Stanisław Żak, Szukanie prawdy o człowieku - Maria Kuncewiczowa
[w:] Prozaicy dwudziestolecia międzywojennego. Sylwetki, red. B. Faron
Maria Kuncewiczowa urodziła się 30 października 1897 r. w Samarze (ZSRR). Jej matka, Róża Adela z Dziubińskich, córka kapitana wojsk rosyjskich, była skrzypaczką. Ojciec, Józef Szczepański, pochodził ze starej rodziny szlacheckiej, która w XVII w. przeniosła się z Mazowsza na wschodnie kresy.
Do szkoły Maria uczęszczała w Warszawie, gdzie zamieszkała z rodzicami w 1900 r. Atmosfera domowa była na wskroś polska. po 1905 r. przenieśli się z Warszawy do Włocławka, gdzie ojciec pisarki dostał posadę dyrektora gimnazjum. Tu Maria ukończyła szkołę średnią.
Studiowała na uniwersytecie w Nancy literaturę francuską, potem literaturę polską na UJ i UW. Pracowała wtedy jako tłumaczka w wydziale prasowym Ministerstwa Spraw Zagranicznych i studiowała śpiew w klasie operowej Konserwatorium Warszawskiego, oraz krótko muzykę w Paryżu. Jej jedyny występ jako śpiewaczki to recital pieśni impresjonistów francuskich w Warszawie w 1928 r.
W 1927 r. zadebiutowała Przymierzem z dzieckiem. Poświęciła się pisarstwu, bo w nim czuła się pewniej. W muzyce była uzależniona od innych, od profesorów, krytyków, gustów.
Przed debiutem pisała próby literackie do „Pro arte et studio” w 1918 r. i tłumaczyła literaturę francuską. Jej druga książka to Twarz mężczyzny (1928).
W 1924 r. Maria podjęła pracę w polskim oddziale PEN-Clubu. Uczestniczyła w międzynarodowych kongresach w Pradze i Paryżu. W 1937 r. otrzymała Nagrodę Literacką miasta Warszawy, rok potem Złoty Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury i Złoty Krzyż Zasługi.
W 1939 r. przedostała się do Paryża, a potem do Londynu, gdzie w latach 1940-1955 prowadziła polski oddział PEN-Clubu za granicą. W 1956 r. wyjechała do USA, do Chicago. Na miejscowym uniwersytecie pracowała jako wykładowca literatury polskiej.
Często przyjeżdżała do kraju na dłuższe pobyty, spędzając czas w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą. W 1966 r. brała udział w Kongresie Kultury Polskiej.
Zmarła 15 lipca 1989 r. w Lublinie.
***
Kuncewiczowa podzieliła swój dorobek na trzy grupy - romanse (wszystkie powieści), dyliżanse (utwory powstałe pod wpływem podróży), eksperymenty (cała reszta).
Romanse
Przymierze z dzieckiem (1927):
temat macierzyństwa, analiza stanu duchowego kobiety w momencie rodzenia
„Pisałam pod presją uczuć, wtedy, kiedy nie mogłam zrozumieć, dlaczego coś tak jest, dlaczego tak się stało, gdy nie umiałam sobie wytłumaczyć czegoś”
warstwa autobiograficzna to charakterystyczna cecha jej twórczości
miłość matki do dziecka nie jest wrodzona, ale powstaje w długim i trudnym procesie przyzwyczajania się kobiety do nowej roli; dorastanie i rozwój psychiczny i fizyczny dziecka przyspieszają ten proces
ona sama wiedziała, że macierzyństwo pozbawi ją wielu towarzyskich przyjemności, że jej ciało straci proporcje
metaforyka potwierdza animalistyczną koncepcję człowieka - naturalistyczna metoda szczegółowego opisu; fizjologizm i biologizm określiły obrazowanie, ale i stylistykę
wnosząc pierwiastek racjonalny matka przestaje być tylko samicą - staje się człowiekiem
