Jerzy Jarzębski, Między chaosem a formą - Witold Gombrowicz
[w:] Prozaicy dwudziestolecia międzywojennego. Sylwetki, red. B. Faron
Witold Gombrowicz urodził się 4 sierpnia 1904 r. w majątku Małoszyce w powiecie opatowskim. Pochodziłz rodziny szlacheckiej, która miała posiadłości na Żmudzi. W 1863 r. car skonfiskował dziadkowi Onufremu majątki za rzekomy udział w powstaniu. Dziadek przeniósł się w sandomierskie.
Ojciec Gombrowicza, Jan, był obywatelem ziemskim i pracował w przemyśle jako dyrektor fabryki papieru w Bodzechowie i innych przedsiębiorstwach.
Gombrowicz konkluduje, że od początku był „pomiędzy” - Litwą a Kongresówką, wsią a przemysłem, lepszą sferą a sferą średnią.
W 1911 r. przeniósł się z rodziną do Warszawy. Uczył się prywatnie, a potem w gimnazjum św. Stanisława Kostki. W 1922 r. wstąpił na Wydział Prawa UW. Przeżywał wtedy rozszczepienie osobowości na: chłopca z dobrego domu, oryginalnego pożeracza książek, perwersyjnego poszukiwacza przygód erotycznych na przedmieściach Warszawy.
W 1927 r. skończył studia i wyjechał do Paryża na studia uzupełniające. Po wycieczce w Pireneje wraca do Polski i chce rozpocząć aplikację adwokacją w Radomiu - nie przyjęto go z powodu jego lewicowych poglądów.
W 1933 r. debiutował tomem opowiadań Pamiętnik z okresu dojrzewania. W latach 30. miał już stały stolik w kawiarni „Ziemiańska”. Był już znanym eseistą, ale sławę przyniosła mu powieść Ferdydurke (1937). Przed wybuchem wojny opublikował jeszcze trzy opowiadania i sztukę Iwona, księżniczka Burgunda (1938) oraz powieść sensacyjną Opętani (1939, pod pseudonimem). Wszystkie utwory ukazały się w czasopismach.
Końcem sierpnia 1939 r. opuścił Polskę i transatlantykiem „Chrobry” popłynął do Argentyny. Trudności materialne zmusiły go do przyjęcia urzędniczej posady w Banku Polskim. Nawiązał kontakt z młodzieżą literacką Buenos Aires. W Argentynie został 24 lata.
Powstaje Trans-Atlantyk i Ślub (1953, Paryż). W 1953 r. zaczyna w prasie emigracyjnej druk odcinków Dziennika (w wydaniu książkowym w 3 tomach: 1957, 1962 i 1966).
W latach 1956-58 wydaje się w kraju całą dotychczasową twórczość Gombrowicza. Powieść Pornografia (1960) otrzymuje doroczną nagrodę literacką emigracji.
W 1963 r. Gombrowicz dostaje roczne stypendium Fundacji Forda na pobyt w Berlinie Zachodnim - przyjechał tam z Argentyny. Zauważył, że jest człowiekiem publicznym, znalazł się w centrum politycznych konfliktów, krytykuje wszystko, co go w tej nowej Europie drażni - osłabienie kontaktów z krajem.
Gombrowicz spędza parę miesięcy w Paryżu, potem w Royaumont i w La Messuguiere koło Grasse. W 1964 r. mieszka w wVence na południu Francji. Wydaje powieść Kosmos (1965) i sztukę Operetka (1966). W 1968 r. wychodzi mała książeczka O Dantem.
Do 1971 r. przetłumaczono go na 16 języków. W 1967 r. otrzymał międzynarodową nagrodę literacką Formentor.
Gombrowicz zmarł w Vence 24 lipca 1969 r.
***
Podstawowym egzystencjalnym doświadczeniem Gombrowicza jest poczucie samotności i znikomości własnego „ja” w konfrontacji z potężnym ciśnieniem kultury. Cały świat zdaje się dybać na jego wolność, z drugiej strony osamotnienie rodzi potrzebę kontaktu z ludźmi, potwierdzania samego siebie przez odbicie w cudzej świadomości.
