Michał Sprusiński, Polityczny świat prozy Juliusza Kadena-Bandrowskiego
[w:] Prozaicy dwudziestolecia międzywojennego. Sylwetki, red. B. Faron
Juliusz Kaden-Bandrowski urodził się 24 lutego 1885 r. w Rzeszowie w rodzinie o tradycjach artystycznych. Był synem Juliusza Bandrowskiego i Heleny z Kadenów.
Dzieciństwo spędził we Lwowie i Krakowie, gdzie ukończył szkołę średnią i brał lekcje gry na fortepianie. Studia muzyczne kontynuował w Lipsku i Brukseli, gdzie dostał dyplom z odznaczeniem - mimo to zrezygnował z kariery pianistycznej (dwukrotnie złamał rękę).
W czasie studiów rozpoczął pracę publicystyczną. Od roku 1907 ogłaszał w prasie krajowej (Lwów, Kraków, Warszawa) korespondencje z życia kulturalnego Belgii. Był jednym z załozycieli i działaczem Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej im. Lelewela, pracującego (od 1910 r.) jako oddział Filarecji pod patronatem Związku Strzeleckiego.
Debiutował w 1911 r. powieścią Niezguła. W Brukseli wydał dwa tomy nowel: Zawody (1911) i Zbytki (1914) oraz drugą powieść - Proch (1913).
Otrzymał order króla Leopolda II za popularyzację kultury belgijskiej.
W 1913 r. wrócił do Krakowa. Prowadził nadal działalność pisarską i odczytową, krytyczną i publicystyczną. Stale współpracował z socjalistycznym dziennikiem „Naprzód”.
W sierpniu 1914 r. wstąpił do Legionów. Był adiutantem Józefa Piłsudskiego, oficerem werbunkowym oraz kronikarzem I Brygady. Popularne były jego tomy opowiadań i kronik legionowych: Iskry, Piłsudczycy, Bitwa pod Konarami (1915), Mogiły i Spotkanie (1916).
W październiku 1918 r. podjął służbę w wojsku polskim, a w grudniu 1918 r. został redaktorem „Żołnierza Polskiego”. Był korespondentem wojennym na froncie polsko-radzieckim.
W styczniu 1921 r. jako wysłannik dziennika „Naród” wyjechał do Stanów, gdzie wygłosił ponad 100 odczytów o wojnie światowej, wojsku polskim i Ii Rzeczypospolitej. Po powrocie osiadł na stałe w Warszawie.
Wszedł do pierwszego komitetu redakcyjnego „Skamandra”. Po wydaniu Generała Barcza i po debiucie dramaturgicznym (Karty w tas, 1923) zaangażował się w życie literackie jako krytyk muzyczny i teatralny, publicysta i prozaik. W latach 1923-26 był prezesem Związku Zawodowego Literatów Polskich, kierował (do 1926 r.) działem literackim w „Głosie Prawdy”, a po likwidacji tego pisma - dodatkiem literackim do „Gazety Polskiej” (od 1929 r. do wojny).
Powieść polityczna Czarne skrzydła (1928-29) i Mateusz Bigda (1932-33) potwierdziły jego opinię jako pisarza żywo reagującego na aktualne problemy.
Najaktywniejszy i najbardziej popularny był w latach 1925-33. Wydał cykl nowel dziejących się głównie w Krakowie - wspomnień z dzieciństwa (Miasto mojej matki i W cieniu zapomnianej olszyny), za które otrzymał w 1928 r. nagrodę państwową. Ogłosił kilka tomów reportaży, wspomnień, artykułów publicystycznych i esejów (Europa zbiera siano, Rzymianie Wschodu, Na progu, Stefan Żeromski, Pióro, miłość i kobieta, Za stołem i na rynku). Przygotował nowe wydania Łuku (skandaliczna powieść z 1919 r.) i Generała Barcza.
Po roku 1933 r. zajmował ważne stanowiska: sekretarza generalnego Polskiej Akademii Literatury, delegata rządu do spraw teatralnych, członka zarządu Towarzystwa Krzewienia Kultury Teatralnej i komisji zagranicznej PEN-Clubu. Wznawiano wówczas jego nowelistykę legionową, wydano na nowo Czarne skrzydła. Wyszły zbiory publicystyczno-wspomnieniowe: Pod Belwederem i Wspomnienia i nadzieje, oraz eseje Życie Chopina.