W tomie opowiadań pod wyżej wymienionym tytułem są jeszcze trzy utwory: Tamto spojrzenie, Prawa i lewa ręka oraz Polska na fiszmarku. Ciekawe jest Tamto spojrzenie:
sygnalizuje główny temat pisarstwa Kuncewiczowej - skłonność do mikroanalizy duszy kobiecej, dążenie do ukazania wszelkiego rodzaju schorzeń psychicznych i nienormalności życiowych, powstałych przy niesprzyjających okolicznościach
Druga książka to Twarz mężczyzny (1928):
pokazuje poprzedzający macierzyństwo etap życia kobiety
autorka pisze o sprawach życia erotycznego kobiety, starając się odkryć wszystkie mechanizmy psychiczne, dzięki którym kształtuje się dojrzałość psychofizyczna; chodzi jej o uzasadnienie tezy, że kobieta jest stworzona do miłości
kobiety w jej twórczości cierpią na niedosyt miłości
dla Kuncewiczowej kobieta to istota nieznana, odsłaniająca swe oblicza
jednym z głównym motywów jej pisarstwa jest miłość, wielkie uczucie dwojga ludzi do siebie i realizacja tego uczucia w warunkach życia towarzyskiego i społecznego
Tom opowiadań Dwa księżyce (1933):
nowela tytułowa to ekspozycja, rozpoczynająca wszystkie pojawiające się potem wątki
opowiadania układają się w dwa ciągi fabularne - o życiu autochtonów i przybyłych do prowincjonalnego miasteczka artystów
autorka umie tworzyć z drobnych cząstek, fragmentów, epizodów jednolite, logicznie zbudowane całości
Cudzoziemka:
precyzyjna budowa, porównywana często do kompozycji muzycznej
Róża ze swa skomplikowana psychiką narzuca całości kształt stylistyczny, jest to jakby zapis seansu psychoanalitycznego
ewokowanie przeszłości odbywa się na zasadzie skojarzeń, a więc z pominięciem wątku czasowego
najdłuższy w życiu Róży jest „czas” Michała, potem jest „czas” Adama, a następnie Kazia, Władysia i Marty
synchronizacja różnych akcji, zbitki różnych treści, postać główna jest ukazana przez liczne dygresje
fabuła to wyraz konsekwentnego psychologizmu, którego postawy sformułował freudyzm, sprowadzający człowieka i stosunki międzyludzkie do swoistej metafizyki przyrodzonych popędów, stanowiących wariacje i sublimacje podstawowego popędu płciowego
kulminacyjnym punktem powieści jest scena, kiedy Róża czuje w sobie siłę do wykonania Koncertu D-dur Brahmsa, czyli kiedy ulega halucynacji, podczas której może zaspokoić swoje marzenia niedouczonej skrzypaczki - w opis przeżyć Róży włącza się urok księżycowej nocy (onomatopeje), który oddziałał silnie na jej psychikę
świadomość artystyczna Róży przeszła w finale różne fazy - od konkretnej lirycznej rzeczywistości (noc księżycowa) do momentu, kiedy urojenia zastępują rzeczywistość - okoliczności zewnętrzne wywołały określone reakcje wewnętrzne, nastąpiła obiektywizacja marzeń
załamanie napięcia, uniesienia nastąpiło w finale niespodziewanie: „Co to? - struchlała. Ach, nic! to serce spieszy” - symfonia opiewa uczucia niespełnione