Człowiek ma dwa ideały - Boskość (nieograniczona wszechmoc) i Młodość (nieograniczona potencjalność, zdolność transformacji).
Najważniejszy problem - znalezienie recepty na plastyczność osobowości.
Czym jest „ja”, które Gombrowicz chce uczynić wolnym?
Mistrz Syntezy z Filidora dzieckiem podszytego uznałby je za czynnik spajający ludzie ciało i ducha; Mistrz Analizy zanegowałby jego istnienie („Ja też jestem kupą. Chcesz - kopnij mię w brzuch. Nie kopniesz mnie w brzuch, kopniesz brzuch - i nic więcej”)
ten spór to echo odwiecznego sporu o uniwersalia, o sposób istnienia pojęć ogólnych, abstrakcyjnych
Analityk i Syntetolog póki walczą ze sobą, tworzą układ zamknięty, wolność przynosi im przełamanie Formy, tzn. odrzucenie przedmiotu sporu, ujrzenie w nim wielkiej gry, zabawy („Wszystko podszyte jest dzieckiem”; por. J. Huizinga Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury, 1967)
Gombrowicz całej kulturze przypisuje właściwą grze nieautentyczność, konwencjonalność; swobodę zyskuje dopiero „ja” wyzwolone z problemów przez wzięcie ich w cudzysłów; Gombrowicz swobodę uzyskuje dzięki literaturze
Zadania literatury:
wypowiada się w niej siebie
„ja jestem najważniejszym i bodaj jedynym moim problemem”
„pisanie nie jest niczym innym, tylko walą, jaką toczy artysta z ludźmi o własną wybitność”
literatura jest komunikatem, za cel ma przekazanie odbiorcy portretu duchowego autora
konsekwencje: wprowadzenie „głosu autora”, specyficzny status narratora, widoczny nieustannie odbiorca
Gombrowicz odrzuca istniejące konwencje, bo nie da się nimi przekazać informacji o twórcy. Nie chce też tworzyć nowych form, by nie stać się ich niewolnikiem. Wykorzystuje stare konwencje, biorąc je w cudzysłów - zmagania o własną autentyczność czyni jawnymi. Podstawowym chwytem jego twórczości jest stylizacja.
Dwa razy zdecydował się Gombrowicz na krok ostateczny, czyli napisanie powieści świadomie „złej”, której sens zawierałby się w skazach i wykroczeniach przeciw normie kompozycyjno-stylistycznej.
w 1927 r. zniszczył rękopis pierwszej próby
druga to powieść sensacyjna Opętani (wydrukowana pod pseudonimem) - zawiera zakamuflowane motywy, które powracają w kolejnych powieściach, eksponują wstydliwe strony duszy pisarza; powieść pozwoliła pokazać figę jego adoratorom, którzy już zaszufladkowali go jako wybitnego pisarza, pozwoliła też uwolnić się od „grafomanii w sobie” (charakterystyczne dla pisarza jest współistnienie „oficjalnej” dążności wzwyż i sekretnego pożądania niższości)
Stałym motywem prozy Gombrowicza jest walka: między Formą a Chaosem, Dojrzałością a Niedojrzałością, Wyższością a Niższością, Dorosłym a Młodym, Mądrością a Głupotą (te pary to tylko odmiany pierwszej relacji).
Człowiek dąży do Wyższości Formy, ale jej nie lubi, bo oznacza ona śmierć. Pożąda więc Niższości i Młodości, bo piękno mieści się tylko w niespełnieniu i poddaniu.