We wrześniu 1939 r. został w Warszawie. Rozpoczął pisanie ostatniego ogniwa Czarnych skrzydeł i przepracowywał całość swej prozy powieściowej. Brał udział w tajnym nauczaniu, udzielał lekcji muzyki.
Ranny odłamkiem pocisku w brzuch w czasie Powstania Warszawskiego 6 sierpnia 1944 r. zmarł dwa dni później. W czasie wojny zginęli jego dwa synowie, bohaterowie zbiorów nowel Wakacje moich synów i Aciaki z I a.
W latach 1948-56 nie wznawiano jego dzieł. Po 1956 r. przypomniano wszystkie powieści polityczne i zasadniczy kanon nowelistyki. Generał Barcz doczekał się realizacji telewizyjnej i teatralnej (jako Radość z odzyskanego śmietnika), Czarne skrzydła - realizacji filmowej.
***
Kaden był członkiem koła im. Lelewela (razem z Marią Szumską-Dąbrowską, Juliuszem Poniatowskim, Medardem Downarowiczem), na które wpływ wywierała postać filozofa i teoretyka spółdzielczości Edwarda Abramowskiego oraz współzałożyciela PPS, poety i prozaika Gustawa Daniłowskiego. Działali w myśl zasady „Wolny Polak w wolnej Polsce”.
W Belgii Kaden fascynował się trzema twórcami: rzeźbami piewcy pracy Meuniera, prozą naturalistycznego demaskatora nędzy ludzkiej Lemonniera i poezją głosiciela „kultury entuzjazmu” Verhaerena.
Debiut Kaden to powieść Niezguła (1911, pierwotny tytuł: Tęsknota):
młodopolska szkoła stylu
motywy smutku, samotności, bólu, krzywdy podkreślały tragizm samotnej egzystencji bohatera, miały nobilitować wizerunek młodzieńca zwyciężonego przez brutalny realizm i pospolitość życia
uznano ten debiut za twór „przedwcześnie stary”
kolejne tomy prozy były konsekwentnym rozrachunkiem z poetyką debiutu
Tom nowel Zawody (1911):
dramatyzm codziennej pracy, powszedni mechanizm pracy
antyromantyczna reakcja przecie panującemu w literaturze polskiej romantyzmowi
protest przeciw barokowi w realności i słowie
w literaturze powoli miejsce dominujące zdobywały znów powieści i nowele budowane na rzeczywistych, empirycznych fundamentach życia społecznego; ocena rzeczywistości dokonywała się coraz częściej w formie groteski
zarzuty (które będą się powtarzać w stosunku do prozy Kadena): brak harmonijności opisu, prowokacja estetyczna, zamiłowanie do „niskiego stylu”, do brutalnych, turpistycznych motywów, „czarna” deformacja świata
Zbytki (1914):
jeszcze większa pasja analityczna, pisarz mnoży synonimy, animizuje krajobraz, ważniejsza jest niosąca inwektywy metaforyka niż akcja, rysunek bohaterów czy tła społecznego
Bohaterem Zawodów jest praca, Zbytków - moralna degrengolada, Niezguły - marzenie o uczciwym, moralnym trudzie.
Bohaterami utworów Kadena są postaci z marginesu społecznego, tematem jest praca i nędza profesji spełnianych w poniżeniu i samotności, fascynacja śmiercią i kalectwem, rozkładem i szaleństwem - to rejony penetrowane przez młodych ekspresjonistów (1910-1914).