zakończenie przypomina finał koncertu - Róża zapada w sen i eksplodują wszystkie wspomnienia w krótkich fragmentach, urywanych zdaniach, bez logicznego związku, jawią się wszystkie zasadnicze wątki fabularne powieści - Michał, który „dosięgnął i tulił”, jazda karetą wspólnie z Michałem, strach przed ciotką, Koncert D-dur, modlitwa oddająca Michała w opiekę Boga, Władyś i Kazio (ale jako synowie Michała, nie Adama), koncert Brahmsa ponownie; po przebudzeniu Róża widzi Adama, choć pokój jest pusty; słowa doktora Gerharda („Ruhe, mein Kind”) wypowiada Michał; nadrzędny motyw ujęty jest w słowa pieśni „Ich grolle nicht” i to on wydobywa takie a nie inne strzępy przeszłości
Róża to przykład marzyciela na jawie; całe jej życie jest marzeniem o doskonałej sztuce i o jednym zdarzeniu, które zapowiadało wielkie rzeczy, a spełzło na niczym
W powieściach powstałych po roku 1939 na emigracji znalazło się odbicie klęski autorki i niepowodzenia oraz wynikające z nich refleksje. Zmowa nieobecnych (1946-1950):
proces przystosowywania się człowieka do obcych warunków i otoczenia oraz obojętność i egoizm Anglików wobec nieszczęść, jakie spotkały ludzi w owym czasie
tematy charakterystyczne dla polskiej literatury wojennej - obozy koncentracyjne, sprawa Żydów, epizody z życia partyzantów - nie udało się jej jednak przekonywująco odzwierciedlić sytuacji w kraju
lepsza jest część angielska (bo akcja rozgrywa się na planie polskim i angielskim)
wszystkie postacie odznaczają się nadmierną pobudliwością erotyczną, autorka jakby uważa erotyzm za przejaw miłości, która inspiruje wszystkie działania ludzkie
każda miłość jest ryzykiem, bo kryje w sobie bolesną zapowiedź rzeczy nieudanych i tych, co zbyt późno podjęte latami nas wyniszczają
filozofia egzystencjalna stwierdzała, że miłość to z obu stron pragnienie, by być kochanym, lecz każda ze stron wymaga, by partner pragnął nie tylko być kochanym, ale i kochać, każda ze stron wymaga więc rzeczy, której sama dać nie może
We wszystkich powieściach pisarki przeważa świat subiektywnych perypetii i konfliktów nad obiektywnymi zjawiskami życia; bohaterowie stoją na pograniczu narcyzmu, podlegają procesom alienacyjnym, a miłość ma ich ratować przed smutkiem świata oraz przed osobistą klęską.
Leśnik (1957):
ludzie pozostają tu pod urokiem stworzonego przez tradycję mitu o bohaterze powstania styczniowego
mit przeszłości obciąża i kształtuje życie ludzkie, czas przeszły oddziałuje mocniej niż czas teraźniejszy
Tristan 1946 (1967):
miłość jest tematem głównym tej powieści
Michał Gaszyński, okrutnie doświadczony przez wojnę, poraniony psychicznie i moralnie, boi się ludzi, zna tylko uczucie zemsty; wyciąga go z tego Kathleen, obdarzając go miłością
Tristan Kuncewiczowej rozłączenie uznaje za konieczność, z którą trzeba pogodzić się, bo w sumie jest to korzyść dla obu stron
w każdej książce Kuncewiczowej jest cała jej twórczość, ponieważ to, co w jednej jest ubocznym motywem, w innej staje się tematem głównym
Dyliżanse
Do tego działu należą: Miasta i kobiety (1924), Dyliżans warszawski (1935), Miasto Heroda (1939), Klucze (1943), Don Kichote i niańki (1965). Kuncewiczowa jest niezrównana w tworzeniu małym form, epizodów i scenek. Umie podglądać życie i ludzi, umie operować dowcipem sytuacyjnym i słownym. Obdarza współczuciem ludzi krzywdzonych przez życie - dzieci bez rodziców, żebraków i innych nieszczęśliwych. Śmieje się z głupoty i pozornej wielkości posiadających pieniądze.