Próba uchylenia się Formie w narracji: mówi, ale jednocześnie kwestionuje każdą swoją wypowiedź, demaskuje ją jako względną, wynikającą z konwencji danego momentu:
wykorzystuje wiele podmiotów, które „podstawia” za siebie, by im zaprzeczać
układa piramidę płaszczyzn wypowiedzi - od literatury, przez publicystykę, do Dziennika
struktura w Ferdydurke: narrator-bohater (bierze udział w akcji) - autokomentarz narratora (30-letni, świadomy tajników formy) - „obraz autora” - autorski autokomentarz (przedmowy do Filidora i Filiberta) - Aby uniknąć nieporozumienia (komentarz do Ferdydurke) - wypowiedzi o książce w Dzienniku
punkty widzenia to jednak nie „reflektory” oświetlające sprawę z różnych stron; tu układ punktów widzenia jest „pionowy” - zwiększa się samowiedza podmiotu, ale jego usytuowanie wobec przedstawionego świata nie podlega zmianie
Specyfikę świata przedstawionego najlepiej wyjaśnić analizując zjawisko formy (filozoficzne):
pisarz nawiązuje do Arystotelesowskiej opozycji materii i formy, by udowodnić, że tej ostatniej nie da się oddzielić od przedmiotu
idąc za Kantem i Husserlem, stwierdza, że dotarcie do rzeczy samej w sobie przekracza ludzkie możliwości (Arystoteles twierdził, że przedmiot spostrzegany i przedmiot realnie istniejący są tym samym), człowiek nie może zetknąć się bezpośrednio z naturą, obcuje jedynie ze światem uporządkowanym po swojemu („przepuszczonym przez człowieka”)
kategorią humanizującą świat jest forma, czynnik organizujący postrzeżenie
postrzeżenia i myśli tworzą mikrokosmos jednostki, w którym walczy czynnik zamętu z czynnikiem formy porządkującej ten chaos arbitralnie
Cassirer mówił o formie symbolicznej, która umożliwia myślowe opanowanie świata, ale i komunikację międzyludzką, powstanie i ciągłość kultury
arbitralność formy rodzi sytuacje konfliktowe, które są tematem większości książek autora (Pamiętnik z okresu dojrzewania prezentuje proces „uczenia się” form; Ferdydurke przedstawia konflikt wynikający z wzajemnego narzucania sobie formy przez kontaktujących się ze sobą ludzi; Trans-Atlantyk to konflikt między osobowością jednostki a formą, jaką narzuca tradycja patriotyczna; Pornografia powtarza poprzednie motywy; Kosmos to konflikt wynikający ze zderzenia świata zewnętrznego i świadomości porządkującej)
podsumowanie: istnieje zewnętrzny wobec świadomości świat zewnętrzny, uobecnia się on jednostce przez formę i jest materią jej wewnętrznego mikroświata; jednostka, chcąc zakomunikować treść swej świadomości drugiej jednostce, wysnuwa z siebie „trzeci świat”, zakodowany w formie języka, który jest w jakiś sposób podobny do świata wewnętrznego nadawcy
czyli: świat przedstawiony ma być podobny do świata wewnętrznego pisarza
Człowiek żyje zawsze pomiędzy „Ja” a „Się” (~ Heidegger), między istnieniem autentycznym a bezmyślną akceptacją wzorów kulturowych. Domeną schematyzującej formy jest głównie język - podstawowy składnik kultury. Gombrowicz chce więc zamknąć autentyczny przekaz w formie, która ze swej natury jest schematem! Uważa, że może stosować konwencjonalne chwyty literackie, jeśli przyzna się do tego. Styl Gombrowicza - zapożyczenia, zdania „odpisane” z innych utworów.
Nasza kultura jest nam obca - przerasta nas swym ogromem, rodząc frustrację; nie nadaje się do uzewnętrzniania osobistych doznań i przeżyć. A jednak nie można się od niej uwolnić.
Gombrowicz uważa się na „krańcowego realistę” - realizm oznacza tu zgodność z rzeczywistością wewnętrzną autora.
Najbardziej ekonomiczną metodą adekwatnego odwzorowania swego świata wewnętrznego jest poetyka wizji sennej.
