecznych uczuć współdziałania (od 7 -12 lat).
6. Faza abstrakcyjnych operacji intelektualnych, kształtowanie się osobowości oraz efektywnego i intelektualnego wchodzenia w społeczeństwo dorosłych (okres młodzieńczy).
Piaget stwierdza, że każdą z tych faz cechuje pojawienie się nowych, własnych struktur, których wytworzenie odróżniają ją od faz wcześniejszych. Każda faza -poprzez określające ja struktury -stanowi, więc szczególną formę równowagi, a rozwój umysłowy urzeczywistnia się w kierunku coraz dalej posuniętego zrównoważenia.
Okres od narodzin do nabycia mowy odznacza się niezwykłym rozwojem umysłu. Jest to okres najbardziej decydujący dla całego późniejszego rozwoju psychicznego, polega, bowiem na zdobywaniu przez spostrzeżenia i ruchy całego praktycznego świata, jaki otacza małe dziecko. Noworodek w punkcie wyjściowym sprowadza wszystko
do własnego ciała a punkcie końcowym tego okresu, tj. kiedy zaczyna się mowa i myślenie, lokalizuje już siebie praktycznie, jako jeden ze składników czy jedno z ciał w świecie, który stopniowo skonstruował i który odtąd odczuwa jako zewnętrzny wobec siebie. Ten proces należy zdaniem Piageta ujmować w aspekcie rodzącej się inteligencji i życia afektywnego. Pierwszy z tych punktów widzenia pozwala wyodrębnić trzy fazy między narodzinami a końcem tego okresu: fazę odruchową, fazę organizacji spostrzeżeń i nawyków oraz fazę samej inteligencji sensoryczno -motorycznej.
W momencie narodzin życie umysłowe sprowadza się do ćwiczeń aparatów odruchowych, tj. zmysłowych i ruchowych koordynacji ustanowionych dziedzicznie
i odpowiadającym takim tendencjom instynktowym, jak pokarmowa. Te odruchy od samego początku przejawiają rzeczywistą aktywność i świadczą o istnieniu wczesnej asymilacji sensoryczno -motorycznej. Najpierw, poprzez ćwiczenie doskonalą się odruchy ssania, noworodek ssie lepiej po jednym czy dwóch tygodniach niż na początku, następnie odruchy
te prowadzą do praktycznych wyróżnień czy rozpoznania. Niemowlę nie ogranicza się
do ssania jedynie przy jedzeniu, ale ssie również własne palce, kiedy je napotka, a także każdy napotykany przedmiot, a wreszcie koordynuje ruchy swoich rąk ze ssaniem i już niekiedy po dwóch miesiącach umie wprowadzić palec do ust. W ten sposób świat dla niemowlęcia staje się niejako światem do ssania, lecz już wkrótce staje się również realnością do oglądania, słuchania, a kiedy własne ruchy na to pozwolą, do potrząsania.
Te różne ćwiczenia odruchowe, które stanowią jakby zapowiedź asymilacji umysłowej, wkrótce stopniowo skomplikują się przez zintegrowanie się w nawyki i zorganizowane spostrzeżenia, co oznacza, że już w punkcie wyjścia są nowymi zachowaniami, nabytymi drogą doświadczenia. W wieku od 3 do 6 miesiąca niemowlę zaczyna chwytać to, co widzi,
i ta zdolność chwytania a później manipulowania udziesięciokrotnia jego zdolność tworzenia nowych nawyków.
Te nowe zespoły ruchowe (nawyki) i percepcyjne początkowo tworzą jedność. Punktem ich wyjścia jest zawsze cykl odruchowy, ale cykl ten nie bywa po prostu odtwarzany, lecz włącza w siebie także nowe elementy i poprzez postępujące różnicowanie tworzy wraz z nimi zorganizowane większe całości. Później wystarczy,
by jakiekolwiek ruchy przypadkowo doprowadziły do interesującego rezultatu -interesującego przez to, że daje się włączyć do poprzednio istniejącego schematu -by osobnik natychmiast odtworzył te nowe ruchy. Ta „reakcja okrężna” odgrywa podstawową rolę
w rozwoju sensoryczno -motorycznym i stanowi bardziej rozwiniętą formę asymilacji.