Dyliżans warszawski:
informacje o przedwojennej Warszawie, o domach, ulicach, życiu, języku, zwyczajach
przygląda się ludziom, ich gustom, śledzi zabiegi o kariery, stanowiska, zarobki; odwiedza teatry, kina, sale zebrań, prywatne mieszkania
kino jest ważnym składnikiem życia wielkiego miasta, bo pozwala pomarzyć; z sali teatralnej wieje pustka, chłód wynikający z zapomnienia o celu pobytu w teatrze - ludzie zazdroszczą sobie nawzajem, króluje plotka i intryga, a po premierze „panowie chowają swoje reprezentacyjne kobiety wraz z ich cennymi przedmiocikami w futrzane pokrowce i odwożą do domów”
jej obserwacje są wnikliwe, obdarzone często ironicznym komentarzem
uwypukla kontrasty społeczne
Klucze:
nie chodziło o reporterską dokładność i ścisłość, o prawdę historyczną września 1939 r., ale o los pojedynczego człowieka
jest to książka o człowieku zagubionym w obcym świecie, uwikłanym w niezwykłe warunki historyczne; jest bezradny wobec zdarzeń, co przejawia się tęsknotą za przyrodą
Don Kichote i niańki:
Hiszpanię autorka odwiedziła już po wojnie
obserwacje podbudowuje wiedzą historyczną o rozwoju zwiedzanych miast, znajomością ludzi, zwyczajów ,kultury, malarstwa, literatury i muzyki
przytacza fakty historyczne, które motywują współczesność lub uwypuklają kontrasty
Eksperymenty
Należą do nich dramaty (Miłość panieńska 1932, Dziękuję za różę 1950) i publicystyka oraz opowiadania pisane na zamówienie do podręczników.
dramaty usprawniły posługiwanie się dialogiem i budowanie scen dramatycznych w prozie, nauczyły oszczędności słowa, ograniczyły liryczną rozlewność
Dziękuję... jest oparty na Alicji w krainie czarów Lewisa Carrolla - to na pół fantastyczna, na pół realna opowieść, zachowująca elementy utworu dla dzieci (humor, liryzm, logika, nonsens)
Dni powszednie państwa Kowalskich to pierwsza w Polsce powieść mówiona, radiowa. Ogranicza do minimum elementy opisowo-narracyjne na rzecz dialogu. Autorka wprowadziła narratora, który pilnuje rodziny Kowalskich, podgląda ich, podsłuchuje i opowiada to słuchaczom.
** E.Z.**
TWÓRCZOŚĆ MARII KUNCEWICZOWEJ
Przymierze z dzieckiem (powiadania) - 1927
zawartość: Przymierze z dzieckiem, Tamto spojrzenie, Prawa i lewa ręka, Polska na fiszmarku
Twarz mężczyzny (powieść) - 1928
Miłość panieńska (dramat0 - 1932
Dwa księżyce (opowiadania) - 1933
zawartość: Dwa księżyce, Równość, Ślepy, Jest w domu, Ballada o pięknym dniu, Nienawiść, Wyspa, Saleństwo, Dziwna Rachel, Szczęście, Turban i dzika, Majowe stadło, Sztuka miłosna, Dniówka, Eksploracje, Diabeł, Wiersz, Malwina, Może wszystko zgaśnie, Kłamstwo
Dyliżans warszawski (reportaże) - 1935
Cudzoziemka (powieść) - 1936
Dni powszednie państwa Kowalskich (powieść radiowa) - 1938
Kowalscy się odnaleźli (uzupełnienie Dni powszednich...) - 1938
Miasto Heroda (reportaż) - 1939
Przyjaciele ludzkości (opowiadania) - 1939
Serce kraju (opowiadania) - 1939
zawartość: Stolica, Miasto królów, Miasto sukienek, Z Podwala na Wspólną, Piaskarze, Defilada
W domu i w Polsce (opowiadania) - 1939
zawartość: Ojciec i matka, Rodzeństwo, Miasto królów, Miasto sukienek, Z Podwala na Wspólną, W Łodzi, W Kazimierzu, Polska na fiszmarku, Dzień wiejski
Klucze (dziennik) - 1943
Zmowa nieobecnych (powieść) - 1946 (t. I), 1950 (t. I-II)
Thank You for Rose (dramat) - 1950 (przekł. polski pt. Dziękuję za różę - „Dialog” 1963)
Leśnik (powieść) - 1952 (wyd. ksiązkowe 1957)
Odkrycie Patusanu (publicystyka) - 1958
zawartość: Teatrum rozmaitości, Z kazimierskiej teki, Książki
Gaj oliwny (powieść) - 1961
Don Kichote i niańki (reportaż) - 1965
Tristan 1946 (powieść) - 1967
1