narrator-bohater jest podmiotem wizji, która nawiedza autora, jest „symbolem autora”, realizuje którąś z potencjalnych możliwości w nim tkwiących
narrator albo nazywa się Witold Gombrowicz (Trans-Atlantyk, Pornografia, Kosmos), albo posiada cechy jednoznacznie utożsamiające go z autorem (Ferdydurke)
czas jest zazwyczaj określony historycznie, ale jest przełamywany przez czas mityczny - akcja odtwarza jakiś wieczny porządek
zachowana jest zwykle jedność miejsca akcji, zmiany odbywają się w obrębie nierozległego obszaru, akcja zazwyczaj zaczyna się w momencie przybycia narratora-bohatera w jakieś nowe miejsce (np. szkoła, dom Młodziaków, dworek Hurleckich w Ferdydurke), gdzie staje przed nim problem do rozwiązania (schemat powieści przygodowej)
rzeczywistość atakuje i zniewala autora, ale on też próbuje ją modelować
przełamana jest płaszczyzna kompozycji wewnętrznej i zewnętrznej - świat przedstawiony to nie tylko przedmioty i relacje między nimi (porządek funkcjonalny), ale też słowa, ich brzmienia (porządek językowy) - nigdy nie wiadomo, czy akcja potoczy się według „sensu” sytuacyjnego, czy ulegnie konsekwencjom czysto językowej symetrii (finał Trans-Atlantyku - na cios „bach!” Ignac „bucha” śmiechem)
słowa posiadają siłę sprawczą, materializują się (rzeczowniki odsłowne, np. „siedzenie” Pimki czy „chodzenie” narratora Trans-Atlantyku obrastają w przymiotniki)
Przeplatają się ze sobą motyw śledztwa (wynajdywanie symetrii i analogii, czyli „rymowanie”, poszukiwanie sensu i porządku) i motyw reżyserii (opanowanie struktur odkrytych, wykrycie mechanizmu i kierowanie rozwojem sytuacji, jak w drugiej części Ferdydurke).
***
Zbiór opowiadań Pamiętnik z okresu dojrzewania (1933) - debiut:
7 opowiadań o wspólnym motywie - problem inicjacji
narrator jest na zewnątrz grupy społecznej związanej rzeczywistością wspólnego rytuału czy gry; odczuwa nacisk grupy, co prowadzi albo do krańcowej afirmacji, albo negacji, ewentualnie niepewnej obrony, która kończy się tym, że ulega ze strachu i wstydliwej, erotyczne przyjemności
każdy narrator odkrywa jakiś wstydliwy zaułek swojej osobowości, którego się wstydzi, bo jest pozostałością niedojrzałości, dzieciństwa
mity mają sens pozorny, ale bez tych pozorów człowiek żyć nie potrafi
w Zbrodni z premedytacją sędzia śledczy H. próbuje udowodnić, że człowiek, który zmarł na serce, został uduszony - w końcu syn nieboszczyka przyznaje się (!) do winy, odkrywa w sobie pokłady nienawiści do ojca i zgadza się ex post udusić trupa
Opowiadania z lat 1937-38:
Na kuchennych schodach - historia dystyngowanego pracownika MSZ, którego wykwint mierzi, a pociągają go brudne kocmołuchy (sprawa bliskiego sąsiedztwa wstrętu i pożądania w naszych uczuciach), państwo i służba warunkują swe istnienie, a każde niedozwolone między nimi zetknięcie prowadzi do kataklizmu (~ Ferdydurke)
Szczur - historia zawadiackiego Huligana o szerokiej duszy i potężnych namiętnościach i emeryta, sędziego Skorabkowskiego, który postanowił „zwęzić Huliganowi naturę”; wstręt do szczura osacza Huligana, widzi on jak jego ukochana przez sen odgryza głowę szczurowi - wstręt i miłość łączą się nierozerwalnie ,wszystko, co kochał ,zostaje skażone
Pampelan w tubie - ród Dragów (Forma) doczekał się niewydarzonego potomka Maciulka (Niedojrzałość), który kiedyś nazwał bohatera narodowego Pampelana „panem” (a Dragowie słynęli z tego, że byli „na ty” z wielkością), więc ojciec się go wyrzekł i zaczął mówić mu na „pan”, a gdy chciał się pogodzić, złamany bólem, Maciulek odpowiedział ostro: „Proszę na pan!” - ojciec został doprowadzony do destrukcji, Maciulek wywyższony (nic tu nie istnieje samo dla siebie, ale zawsze w stosunku do innych przedmiotów)
