ZAJĘCIA I Studia dzienne

PODSTAWOWE POJĘCIA WPROWADZAJĄCE W TEMATYKĘ PEDAGOGIKI RESOCJALIZACYJNEJ

Wychowanie - proces celowego i świadomego kształtowania ludzkich postaw, ról społecznych czy osobowości (lub ważnych jej cech), zgodnie z wcześniej założonym ideałem pedagogicznym, czyli wzorem modelem człowieka, którego chcemy ukształtować w toku wychowania.

Socjalizacja - pojęcie występujące psychologii, socjologii i pedagogice. Zgodnie z jego znaczeniem przyjmowanym w tych naukach, socjalizację- można określić, jako proces oddziaływania grupy na jednostkę.

Socjalizacja - całokształt wpływów wywieranych na jednostkę przez środowisko społeczno - kulturowe, w którym ona żyje i rozwija się jakby niezależnie od wysiłków i starań wychowawców. Jest to proces dynamiczny, który polega nie tylko na przyswajaniu, kanalizowaniu i internalizowaniu ról przypisanych jednostce, ale również na modyfikowaniu ich i twórczym pełnieniu w coraz to nowych grupach społecznych (Pytka, 2001).

Cel socjalizacji - poprawne przystosowanie się jednostki do adekwatnego funkcjonowania w rolach przypisanych jej prze system społeczny. Gdy jednak cele wychowania znacznie wykraczają poza ten rodzaj wymagań, oznacza to, że celem wychowania bywa znacznie szerszy i jednocześnie ściślej określony krąg modyfikacji, czyli także ukształtowanie odpowiednich postaw wobec innych ludzi, norm, wartości i standardów aksjologicznych, także uznanych za pożądane cech osobowościowych osób wychowywanych.

Znaczenie socjalizacji

- jednostka nabywa w procesie socjalizacji umiejętności wypełniania określonej funkcji, realizuje postulaty i oczekiwania społeczne stawiane pod jej adresem.

- socjalizacja nie jest ograniczona jedynie do oddziaływań grup wytwarzających kulturę, lecz jest także wynikiem działania grup społecznych wytwarzających podkulturę i dotyczy wszelkich zmian, jakie w wyniku tych oddziaływań występują u jednostki. Dlatego można mówić o destruktywnej socjalizacji.

Oddziaływania eliminujące destruktywną socjalizację określa się resocjalizacją.

Resocjalizacja (Otton Lipkowski) - działanie pedagogiczne zmierzające do jak najpeniejszego rozwoju pozytywnych cech psychofizycznych dziecka, do jak najszybszego przysposobienia go do spełniania zadań społecznych i osiągnięcia osobistego zadowolenia w realizacji optymalnych zadań życiowych.

Resocjalizacja (St. Jedlewski) - istotę resocjalizacji stanowi świadome dobrowolne i stałe dostosowywanie się jednostki do uznawanych powszechnie obowiązujących w społeczeństwie wymogów moralnych, a także norm postępowania.

Resocjalizacja (Kazimierz Pospiszyl) - uzyskiwanie pozytywnych rezultatów w zakresie wyrównywania zaburzonych postaw emocjonalnych i przywrócenia równowagi procesów nerwowych u wychowanków.

PEDAGOGIKA RESOCJALIZACYJNA NA TLE PEDAGOGIKI I PEDAGOGIKI SPECJALNEJ

Pedagogika jako nauka zajmuje się formułowaniem teoretycznych i metodycznych podstaw planowej działalności wychowawczej. Organizuje działalność wychowawczą
w celu przygotowania jednostki di życia w społeczeństwie z uwzględnieniem jej rozwoju; formułuje także zasady rozwoju i aktywności człowieka w całym procesie ontogenezy.

Pedagogika posiada swoje odgałęzienia ze względu na określoną specyfikę problemów merytorycznych i metodologicznych. Do szczegółowych gałęzi pedagogiki zalicza się:

1. pedagogikę ogólną;

2. dydaktykę obejmującą teorię nauczania;

3. naukę o systemach oświatowych;

4. pedagogikę społeczną.

W systemie nauk pedagogicznych coraz bardziej rozwijają się takie pedagogiki szczegółowe, jak: teoria i historia wychowania, pedeutologia. Szczególną uwagę zwraca się na pedagogikę specjalną.

Zadania pedagogiki specjalnej - tworzenie teoretycznych i metodologicznych oraz metodycznych podstaw dla procesów rehabilitacji i rewalidacji, mających ma celu leczenie przez usprawnianie zaburzonych funkcji organizmu.