Trzecia faza -to faza inteligencji praktyczniej inaczej zwana inteligencją sensoryczno -motoryczną. Piaget stwierdza, że pojawia się ona wcześniej niż mowa
i znacznie wcześniej niż myślenie wewnętrzne, zakładające stosowanie znaków słownych. Inteligencja sensoryczno -motoryczna ma charakter wyłącznie praktyczny i dotyczy manipulowania przedmiotami, a zamiast słów i koncepcji posługuje się jedynie postrzeżeniami i ruchami zorganizowanymi w schematy działania. Przejawem takiej inteligencji będzie np. Schwytanie patyka, by zbliżyć oddalony przedmiot, ponieważ środek, który jest tu prawdziwym narzędziem, jest dostosowany do założonego z góry celu
i ponieważ trzeba było uprzednio zrozumieć związek między patykiem a celem, aby odkryć ten sposób. Na tym przykładzie możemy się przekonać, że mamy tu do czynienia z dwoma czynnikami. Przede wszystkim poprzednie zachowania mnożą się i coraz bardziej różnicują, aż stają się dostatecznie elastyczne, by rejestrować wyniki doświadczenia. „Niemowlę
w swoich zwrotnych reakcjach” nie zadawala się już reprodukowaniem ruchów i gestów, które doprowadziły do interesującego wyniku, ale w sposób zamierzony zmienia je, by badać skutki tych zmian i tym samym przeprowadzić doświadczenia, „aby zobaczyć”. Z drugiej strony „schematy” działania zbudowane na poziomie poprzedniej fazy a pomnożone dzięki tym nowym zachowaniom eksperymentalnym zyskują zdolność wzajemnej samokoordynacji poprzez wzajemną asymilację w ten sposób, że jedne z nich wyznaczają cel całemu działaniu, podczas gdy inne służą jako środki. Dzięki tej koordynacji dającej się porównać
z koordynacjami poprzedniej faz, ale bardziej zmiennej i elastycznej, rodzi się sama inteligencja praktyczna. Wynikiem tego inteligentnego rozwoju jest rzeczywiste przekształcenie wyobrażeń rzeczy, tak, że w końcu wyjściowa pozycja osobnika względem nich odwraca się całkowicie. W punkcie wyjściowym ewolucji umysłowej nie istnieje żadne zróżnicowanie między własnym ja a światem zewnętrznym. Wrażenie są po prostu dane w postaci niezróżnicowanej całości, która nie jest ani wewnętrzna ani zewnętrzna, ale znajduje się niejako w połowie drogi między tymi biegunami. Bieguny te przeciwstawiać się będą sobie stopniowo. Brak tego pierwotnego zróżnicowania sprawia, że wszystko, co jest postrzegane, jest ześrodkowane na własnej aktywności. Ja jest początkowo
w centrum rzeczywistości właśnie, dlatego, że samo się sobie nie uświadamia; świat zewnętrzny będzie się obiektywizował w miarę, jak Ja będzie konstruować jako aktywność subiektywna, czyli wewnętrzna. Inaczej mówiąc świadomość zaczyna się od nieświadomego i integralnego egocentryzmu, a postępy inteligencji sensoryczno -motorycznej prowadzą do budowy świata obiektywnego, w którym własne ciało ukazuje się jako pewien element świata obok innych i przeciwstawia mu życie wewnętrzne zlokalizowane we własnym ciele. Tą rewolucję intelektualną dokonującą się w okresie dwóch pierwszych lat życia, charakteryzują cztery podstawowe procesy: konstrukcja kategorii przedmioty i przestrzeni oraz przyczynowości i czasu -wszystkie oczywiście jako kategorie praktyczne, czyli
w odniesieniu do czystego działania a nie jako pojęcia umysłowe.
Wraz z pojawieniem się mowy istotnej modyfikacji ulega zarówno strona zachowań afektywnych, jaki i umysłowych. Dokonuje się przeobrażenie inteligencji sensoryczno -motorycznej w myślenie we właściwym sensie. Po pierwsze mowa pozwala jednostce zdawać sobie sprawę z ze swoich działań, rekonstruować przeszłość a także antycypować przyszłe działania, a niekiedy nawet zastępować słowem działania faktycznie nigdy nie wykonane. Pojawienie się języka prowadzi do uspołecznienia działań, te zaś, stają się okazją do umiejscowienia tychże działań nie tylko w rodzącej się jaźni, ale od razu umiejscawiają się na płaszczyźnie komunikacji, co uwielokrotnia ich zasięg. Sam język, bowiem przenosi koncepcje i pojęcia, które należą do wszystkich i wzbogacają myśl indywidualną o rozległy system myśli kolektywnej. Z mową dzieje się podobnie jak i z całym zachowaniem: jednostka, zamiast przystosować się od razu do nowych realności, jakie odkrywa a sama stopniowo konstruuje, musi rozpocząć do żmudnego wcielania danych
do własnej jaźni i aktywności. W wieku 2 -7 lat u dziecka spotyka się wszystkie formy przejściowe między dwiema skrajnymi postaciami myślenia, reprezentowanymi w każdym
z przebytych w tym okresie etapów, przy czym druga z nich zyskuje przewagę nad pierwszą. Pierwsza postać to myślenie poprzez asymilację -ma charakter egocentryczny. Druga forma, to myślenie przystosowane do innych i do rzeczywistości przygotowujące tym samym myślenie logiczne. Większość aktów myśli dziecięcej znajduje się między tymi dwiema postaciami, oscylując między ich przeciwstawnymi kierunkami.
