Ewa Korzeniewska, Tradycja i nowoczesność - Maria Dąbrowska
[w:] Prozaicy dwudziestolecia międzywojennego. Sylwetki, red. B. Faron
Maria z Szumskich Dąbrowska urodziła się 6 października 1889 r. w majątku Russów pod Kaliszem. Rodzice pochodzili ze zubożałych rodów szlacheckich. Matka (Ludomira z Gałczyńskich) prowadziła 2 lata przed ślubem dom mody damskiej w Kaliszu. Ojciec (Józef) brał udział w powstaniu 1863 r., był ranny, po wyzdrowieniu musiał uchodzić za granicę. Ożenił się w 1884 r., w 1888 został zarządcą Russowa. Dzieciństwo było dla pisarki okresem niezmąconej pogody i szczęścia.
W 1901 r. Maria zaczęła naukę w drugiej klasie pensji Heleny Semadeniowej w Kaliszu. Strajki szkolne i wydarzenia polityczne lat 1904-1905 przerwały jej naukę. Uczyła się potem na pensji w Warszawie, wyjechała do Lozanny, po roku przeniosła się do Brukseli, gdzie kontynuowała studia przyrodnicze i uczęszczała na wykłady nauk społecznych i filozoficznych.
W Brukseli brała udział w działalności młodzieży polskiej emigracyjnej (Filarecja). Współautorka projektu Odezwy I Zjazdu Niepodległościowo-Postępowej Młodzieży Polskiej (1910).
W 1911 r. wyszła za Mariana Dąbrowskiego, studenta, emigranta politycznego, działacza PPS.
Z Belgii nadsyłała do czasopism w kraju artykuły z zakresu spółdzielczości i spraw społecznych. Od 1910 r. były drukowane w „Gazecie Kaliska” i „Zaraniu”. Potem w „Prawdzie” i katowickiej „Gazecie Robotniczej”.
W 1912 r. powstało pierwsze opowiadanie: We Francji... ziemi cudzej. Związała się wtedy z działalnością Tow. Kooperatystów i weszła do komitetu redakcyjnego czasopisma „Społem”. W 1913 r. wyjechała na studia do Anglii (jako stypendystka Towarzystwa). Po powrocie, w 1914 r., napisała opowiadanie Janek, które uważała za swój debiut literacki.
Wybuch wojny zastał ją w Kaliszu. Rok 1915 spędziła w Sabinowie pod Częstochową, częściowo w Piotrkowie, gdzie redagowała pismo Zw. Chłopskiego „Chłopska Sprawa”. W 1916 r. pojechała do Lublina - redaktorka pisma PSL-u pt. „Polska Ludowa”. Wydała wtedy duże opowiadanie Powstanie 1863 r. Powitanie wojny i swobody (1916).
Od 1917 r. w Warszawie. W 1918 r. zaczęła pracę w Min. Rolnictwa jako referent w Wydziale Reform Agrarnych. Napisała broszurę O wykonaniu Reformy Rolnej oraz książki Spółdzielczość zwyciężająca i Sprawa mieszkaniowa a kooperacja.
Coraz mocniej pociągała ją praca literacka:
opowiadania historyczne dla młodzieży Dzieci ojczyzny (1918)
Gałąź czereśni i inne nowele (1922)
cykl opowieści Uśmiech dzieciństwa (1923)
tom opowiadań Ludzie stamtąd (1925)
W 1928 r. w „Kobiecie współczesnej” zaczęła się ukazywać pierwsza wersja Nocy i dni pt. Domowe progi. W latach kolejnych poświęciła się pracy nad powieścią.
Wciąż działała na polu politycznym i społecznym: podpisała Głos Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela (1927) w obronie więźniów politycznych, List otwarty do Prokuratora (1928) domagający się zwolnienia Witolda Wandurskiego z aresztu prewencyjnego. W 1931 r. opublikowała artykuły Rozmowa z przyjaciółmi i Na ciężkiej drodze - sprzeciw wobec metod stosowanych w procesach politycznych, apel o udział pisarzy w obronie wolności i moralności.
Noce i dnie ukazywały się w latach 1932-1934. W 1933 r. dostała Państwową Nagrodę Literacką, w 1935 - Złoty Wawrzyn od Polskiej Akademii Literatury (nie przyjęła wyróżnienia ze względu na związki PAL z władzami politycznymi, podobnie uczynił Andrzej Strug).
Z ramienia Centralnego Związku Spółdzielczego odbywa wiele podróży inspekcyjnych. W latach 1937-1938 ukazały się: Rozdroże. Studium na temat zagadnień wiejskich, Moja odpowiedź. Refleksje nad polemiką z „Rozdrożem” oraz Ręce w uścisku. Wydała tomik opowiadań Znaki życia.