A. Hulek; utożsamia terminy rehabilitacja i rewalidacja; istota rehabilitacji - przywracanie sprawności uszkodzonym organom jednostki lub usprawnianie jej funkcji,
w przygotowaniu człowieka do samodzielnego radzenia sobie w życiu codziennym, do korzystania z różnych form kształcenia, do wykonywania pracy oraz stwarzania
w środowisku społecznym i otoczeniu fizycznym odpowiednich warunków dla prawidłowego tej funkcjonowania.

Pojęcie „rehabilitować” w znaczeniu medycznym - rozwijać działania mające na celu „przywrócenie do stanu właściwego”. Z łac. „rehebilitare” - przywracanie aktywności chorym chronicznie, pokrywa się treściowo z pojęciem „rewalidacja” od łac. re - znów
i validus - mocny czy przywracanie mocy , zdrowia, aktywności choremu.

Terminy rehabilitacja i rewalidacja można stosować zamiennie głównie w odniesieniu do osób upośledzonych pod względem fizycznym, umysłowym i psychiczny, zaś
w odniesieniu do osób upośledzonych społecznie, czyli osób niedostosowanych społecznie, manifestujących zachowania dewiacyjne, w znaczeniu skutków nieprawidłowej socjalizacji - merytoryczna słuszność należy upatrywać w terminie RESOCJALIZACJA.

Na gruncie pedagogiki specjalnej, jako działu pedagogiki, ze względu na upośledzenie wyróżniamy takie pedagogiki specjalne i szczegółowe:

1. oligofrenopedagogika - jej przedmiotem jest nauczanie i wychowanie osób umysłowo niedorozwiniętych;

2. surdopedagogika - jej celem jest nauczanie i wychowanie, czyli rehabilitacja (rewalidacja) osób głuchoniemych i niedosłyszących;

3. tyflopedagogika - czyli naukę pedagogiczną o nauczaniu i wychowaniu, czyli rehabilitowanie (rewalidowanie) osób ociemniałych, niewidomych i niedowidzących;

4. pedagogika lecznicza - rozwiązuje problemy wychowawczo - lecznicze osób przewlekle chorych;

5. pedagogika resocjalizacyjna.

W procesach rehabilitacji, jak i w działaniu pedagogicznym - resocjalizacyjnym niezbędna jest znajomość źródeł i mechanizmów upośledzenia, wykolejenia oraz stanu i stopnia odchylenia od normy. To przesądza o interdyscyplinarnym charakterze pedagogiki specjalnej, w tym pedagogiki resocjalizacyjnej. Istnieje potrzeba wiązania pedagogiki resocjalizacyjnej z innymi naukami szczegółowymi, a szczególności: z fizjologią, pediatrią, socjologią, szczególnie małych grup społecznych, a w przypadku pedagogiki resocjalizacyjnej, z kryminologią, a zwłaszcza z jej działem - etiologią kryminalną, prawem karnym materialnym i wyodrębnioną z pedagogiki resocjalizacyjnej pedagogika penitencjarną.

PEDAGOGIKA RESOCJALIZACYJNA JAKO PEDAGOGIKA SPECJALNA - SZCZEGÓŁOWA

Przedmiot zainteresowania pedagogiki resocjalizacyjnej - osoby niedostosowane społecznie, w tym manifestujące różne zjawiska formy patologii społecznej
i indywidualnej, demoralizację, przemoc, agresje, a głównie zachowania zabronione przez prawo karne materialne. W obrębie zainteresowań pedagogiki resocjalizacyjnej pozostają osoby zagrożone i zaniedbane moralnie, u których system naturalny, jakim jest osobowość, wykazuje cechy odbiegające od normy, na przykład w postaci zachwianej, aspołecznej orientacji wartościującej.

Pedagogikę specjalną łączy z pedagogiką resocjalizacyjną związek ze względu na zainteresowania osobami, mówiąc ogólnie, odchyleniami od normy. Zasadnicze różnice wynikają z odmiennego charakteru odchyleń, zarówno z uwagi na ich objawy, jak i wywołujące ją uwarunkowania.