Ferdydurke (1937):
popierali ją przedstawiciele centrum, a krytykowała skrajna lewica i prawica (np. faszyzujący Stanisław Piasecki w Czarowaniu gałązką w zębach, późniejszy kolaborant Jan Emil Skiwski w Kurzej piersi; prawicowa Natalia Wiśniewska w Literaturze w malignie i Ignacy Fik w Miny trudne i łatwe. Uwagi na marginesie książki Gombrowicza „Ferdydurke”)
w założeniu powieść miała być rozprawą z niekompetentnymi krytykami Pamiętnika - wstęp operuje dygresyjnym tokiem narracji, pełnym polemicznych wtrętów (~ felietony)
kłótnia w szkole wybucha na tle absolutnej obojętności przyrody, stale jest tu podkreślana niewspółmierność człowieka i natury
szkoła to kultura, która oderwała się od rzeczywistości i ciąży nad ludźmi obco, nudnie, zmieniając ich w uczniaków; wytwarza świat nierzeczywisty, ale agresywny, który zastępuje rzeczywistość
Przedmowa do Filidora dzieckiem podszytego to intermedium, w którym autor wyjaśnia swoje poglądy na pisarstwo i rolę formy w życiu
w części drugiej i trzeciej autor kompromituje dwa ideały społeczne - najbardziej nowoczesny i najbardziej wsteczny
u Młodziaków Józio wprowadza w ich świat elementy dysonansowe, próbuje go odsemantyzować, odebrać sytuacjom sens (gałązka), znów kończy się to bijatyką
kolejne intermedium parodiuje ciąg przyczynowo-skutkowy i tzw. logikę wydarzeń, która prowadzi tu do groteskowego bezsensu
powieść to mityczna historia człowieka współczesnego, zdeformowanego odbiciem w świadomości innych ludzi, zdegradowanego przez kulturę, która go przerasta, rozdartego między pragnieniem formy skończonej, dojrzałej a pociągiem ku treściom niedojrzałym, podświadomym
powieść ukazuje proces uchylania się formie, ucieczki przed „pupą” i „gębą”, a jednocześnie fiasko tych dążeń
kompozycja to też teren ścierania się schematu z czynnikami dekomponującymi - język raz jest giętki i precyzyjny, raz pełen frazesów, natrętnie się powtarzających
W powojennej twórczości Gombrowicz sięgnie do tematów dojrzałości i niedojrzałości, stosunku do kultury narodowej i stereotypów patriotyzmu (Trans-Atlantyk). Pornografia opowiada o stosunku Starych do Młodych (reżyserują zbliżenie dwojga młodych), o upadku tradycyjnych wartości i kultury (rozpad Kościoła), o wierze w odkupienie świata przez młodość. Kosmos próbuje odpowiedzieć na pytanie o naturę świata, z jakim obcujemy w świadomości, mechanizmu jego konstruowania i nadawania mu sensu.
Gombrowicz pisze o tym, co jest aktualnie jego osobistym problemem - od kwestii społecznego „dojrzewania” (Pamiętnik), przez analizę elementarnej więzi i osadzenia człowieka w kulturze (Ferdydurke), problemy patriotyzmu stosunku do narodowej mitologii (Trans-Atlantyk), analizę modelu struktury społecznej (Pornografia), aż do stosunku między człowiekiem a światem zewnętrznym (Kosmos).
** E.Z.**
TWÓRCZOŚĆ GOMBROWICZA
Pamiętnik z okresu dojrzewania (opowiadania) - 1933
(zawartość: Tancerz mecenasa Kraykowskiego, Krótki pamiętnik Jakuba Czarnieckiego, Zbrodnia z premedytacją, Biesiada u hrabiny Kotłubaj, Dziewictwo, Na 5 minut przed zaśnięciem, Zdarzenia na brygu Banbury)
Ferdydurke (powieść) - 1938 (1957 - wydanie zmienione z przedmową autora)
Trans-Atlantyk. Ślub (powieść i dramat) - 1953 (1957 - z komentarzem autora)
Bakakaj (opowiadania) - 1957
(zawartość: opowiadania z tomu Pamiętnik... oraz Filidor dzieckiem podszyty, Filibert dzieckiem podszyty, Na kuchennych schodach, Szczur, Bankiet)
Dziennik (1953-1956) - 1957
Iwona, księżniczna Burgunda (komedia) - 1958
Pornografia (powieść) - 1960
Dziennik (1957-1961) - 1962
Kosmos (powieść) - 1965
Dziennik (1961-1966) - Operetka - 1966
Sur Dante - 1968 (wydanie dwujęzyczne, po polsku i po francusku)
6