W 1939 r. napisała pierwszy dramat Geniusz sierocy.
Zimę 1939-1940 spędziła we Lwowie. Potem wróciła do Warszawy. Pisywała do tajnej prasy. Po upadku powstania dostała się do obozu w Pruszkowie. Potem przebywała w Podkowie Leśnej, a następnie w Dąbrowie Zduńskiej. W lutym 1945 r. wyruszyła do Warszawy, co opisała w Pielgrzymce do Warszawy i Nocnym spotkaniu.
W 1945 r. powstał dramat Stanisław i Bogumił. W 1946 r. otrzymała Złoty Krzyż Zasługi.
Pracowała w Zarządzie Głównym i Zarządzie Warszawskim ZLP i w PEN-Clubie. Jeździła w teren z odczytami. Pisywała artykuły, przekłady, pracowała nad nową powieścią, która miała być diagnozą współczesności.
W 1952 r. (jubileusz 40-lecia pracy twórczej) otrzymała Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski. W 1954 r. - Krzyż Komandorski z Gwiazdą Odrodzenia Polski.
W 1955 r. wyszedł tom opowiadań napisanych po wojnie Gwiazda zaranna. Krytyka oceniła go wysoko, gł. opowiadanie Na wsi wesele. Maria dostała Państwową Nagrodę I stopnia za całokształt twórczości.
W 1956 r. ukazał się zbiór szkiców Myśli o sprawach i ludziach. Szkice z podróży i trzy tomy Pism wybranych. Dostała doktorat honoris causa Uniw. Warszawskiego.
W 1959 r. wydała Szkice o Coradzie. W 1960 r. „Twórczość” opublikowała ostatnie opowiadanie Dąbrowskiej pt. Klara i Angelika.
W 1961 r. „Przegląd Kulturalny” zaczął drukować Przygody człowieka myślącego. Dąbrowska z numeru na numer nadawał powieści ostateczny kształt. Książka ukazała się dopiero w 1970 r.
W latach 1964-1964 podupadła na zdrowiu. Pomagała w przygotowaniu Pism rozproszonych, prowadziła zapiski w Dzienniku, przepisywała dawne zapiski, uzupełniając je i przeredagowując.
Ostatnie miesiące życia spędziła w Lecznicy Ministerstwa Zdrowia. Zmarła 19 maja 1965 r.
***
Twórczość Dąbrowskiej wiąże epokę pozytywizmu z prądami literatury 1. połowy XX wieku. W małym dworku pod Kaliszem ciągle żyło się tradycjami powstania 1863 r.
Pierwszy okres działalności publicystycznej Dąbrowskiej (1910-22) to praca społeczna:
współpraca z czasopismami „Zaranie”, „Chłopska Sprawa”, „Polska Ludowa”, „Społem” oraz z czasopismami dla inteligencji postępowej: „Prawda”, „Widnokrąg”, „Tygodnik Pl.”
praca w Kółkach Rolniczych im. S. Staszica, pogadanki dla ludu, propagandowe broszurki
była przekonana, że siłę narodu stanowi lud, który musi poczuć się pełnoprawnym obywatelem kraju
W Belgii w czasie studiów autorka zapoznała się z teorią socjalizmu naukowego, z filozofią Abramowskiego oraz praktyką i programem działania kooperatyzmu.
Pozytywizm wciąż wpływał na jej życie osobiste (jej ideałem był Judym - ktoś, kto potrafi wyrzec się szczęścia osobistego, a nawet twórczości, poświęcając się pracy społecznej i patriotycznej) i sztukę:
dwa rodzaje sztuki: 1. niczym nie skrępowana, poddana talentowi twórcy; 2. zaprzęgnięta w obowiązek społeczny
pisała do 1922 r. tylko utwory publicystyczne i krótkie tendencyjne opowiadania dla młodzieży (Dzieci ojczyzny, cykl Gałąź czereśni) - doskonale kształtowała postaci i zdarzenia, operowała realiami, szukała nowych form publicystycznych, pisywała artykuły o różnym stopniu trudności
w 1923 r. niespodziewanie opublikowała cykl opowiadań Uśmiech dzieciństwa, w którym zerwała z dydaktyzmem
Z modernizmem zetknęła się na studiach w Lozannie, Brukseli i Londynie. Znała wcześniej Przybyszewskiego, ale nie mogła zaakceptować jego pogardy dla „życia realnego”. Nie przemówił do niej ekspresjonizm i symbolizm, zainteresowała się kierunkiem prozy, który wyrastał z impresjonizmu (Bang, Conrad; filozofia bErgsona - teorie dotyczące bezpośrednich danych świadomości).