Powieść Proch (1913):
kronika edukacji zagranicznej, dążeń i niepokojów młodego pokolenia; portrety z życia
drugi debiut: Kadena-skandalisty
W czasie I wojny pisał Kaden literaturę legionową:
naczelne zadanie to agitacja, manifestacja idei patriotycznych, wierność heroicznej teraźniejszości
tendencja rządzi artyzmem
5 książek wydał w ciągu roku, gł. Piłsudczycy przynieśli mu uznanie i popularność
Powieść Łuk (1919):
sensację wzbudziła głównie w Krakowie, gdzie rozpoznano pod powieściowymi pseudonimami postacie znane w świecie dziennikarskim i naukowym
ostry atak przeciw krakowskiemu konserwatyzmowi i lojalizmowi
analiza i demaskacja istoty przemian moralnych i obyczajowych, kryzysu duchowego, jaki wywołała Wielka Wojna
interesuje go głównie emancypacja kobiet, na jaką skazała je wojna, gdy zostały samotne
zarzucano mu zamiłowanie do zwyrodniałego seksualizmu i pornografii, do scen drastycznych ukazujących fizjologiczna naturę człowieka
Po wydaniu Łuku pracował w wojsku i jako dziennikarz. Napisał wtedy 3 reportaże wojenne: Wyprawa Wileńska, Wiosna 1920 i Rubikon oraz życiorys pułkownika Lisa-Kuli. Już we wrześniu 1921 r. zaczął pisać Generała Barcza, swój debiut polityczny. W tym czasie endecja oskarżała go, jako szefa Biura Prasowego Naczelnego Dowództwa, o dokonanie nadużyć finansowych i uprawianie sprzecznej z ideami patriotyzmu propagandy.
W 1922 r. zaczął się druk Generała Barcza w odcinkach:
Kaden osiągnął cel - „zatargał trzewiami”
akcja powieści obejmuje okres roku: październik 1918-jesień 1919
Kaden najobszerniej opisuje swe przeżycia autopsyjne - wyzwalanie Krakowa, udział w walkach o Przemyśl, doświadczenia warszawskie lat 1918-1920
biografie różnych osób, które były w latach 1918-1921 posiadaczami „miejsc na górze”, zebrał i przemieszał, stworzył nowe sekwencje życiorysowe
generał Dąbrowa występuje w roli generała Bolesława Roja; generał Krywult przypomina generała Hallera i drugiego przeciwnika Piłsudskiego - generała Dowbora-Muśnickiego; major Pyć - pułkownika Adama Koca; generał Barcz - Piłsudskiego i gen. Sosnkowskiego; redaktor Rasiński, „legionista i muzyk”, szef Barczowej propagandy, kierownik powieściowego Biura Prasowego to sam pisarz
nie ma tu rozwoju psychologicznego postaci, bohaterowie fascynują pisarza tylko jako wzorce postaw, nie jako indywidualności ulegające przemianom
akcja akcentuje wyzwolenie Krakowa z rąk Austriaków, styczniowy zamach stanu roku 1919 i dzieje politycznego kompromisu Piłsudskiego z prawicą
kres wojny okazuje się być początkiem kryzysu ideologii; prosta filozofia czynu zmienia się w sieć aliansów politycznych
nie interesuje Kadena szeroka rama społeczna, społeczeństwo w powieści milczy
władza Krywultów to władza uzurpatorów
pisarz analizuje politykę rozumianą jako walka, w której zwycięstwo odnieść musi jednostka wybitna, człowiek mocny ciałem i duchem, bezkompromisowy romantyk nowej rzeczywistości; okoliczności zmuszają go do popełniania czynów godzących w wolność jednostek, ale legitymuje się on szlachetnością intencji i znakomitą „wyzwoleńczą” biografią
sama apoteoza piłsudczyzny (losy Barcza) jest podszyta szyderstwem, główny bohater przekonuje przeciwników i przegrywa - ponosi klęskę, gdy zaczyna sobie zdawać sprawę, że porażką musi być każdy triumf polityczny, jeśli nie dokonuje się w imię praw jednostki, dobra społecznego, zasad, których nie da się zastąpić sloganami małych wynalazków i małych ułatwień, które codzienność mają uczynić znośniejszą (jak to sugeruje major Pyć)
powieść dzieje się w zamkniętych przestrzeniach gabinetów, w scenerii posiedzeń i dyskusji; to proza dialogu i opisu postaci uwikłanych w spory
nie ma retrospekcji, dominuje teraźniejszość
metafora przydaje cechy zwierzęce, zrównuje z przedmiotami, przypisuje właściwości odrażające - wynika to ze sposobu działania mechanizmu polityki, która jest kręgiem wielkiej degradacji
Kaden mówił o „ludzkiej florze cudacznej”
Styl Kadena:
żywcem wprowadzona rzeczywistość - elementy biografii prawdziwych postaci Prochu, Łuku i Barcza
forsowna stylizacja - szopkowa charakterystyka postaci powieści politycznej
finezje alegoryczne - poetycka proza Wianków
brutalne symplifikowanie - wizerunki charakterologiczne bohaterów pierwszego planu Łuku i Barcza
gigantyczność efektów - spiętrzona metaforyka pseudonimująca świat przyrody i wielkomiejskiej cywilizacji (gł. w Prochu)
czcze namaszczenie retoryczne - publicystyczne refreny Piłsudczyków i wczesnej publicystyki lat brukselskich
hipertrofia zmysłowości - somatyzm i erotyka Łuku
szarżowany naturalizm - fragmenty opisowe Zawodów
sentymentalizm - autorskie apostrofy sławiące wodza w Piłsudczykach
dosadność określeń - „medyczne” słownictwo opisów w Prochu i Zawodach, dialogi w Barczu
abstrakcyjność metafor - Józefa Dema w Niezgule dziennik duszoznawczy
Prawdziwa poczytność Kaden zyskał dzięki prozie wspomnieniowej i nowelistyce: Przymierze serc, Wakacje moich dzieci, Miasto mojej matki, W cieniu zapomnianej olszyny, Nad brzegiem wielkiej rzeki - miały ocalić od zapomnienia uciekające chwile, odkrywać to, co wielkie w małości, co dramatyczne w codziennej szarzyźnie, co poetyckie w prozaicznym trwaniu.