Ten pierwszy typ myślenia najpełniej przejawia się w zabawie symbolicznej, zwanej inaczej zabawą wyobraźni i naśladownictwa. Te symboliczne zabawy są rzeczywistą pracą myślową, ale jest to myślenie z istoty, i to podwójnie egocentryczne. Ten typ zabawy nie jest wysiłkiem, który miałby podporządkować osobnika rzeczywistości, ale -przeciwnie -jest deformującym włączaniem rzeczywistości do własnego Ja. Z drugiej strony, jeśli mowa uczestniczy w tym imaginacyjnym myśleniu, narzędziami jej są przede wszystkim obrazy
i symbole. Symbol jest wprawdzie znakiem, podobnie jak słowo czy znak słowny, ale jest
to znak indywidualny wytworzony przez jednostkę przy pomocy innych i rozumiany często tylko przez nią samą.
Drugi typ myślenia charakterystyczny dla tego okresu rozwoju to myślenie intuicyjne. Jest to w pewnym sensie samo doświadczenie i koordynacja sensoryczno -motoryczna, ale odtworzone dzięki wyobrażeniom.
Między tymi dwoma skrajnymi typami znajduje się forma zwykłego myślenia słownego, które jest, w przeciwieństwie do zabawy, poważne, ale bardziej odległe
od rzeczywistości niż sama intuicja. Najlepszym sposobem na poznanie tego typu myślenia między 2 a 7 rokiem życia dziecka jest analiza jego pytań. Z pytań typu „gdzie?”, przechodzi stopniowo około 3 roku życia do pytań „co to jest?”, by przejść do pytań najważniejszych „dlaczego?”. Wnikliwa analiza stawianych przez dziecko pytań nie pozostawia najmniejszej wątpliwości, że również i one mają charakter egocentryczny. Kolejną charakterystyczną tendencją rozwoju myślenie dziecka w tym wieku oprócz omawianego finalizmu jest, animizm tj. traktowanie rzeczy jako żywe i wyposażone w intencje. Początkowo żywy jest każdy jest każdy przedmiot, który wykonuje jakąś czynność, później zarezerwowana zostaje ta tendencja dla ciał ruchomych, a wreszcie dla ciał, które wydają się same poruszać, jak wiatr, chmury, itp. kolejną charakterystyczną cechą myślenia dziecka w tym wieku jest intuicjonizm. Dziecko w tym okresie swojego życia zawsze twierdzi, a nigdy nie udowadnia. Ten brak dowodów wynika z egocentryzmu dziecka pojmowanego jako brak zróżnicowania między własnym a cudzym punktem widzenia.
Mając to wszystko na uwadze można stwierdzić, że w okresie od 2 do 7 roku życia dominuje „inteligencja praktyczna” będąca przedłużeniem z jednej strony inteligencji, sensoryczno -motorycznej z poprzedniego okresu a z drugiej zaś przygotowująca pojęcia techniczne, jakie będą się rozwijać aż do wieku dorosłego.
Decydującym punktem w rozwoju umysłowym jest przeciętnie wiek 7 lat, zbiegający się z początkiem okresu szkolnego. W tym to czasie dokonuje się bardzo istotna zmiana. Intuicja -najwyższa forma równowagi, jaką osiągnęło dziecko we wczesnym okresie dzieciństwa -ma odpowiedniki w operacyjnych myśleniach po 7 roku życia. Pojęcie operacji odnosi się do bardzo różnych, choć ściśle określonych zjawisk. Mamy operacje logiczne, arytmetyczne, czasowe, geometryczne, czasowe, mechaniczne
i psychiczne. Te ostatnie są, więc przede wszystkim jakimkolwiek działaniem o źródłach motorycznych, percepcyjnych czy intuicyjnych i zanim staną się operacjami stanowią samo tworzywo inteligencji sensoryczno -motorycznej, a następnie intuicji przejście od intuicji
do operacji dokonuje się wtedy, gdy intuicje tworzą już całościowe systemy, dające się zarazem składać i odwracać. Mówiąc ogólnie działania stają się operacyjne od chwili, kiedy dwa działania tego samego rodzaju mogą zostać złożone w działanie trzecie, które należy jeszcze do tego samego rodzaju, przy czym te różne działania dają się odwracać.