Cechy impresjonizmu:
przyczynił się do zaistnienia reform Henry Jamesa, które umożliwiały przekazanie nowego, bezpośredniego, opartego na wrażeniach widzenia świata
stworzył narratora, który dzieli się nie swą wiedzą o rzeczywistości, ale swoimi bezpośrednimi doznaniami
technika punktów widzenia odsłaniająca wnętrze postaci - monolog wewnętrzny, mowa pozornie zależna
Dąbrowską przekonało do impresjonizmu to, że mimo subiektywizmu dążył do nowego poznania rzeczywistości.
Inspiracją dla Uśmiechu dzieciństwa był Biały dwór Banga - nowy typ narracji, łączącej bezpośrednie wrażenia i przeżycia z tokiem napływających wspomnień. Bohaterka jest osobą dorosłą i podkreśla dystans, jaki dzieli ją od przeszłości, ale potrafi tak pogrążyć się we wspomnieniach, że przeszłość staje się przeżyciem teraźniejszości (nawet wybiega myślami w przyszłość z perspektywy dziecka). Cel: ukazanie żywego toku świadomości łączącej wspomnienia, przeżycia aktualne i przewidywania przyszłości.
W latach 1923-25 Dąbrowska czytała Conrada, pisała recenzje jego dzieł. Zachwycał ją liryzm i rozległość problematyki, sięgającej do najgłębszych sensów egzystencji, do moralnych aspektów życia.
W nowych opowiadaniach (Ludzie stamtąd) zwróciła uwagę na dwa aspekty:
środowisko lub grupa zawodowa narzuca jednostce własny model postępowania - ciężka dola i krzywda klasowa wsi
pytanie o sens ludzkiej egzystencji w życiu wszechświata, o los człowieka (determinizm przeznaczenia czy tragizm bezsilnej wolności?) - ratunku szukała w poczuciu ludzkiej wspólnoty jako ucieczki przed samotnością i cierpieniem
nie ma życia bez wiary w serca ludzkie i miłości do ludzkiej istoty
narracja jest znów 3-osobowa, ale pojawia się mowa pozornie zależna, technika punktów widzenia; narrator jest nie tylko świadkiem, ale wnika w świadomość bohaterów i solidaryzuje się z nimi
Nad Nocami i dniami pracowała 8 lat. Pierwsza wersja pt. Domowe progi ukazywała się w „Kobiecie współczesnej” w latach 1928-29.
W rozprawie Kilka myśli o „Nocach i dniach” wskazywała na 2 motywy konstrukcyjne utworu:
temat dwóch ścierających się i żyjących ze sobą psychik, dwóch gatunków człowieka, dwóch postaw wobec rzeczywistości (otwarta/zamknięta)
wątek dotyczący środowiska - dekompozycja formy życia polskiego opartej na tradycjonalizmie ziemiańskich rodów (historia nie jest tu tłem warunkującym losy postaci, ale żywą treścią ich świadomości, dlatego trudno ustalić początek akcji)
to nowa powieść socjologiczna, która konfrontuje bieg historii ze świadomością reprezentantów pewnych środowisk i śledzi przemiany zachodzące w ich wyobrażeniach o świecie
Obok czasu historycznego występuje tu też czas doznawany subiektywnie („Durée” Bergsona) - trwanie jako przezwyciężenie kolejnego następstwa i odrębności wrażeń przez doznawanie życia jako zmiennej i ruchliwej ciągłości, w której stapia się trwająca w pamięci przeszłość z narastającą ciągle rzeczywistością.
Również Abramowski zajmował się subiektywnymi formami poczucia istnienia - stany doświadczenia wewnętrznego, dzięki którym człowiek wchodzi w bezpośredni kontakt z istotą bytu, mogą być wywołane wrażeniami estetycznymi, pięknem przyrody lub sztuki. Przeżywając je, człowiek ma poczucie zatrzymania biegu zjawisk, a więc istnieje poza czasem.
Z teorii Dürkheima o świadomości zbiorowej zaczerpnęła stwierdzenie, że znajduje ona wyraz w takich formach jak mity, wierzenia, obrzędy i dzieła sztuki - w książce są to sygnały ciągłości istnienia i ponadczasowości. Inne znaki to zjawiska przyrody, obyczaje i codzienna praca.
Postacie żyją więc w wymiarze czasu historycznego i nieskończonego trwania.