Zasadniczy cel w procesach resocjalizacyjnych - wychowanie osobnika odchylonego od normy, przez którą należy rozumieć powszechnie akceptowane, w danym kręgu kulturowym, zasady współżycia społecznego, takie jak moralność, obyczaje, zwyczaje, itp. oraz normy prawne, regulujące współżycie ludzi, w tym zakazy i nakazy. Pedagogika resocjalizacyjna zajmuje się osobami z zaburzeniami w zachowaniu, które jest niezgodne z oczekiwaniami społecznymi, głównie z preferowanymi powszechnie i akceptowanymi wartościami. W wychowaniu resocjalizacyjnym podstawowym celem jest ponowne wychowanie zgodne z oczekiwaniami społecznymi przez eliminację wcześniejszej, nieprawidłowej socjalizacji, z równoczesnym ukształtowaniem warunków normalnego przebiegu procesów regulacji, a więc ustosunkowanie się wobec wartości prospołecznych.

PROBLEMY PEDAGOGIKI RESOCJALIZACYJNEJ

Pedagogika resocjalizacyjna zajmuje się teorią i praktyką wychowania jednostek społecznie niedostosowanych. Jej celem jest wychowanie osób, których socjalizacja nie przebiegała zgodnie z oczekiwaniami społecznymi, czyli była nieprawidłowa i wymaga korekty.

Zakres zainteresowań pedagogiki resocjalizacyjnej - wychowanie jednostek:

1. zdemoralizowanych;

2. w znacznym stopniu wykolejonych społecznie, w tym przestępczo;

3. u których odnotowuje się wstępne stadia zaburzeń zachowania się. Wstępne zaburzenia to cały kompleks tzw. zachowań paraprzestępczych, tj.:

- promiskuityzm seksualny;

- skłonności agresywne i stosowanie przemocy;

- brak wyuczonych zdolności do prawidłowego uczestnictwa w interakcjach społecznych;

- ucieczki z domu;

- uczestnictwo w podkulturach dewiacyjnych;

- niechęć do nauki;

- zażywanie narkotyków i alkoholu, palenie papierosów przez młodzież;

- migrujący tryb życia, itd.

Cel szczegółowy pedagogiki resocjalizacyjnej - wskazywanie sposobu przezwyciężania trudności wychowawczych, wynikających z zastanego stanu osobowości tych ludzi, wychowanków, którzy antagonistyczno-destrukcyjnie odnoszą się do oczekiwań społecznych, wyrażających interesy społeczeństwa i preferowanego, akceptowanego
w danych kręgach kulturowych, systemu wartości.

Zakres zainteresowań i obszar badań pedagogiki resocjalizacyjnej, obejmuje:

1. teren szkoły;

2. zakłady specjalne dla niedostosowanych społecznie;

3. zakłady poprawcze;

4. zakłady karne;

5. sądownictwo dla nieletnich;

6. opiekę postpenitencjarną

7. profilaktykę dewiacji społecznych, szczególnie profilaktykę przedprzestępczą.

TEORETYCZNY I PRAKTYCZNY CHARAKTER PEDAGOGIKI RESOCJALIZCYJNEJ

Pedagogikę resocjalizacyjną określamy jako dyscyplinę teoretyczną, dlatego, że w procesie historycznego rozwoju wypracowała - równoległe do rozmaitych metod wychowania dzieci i młodzieży w różnorodnych typach społeczeństw i w różnych okresach historycznych - pewien zespół twierdzeń teoretycznych, a więc - zależności o stosunkowo wysokim szczeblu ogólności, zwanych ogólnych teorią wychowania. Twierdzenia te były, i są nadal, poddawane nieustannej weryfikacji zgodnie z kanonami tworzenia wiedzy naukowej, tj. zgodnie z regułami formułowania twierdzeń o zależnościach między dwiema lub więcej zmiennymi.

Praktycznym celem jest dokonywanie zmian, czyli modyfikacji rzeczywistości wychowawczej dzięki znajomości twierdzeń o charakterze opisowo - wyjaśniającym, które czerpie z teorii wychowania. Ogólnie mówiąc istotą pedagogiki resocjalizacyjnej jako dyscypliny praktycznej jest formułowanie zaleceń, czyli opracowywanie, uzasadnianie i wdrażanie projektów określonych zmian w procesie kształtowania człowieka i jego środowiska wychowawczego.

INTERDYSCYPLINARNOŚĆ PEDAGOGIKI RESOCJALIZACYJNEJ

Jednotorowy sposób myślenia ograniczający się tylko do jednej dyscypliny, np. socjologii czy psychologii, w zapobieganiu zjawiskom patologicznym nie daje pożądanych rezultatów. Dlatego też pojawiła się idea wielodyscyplinarności w badaniu, opisie i wyjaśnianiu zjawisk patologicznych w celu ich wyeliminowania ze zbiorowego życia społecznego. I nie chodzi tu o wykluczające się sposoby myślenia czy działania, ale raczej o cos przeciwnego: o znalezienia punktów wspólnych czy wzajemne uzupełnianie się różnych punktów widzenia w rozwiązywaniu problemów ludzkiego funkcjonowania, zarówno mikro- jak i makrospołecznych.