Piaget stwierdza, że około 11-12 roku życia ma miejsce kolejny ważny etap w rozwoju myślenia. W tym, bowiem czasie dokonuje się przejście od myślenia konkretnego do myślenia „formalnego”, czyli „hipotetyczno -dedukcyjnego”.
Aż do tego momentu operacje dziecięcej inteligencji miały wyłącznie konkretny charakter tj., dotyczyły jedynie samej rzeczywistości, a w szczególności przedmiotów dotykalnych, nadających się do manipulowania i podległych faktycznym doświadczeniom.
W wieku powyżej 11 -12 roku życia możliwe staje się myślenie formalne, co oznacza, że logiczne operacje zaczynają być transponowane z płaszczyzny konkretnej manipulacji na płaszczyznę samych idei, wyrażonych w jakimkolwiek języku (języku słownym, symboli matematycznych), ale pozbawionych oparcia w percepcji, doświadczeniu czy nawet przeświadczeniu. To myślenie formalne ma charakter „hipotetyczno -dedukcyjny” dzięki niemu, bowiem młody człowiek jest już zdolny do dedukowania wniosków z czystych hipotez, nie zaś tylko z realnych obserwacji. Wnioski jego są ważne nawet niezależnie od ich prawdziwości faktycznej i z tej to właśnie przyczyny ta forma myślenia przedstawia o tyle większą trudność i o tyle większą pracę umysłową niż myślenie konkretne. Dla dziecka rzecz polega już nie tylko na tym, by zastosować operacje do przedmiotów. tj. wykonać w myśli działania możliwe na tych przedmiotach, ale na tym, aby podjąć refleksję nad tymi operacjami niezależnie od przedmiotów i zastąpić te ostatnie przez zwykłe zdania. Refleksja ta jest, więc niejako do kwadratu: myślenie konkretne stanowi wyobrażenie możliwych działań, a myślenie formalne -wyobrażenie wyobrażenia możliwych działań.
W istocie operacje formalne dają myśleniu całkowicie nową władzę, sprowadzającą się
do oderwania i uwolnienia go od tego, co realne, aby umożliwić wznoszenie na własny sposób refleksji i teorii. Zgodnie z prawem, którego przejawy widzieliśmy już w dzieciństwie, każda nowa władza życia umysłowego wchłania początkowo świat poprzez egocentryczną asymilację, aby odnaleźć równowagę dopiero później, kiedy skojarzy się z przystosowaniem do rzeczywistości. Istnieje, zatem intelektualny egocentryzm wieku młodzieńczego, dający się porównać z egocentryzmem niemowlęcia, które asymiluje świat do własnej aktywności cielesnej, i z egocentryzmem wczesnego dzieciństwa, które asymiluje rzeczy do rodzącej się myśli (symboliczna zabawa) ta ostatnia postać egocentryzmu manifestuje się
w przeświadczeniu o wszechmocy refleksji, jak gdyby świat miał podporządkować się systemom, nie zaś systemy rzeczywistości. Następnie podobnie jak sensoryczno -motoryczny egocentryzm zostaje stopniowo zredukowany przez organizację schematów działania i jak egocentryzm właściwy myśleniu wczesnego dzieciństwa kończy się wraz
ze zrównoważeniem konkretnych operacji, tak egocentryzm metafizyczny wieku młodzieńczego jest stopniowo korygowany przez godzenie formalnego myślenia
z rzeczywistością. Równowaga osiągnięta zostaje wtedy, kiedy refleksja pojmuje,
że jej własna funkcja polega nie na sprzeciwianiu się doświadczeniu, ale wyprzedzaniu
go i wyjaśnianiu. Taka równowaga przewyższa wówczas znacznie równowagę konkretnego myślenia, ponieważ, poza rzeczywistym światem, zawiera w sobie nieskończone konstrukcje racjonalnej dedukcji i życia wewnętrznego.