W książce jest wiele aforyzmów, które ujawniają różne aspekty trwania:
ustawiczny bieg życia daje o sobie znać przez zmienność i nietrwałość ludzkich uczuć
poczucie bezczasowości przeżywane jako doznanie czystego istnienia
szczęśliwym chwilom poczucia bezkresu i ponadczasowości odpowiadają zdarzające się wielu postaciom stany kosmicznego lęku, zagubienia w bezkresie czasu i przestrzeni
u Bersona pojęcie trwania jest skierowane ku zagładzie i śmierci, która przerywa kolejne istnienia - w powieści autorka podkreśla obrzędy związane ze śmiercią, złudność życia pozagrobowego
Perspektywa trwania jest perspektywą tragiczną. Przyjęcie tej prawdy to najtrudniejsza forma zgody z życiem. Można doznać pociechy w odczuciu niezmienności trwania, wyzwolenia z czasu:
w czasie kontemplacji sztuki czy piękna przyrody
w czasie snu
Problem trwania jest mniej problemem filozofii, więcej problemem moralnym. Czas historyczny sytuuje człowieka w dziejach stwarzanych przez zbiorową działalność, która nadaje sens i cel życiu. Ludzi łączy w tym czasie wspólnota sytuacji (np. wypełniania obowiązków narodowych). Najwyżej cenione wartości to uczucie międzyludzkiej solidarności i humanitaryzmu.
Czas historyczny stwarza perspektywy optymizmu wynikającego z przekonania, że bieg dziejów doprowadzi w końcu do sprawiedliwego uporządkowania świata. Widać to najpełniej w zakończeniu powieści, kiedy wybuch I wojny napełnia Barbarę spokojem - znalazła sens życia w poczuciu solidarności z biegiem historii.
W 1938 r. opublikowała Znaki życia - opowiadania napisane w czasie pracy nad powieścią.
W 1939 r. ukazał się jej pierwszy dramat - Geniusz sierocy. Drugi - Stanisław i Bogumił napisała tuż po wojnie. Obydwa wynikały z rozczarowania pisarki do dramatu mieszczańskiego. Chciała stworzyć dramat nawiązujący do spraw ogólnonarodowych, analizę różnych nurtów i korzeni świadomości narodowej.
Opowiadania publikowane po wojnie, a przed rokiem 1956, zostały zebrane w tomie Gwiazda zaranna. Są tu relacje z podróży, proste i rzeczowe, pozornie obiektywne - bo tylko tak da się opowiadać o tragedii wojny, np. jak tutaj - powrocie do zrujnowanego domu. Autorka szuka form wyrazu, które najpełniej wyraziłyby prawdę lat wojny. Próbuje łączyć liryzm z realistyczną konkretnością szczegółów. Pisze opowiadania podobne do techniki Conradowskiej - kilku narratorów, dzieje ujawniające się wstecz (np. opowiadanie rozpoczyna się od śmierci), wartość symbolu nadawana jest najprostszym faktom. Ostatnie opowiadania dotyczą powojennej rzeczywistości Polski Ludowej - ambicją autorki była diagnoza socjologiczna.
Od czasów okupacji autorka szykowała drugą dużą powieść, która miała być diagnozą życia polskiego w XX wieku. Powstawały fragmenty, opowiadania (o zamkniętym kształcie). Nad Przygodami człowieka myślącego pracowała do końca życia. Powieść nie jest skończona, opisuje losy kilku postaci, których dzieje łączą się co pewien czas, przy okazji ważnych wydarzeń historycznych. W drugiej części, opisującej czas okupacji, bohaterowie nie mogą zrozumieć sensu wydarzeń, autorka skupia się już nie na analizie ich świadomości, lecz na rozbudowaniu dramatycznych scen codziennego grozy. W pierwszej części dominuje tradycyjny narrator wszechwiedzący, potem technika jest nowocześniejsza - autorka wprowadza mowę pozornie zależną, monolog wewnętrzny, prawie strumień świadomości.
Do końca życia autorka interesowała się też twórczością Conrada. W 1959 r. wyszły Szkice o Conradzie. Ale później powstawały jeszcze kolejne artykuły na ten temat.
W latach 1959 i 1960 ukazały się opowiadania: Szczęśliwa istota i Klara i Angelika - to drugie podejmowało zagadnienia sławy i prawdziwej wartości artysty i jego sztuki, wyrażało pragnienie pisarki, by zacząć pracę od nowa i przybliżyć jej kształt do wizji, którą rysowała wyobraźnia.
Podsumowanie:
przeszła drogę od pozytywizmu do nowoczesnego realizmu 1. połowy XX wieku
jej postaci zawsze były bogate psychicznie, ceniła dobrze prowadzoną akcję
najwięcej zawdzięczała impresjonizmowi i odkryciom artystycznym Conrada
zawsze była głęboko przekonana o sensie i wartości historii
tragizmowi istnienia przeciwstawiała moralne wartości życia zbiorowego i narodowego
wierzyła, że los ludzki kształtują nie tylko czynniki zewnętrzne, ale i świadomość i wola ludzka oraz twórcza praca
sztukę traktowała nie tylko jako twórczą wizję rzeczywistości, ale też poznanie i ocenę (kreacjonizm)
** E.Z.**
5