Wakacje moich dzieci i Aciaki z I a:
nowy sposób widzenia bohatera dziecięcego - dziecko nie jest jednostką wyjątkową, która przeżywa niezwykłe przygody wynikłe z wrodzonego szlachectwa wrażliwej duszy
dziecko to jednostka wzrastająca w zbiorowości, w atmosferze codziennej pracy szkolnej, odbywająca swoją drogę do społeczności
Miasto mojej matki i W cieniu zapomnianej olszyny:
małe kłopoty przelotnie zamącające sielskie dorastanie to zapowiedzi przyszłych dramatów wieku męskiego
wędrówka w przeszłość może odnowić duchowo, wzbogacić czyściec codzienności
Opowiadania Kaden pisał i publikował w latach 1924-1929. Pisał już wtedy kolejną powieść, którą drukował w „Świecie”. Czarne skrzydła odcinkowe i książkowe bardzo się jednak różnią:
trud fizyczny to akt tworzenia świata
pisze o Zagłębiu Dąbrowskim (Dąbrowa Górnicza), które już fascynowało innych pisarzy: Żeromski, Niemojewski, Gruszecki, Zapolska; Kadena zainteresowało jako teren burzliwej walki politycznej i stale eksplodujących napięć społecznych; pojechał tam na wieść o katastrofie w kopalni „Reden”, gdzie w nocy z 20 na 21 września 1923 r. śmierć w płomieniach poniosło 39 górników
wszystkie powieściowe role obsadził postaciami dobrze znanymi w Zagłębiu
obraz powieściowego Zagłębia zdumiewał: „Gdyby tylko jedna czwarta część tego, co przedstawia Kaden-Bandrowski, odpowiadała rzeczywistości, to nie artysta, ale prokurator powinien tam działać”
krytycy uważali powieść za egzotyczne muzeum okropności
rolę pośrednika między kapitalistami a robotnikami (i rzecznika interesów klasy robotniczej) pełni w powieści zagłębiowska Polska Partia Socjalistyczna
główny bohater, poseł Mieniewski jest przywódcą klasy robotniczej, który porzucił wiarę w ideowy sens swej młodości: „Oto partia; młody podjadek szepcze ci do ucha, stary brytan ochrypłym wrzaskiem zagaja na trybunie, od doły wszystko poderwane nienasyconym głodem, u góry władzą się opychają”
powstaje nowa generacja „pragmatyków” partyjnych (Drążek, Koza), których świat jest jednoznaczny i stabilny, nie zna degradacji ideału; ale nie mają oni robotniczej biografii
ludzkie zbiorowisko to już nie herosi krwawego mozołu, ale głos rozwścieczonej nędzy, łomot masy ludzkiej, zakalec ludzki
komunizm jawi się jako groźny żywioł, jako ideologia, która dopiero dopracowuje się własnych form działania i dlatego przegrywa starcia z zasobnym w doświadczenia i mocnym materialnie przeciwnikiem - PPS (ale i w PPS wzrastają wpływy komunistyczne)
Tadeusz Mieniewski to przedstawiciel tego pokolenia, do którego należą Marek Świda i Cezary Baryka - na którym zaciążyła katastrofa wojny; wszystko, co dawało życiu jednoznaczność, stało się wieloznaczne, rozpłynęło się w grze intryg i kompromisów (Baryka wyrzucał Gajcowi zdradę ideałów, Mieniewski mówi podobnie do ojca)
Drugą część Czarnych skrzydeł zaczął Kaden drukować w 1932 r. w „Gazecie Polskiej”. W 1933 r. wszystkie tomy Mateusza Bigdy były już na rynku:
pisarz apelował, aby oceniać powieść, pamiętając o Czarnych skrzydłach
to powieść o epoce paktu lanckorońskiego, o przywódcach ruchu ludowego, o współdziałaniu „Piasta” z endecją, o pracy sejmu ustawodawczego, który rozpoczął działalność 16 stycznia 1923 r.