Kultura

Struktura społeczna Role społeczne

(system regulacji społeczno-kulturowej)

Postawy Zachowania

Osobowość

Organizm Potrzeby ludzkie

(system regulacji psychobiologicznej)

Heurystyczny model funkcjonowania człowieka.

Schemat obrazuje zespół sprzężonych rozmaitych mikro- i makroczynników determinujących zachowanie ludzkie. Dotyczy to również zachowania patologicznego. Przykładem tłumaczenia zachowań określanych jako „wykolejone” jest koncepcja sformułowana przez Cz. Czapówa, ujmująca wykolejenie jako układ postaw. Według tej koncepcji jednostka ludzka w toku swych doświadczeń życiowych przyswaja i przejawia wiele postaw wobec rozmaitych obiektów; wadliwe ustosunkowanie wobec nich występuje wówczas, gdy jednostka podlega dominacji jednej z postaw lub, gdy jej postawy są wadliwie zintegrowane, np. na bazie tzw. antagonizmu destruktywnego.

Innym ważnym czynnikiem, podkreślanym przez socjologów wychowania, są przede wszystkim role społeczne. Z punktu widzenia ról społecznych, zachowania ludzkie są wyznaczone w dużym zakresie scenariuszami określonej roli, która system społeczny jednostce przypisuje lub, którą ona dobrowolnie wybiera spośród wielu możliwych w toku własnej socjalizacji czy przyjmuje wskutek oddziaływań środowiska wychowawczego rodziny lub instytucji opiekuńczo wychowawczej. Wiele zachowań patologicznych, w tym także przestępczych, daje się wyjaśnić poprzez odwołanie się do pojęcia roli społecznej.

Kolejną kategorią, do której najczęściej odwołują się teoretycy i badacze zjawisk odchylających się od normy, jest teoria potrzeb, a ściślej - pojęcie potrzeby i jej skutków, gdy nie zostanie ona zaspokojona lub jej zaspokojenie będzie zablokowane. Kategoria potrzeby, jak wykazuje to wielu teoretyków i badaczy, np. zachowań agresywnych, jest bardzo przydatna w rozumieniu irracjonalnych, uporczywych i negatywnie ocenianych zachowań.

Powyżej przedstawione zostały trzy izolowane zmienne mikrospołeczne pozwalające wyjaśniać mechanizmy powstawania zachowań poprzez pryzmat jednej wybranej optyki: socjologicznej, psychologicznej czy pedagogicznej na poziomie zachowań jednostkowych. Krótko mówiąc - człowiek zachowujący się w określony sposób może być przedmiotem zainteresowania jednocześnie kilku dyscyplin, a jego zachowanie - wyjaśniane w kategorii potrzeb, postaw czy ról społecznych. Daje się zauważyć, że wspomniane kategorie są powiązane. Tak więc, typ przejawianych przez nas potrzeb decyduje o sposobach postrzegania i ewaluowania ludzi, zjawisk i rozmaitych innych obiektów, a więc wpływa na przejawiane przez nas potrzeby.

Drobiazgowe parametry dotyczące przedstawionych na wykresie zmiennych takich jak kultura i struktura społeczna czy organizm i osobowość, mających wpływ na sprzężone role, postawy i potrzeby ludzkie mają niewątpliwie pośredni lub bezpośredni wpływ na ludzkie zachowania. Dlatego chcąc odpowiedzieć na proste pytanie o genezę ludzkich zachowań, należy sięgnąć do czynników uwikłanych w zmienne typu makrospołecznego. Każdy rodzaj mikrozmiennej jest uzależniony od sieci innych mikrozmiennych osadzonych w kontekście makrozmiennych. Dlatego tez trzeba wówczas sięgnąć do wyników innych nauk, takich jak np. antropologia, kulturoznawstwo, etnografia, biologia ekonomia czy politologia.

Podsumowując można stwierdzić, że pedagogika resocjalizacyjna współpracuje z psychologią, filozofią, prawem, aksjologią, etyką, socjologią, ekonomią, patologią społeczną, medycyną, kryminologią, penitencjarystyką.

E. Bielicki, Z problematyki resocjalizacyjnej, Bydgoszcz 2005, s. 11 - 17.

---