akcja całego cyklu obejmuje około półtora roku (jesień 1924-wiosna 1926), ale Kaden mieszał kolejność i czas wydarzeń, włączał w akcję zdarzenia wcześniejsze
cechy polityków powieściowych są kompilacją cech różnych partyjnych przywódców - interesują go postacie modelowe, a nie jednostki
swoją niechęć do demokracji parlamentarnej manifestował Kaden aż do śmierci
w stylistyce nikną barokowe koncepty, dominują obiegowe wulgaryzmy, jest to proza rozmów, dialogów, zebrań
wszystko jest tutaj jednoznaczne, zwierzęcy prymitywizm świata (spod prawa degradacji wyjęte są tylko postacie pozytywne, np. Tadeusz Mieniewski)
rzeczywistość zdradziła idee Barcza, zapomniała o jego stalowych ramach, stała się wielkim śmietnikiem
Jedwabny węzeł miał być finałem Czarnych skrzydeł. Zaczął go pisać w 1937 r., ukończył 5 lat później. Zostały tylko fragmenty maszynopisu:
stylistycznie jest to już spokojny wywód, pierwszy krok na drodze do prostoty, lapidarnej jasności stylu wypracowywanej przez Kadena w toku korekt kolejnych powieści
Tadeusz jest tu redaktorem pisma „Głos Sumienia”, które oskarża ministrów, postacie świata finansowego i przemysłowego, czym budzi niepokój Bigdy
czytelnicy maszynopisu zgodnie przyznają, że bohater ginie w czasie zamieszek majowych
Kolejny cykl, Białe skrzydła, miał być ostatnim, nie spełnionym już, marzeniem pisarza.
** E.Z.**
TWÓRCZOŚĆ JULIUSZA KADENA-BANDROWSKIEGO
Niezguła (powieść) - 1911
Zawody (nowele) - 1911
Proch (powieść) - 1913
Zbytki (nowele) - 1914
Bitwa pod Konarami (reportaże wojenne) - 1915
Iskry (nowele) - 1915
Piłsudczycy (reportaże i wrażenia legionowe) - 1915
Mogiły (reportaże i wrażenia legionowe) - 1916
Spotkanie (nowele) - 1916
Łuk (powieść) - 1919
Wyprawa wileńska (reportaże wojenne) - 1919
Wianki (proza poetycka) - 1920
Podpułkownik Lis-Kula (życiorys opr. literacko) - 1920
Wiosna 1920 (reportaże wojenne) - 1921
Rubikon (wrażenia legionowe i frontowe) - 1921
Generał Barcz (powieść) - 1923
Przymierze serc i inne nowele - 1924
Wakacje moich dzieci (wspomnienia) - 1924
Miasto mojej matki (wspomnienia) -1925
W cieniu zapomnianej olszyny (wspomnienia) - 1926
Czarne skrzydła - 1928 (Lenora) - 1929 (Tadeusz)
Europa zbiera siano (reportaże) - 1927
Nad brzegiem wielkiej rzeki (nowele) - 1927
Rzymianie wschodu (szkic literacki) - 1928
Stefan Żeromski, prorok niepodległości (szkic literacki) - 1930
Pióro, miłość i kobieta (szkice literackie i wspomnienia) - 1931
Za stołem i na rynku (szkice literackie i publicystyczne) - 1932
Aciaki z I a (nowele) - 1932
Mateusz Bigda (powieść) - 1933
Życie Chopina (szkice literackie) - 1938
1