Zaprezentuj sposoby kreowania postaci świętych w literaturze i sztuce. Odwołaj się do wybranych przykładów.
W drugiej połowie XX w. ówczesny rzecznik pokoju i sprawiedliwości na świecie papież Jan XXIII zwrócił uwagę, iż ,,można być świętym z pastorałem w ręku, ale tak samo można nim zostać mając w ręku miotłę”. W mojej prezentacji przedstawię różne sposoby kreowania wizerunku świętych na przestrzeni dziejów w oparciu o wybrane przeze mnie utwory z literatury i sztuki. Postaram się zaprezentować zgoła odmienne wzorce świętego w epoce średniowiecza, baroku, w XX wieku. Prześledzić ewaluację świętego - człowieka oderwanego od rodziny, społeczeństwa i świata - ku świętemu służącemu ludziom, poświęcającemu się dla nich. W oparciu o bohaterów literatury i sztuki współczesnej, poszukam odpowiedzi na pytanie, czy dziś, w dobie wszechobecnego konsumpcjonizmu - można uzyskać świętość?
Swoje rozważania rozpocznę od powstałej w epoce średniowiecza literatury parenetycznej i hagiograficznej. To dzięki niej wykształcił się wzorzec idealnego świętego, który całe swoje życie poświęcił Bogu. W kręgu tego wzorca wyodrębniły się dwa modele świętości: ascety i franciszkanina. Pierwszy - najbardziej rozpowszechniony, to ideał świętego ascety, człowieka świadomie umartwiającego się i rezygnującego z uroków doczesnego życia. Przykładem może być tutaj ,, Legenda o św. Aleksie”. Historia człowieka, który porzucił rodzinę, a sam jako żebrak spędził ostatnie dni pod schodami swojego ojca. Ukazuje nam św. Aleksego jako postać nieskazitelną moralnie, praktykującą cnoty w stopniu heroicznym. Jako kogoś, kto z pokorą znosi prześladowania i upokorzenie, żyje w ubóstwie i czystości, poszukuje utrudnień, znosi cierpienia i poniżenia, aby jak najlepiej zasłużyć na nagrodę w niebie. Legenda o św. Aleksym oddaje wszystko to co fascynujące i ujmujące w jego osobie. Kiedy bohater postanawia pójść drogą ascezy, lub kiedy umiera pojawiają się zdarzenia cudowne: ,,A gdy Bogu duszę dał, Tu się wielki dziw stał: Same zwony zwoniły, Wszystki, co w Rzymie były. Kogokole para zaleciała od tego świętego ciała, który le chorobę miał Natemieści, zdrow ostał.”
Wszystkie te wydarzenia są dowodem na to, jak nieskazitelną postacią był św. Aleksy. Autorom przyświecał bowiem cel ukazania postaci świętego jak najbardziej atrakcyjnie, by zachęcić do naśladowania jego postawy.
W średniowieczu wytworzył się również inny model świętości - oparty na radości życia i umiłowaniu wszelkiego stworzenia. Znajdował on swe odbicie w osobie św. Franciszka z Asyżu, który stał się symbolem dążenia do świętości poprzez wielbienie darów Boga. ,,Kwiatki świętego Franciszka” to zbiór opowiadań o życiu świętego i dokonywanych przez niego cudach. Franciszek wybrał dwunastu towarzyszy i naśladując Jezusa służył innym ludziom w pokorze i ubóstwie. Zawsze zwracał się do Chrystusa po rade, którą znajdował. Pokora i posłuszeństwo były filarem, na którym opierała się jego filozofia. Na pytanie jednego z towarzyszy - brata Masseo: ,,Dlaczego za tobą idzie cały świat?” Franciszek odpowiedział: ,,Chcesz wiedzieć dlaczego ludzie idą za mną? To oczy najwyższego Boga wypatrzyły mnie. Oczy, które widzą nas wszystkich, dobrych i złych. Pośród morza grzeszników te najświętsze oczy we mnie wypatrzyły najnikczemniejszego, najgorszego i najbardziej grzesznego. Aby dokonać swego wspaniałego działa, we mnie znalazł stworzenie najpodlejsze, ale odpowiednie, żeby pokazać, iż wszelkie szlachectwo, wielkość, siła, piękno i mądrość świata, słowem wszelka cnota i dobro od Niego pochodzi, a nie od osoby ludzkiej”. Słowa te świadczą o jego wielkiej pokorze. Święty Franciszek przyznawał, że na świecie istnieje zło, a człowiek jest istotą grzeszną, ale ze złem i grzechem zalecał walczyć łagodnością, dobrocią i miłością. Kochał przyrodę i zachwycał się jej pięknem. Widział w niej dar Boga dla człowieka. Wszystkie stworzenia otaczał miłością, uważał zwierzęta za ,,naszych braci mniejszych”, których winniśmy dobrze traktować, kochać i współczuć im w niedoli i cierpieniu. Ponadto sam zawsze próbował w swej pokornej skromności unikać sławy, a pokora, jaką nosił w sobie, nie pozwalała mu na zbyt wysokie mniemanie o własnej osobie. Na kolka lat przed śmiercią został obdarowany przez Boga stygmatami - symbolami męki Chrystusa.
Wybitny włoski malarz Giotto di Bondone namalował świętego Franciszka w chwili kiedy ten otrzymuje stygmaty. Promienie biegnące z ran Chrystusa trafiają w dłonie, stopy i bok świętego, zostawiając rany takie, jakie miał Jezus na krzyżu. Zakonnik w brązowym habicie franciszkańskim klęczy na kolanie, rozłożył ręce i z całkowitą ufnością patrzy w stronę Chrystusa, a jego mimika świadczy o powadze sytuacji. Święty Franciszek jest przykładem modelu uczącego, by głosić słowo Boże i potwierdzać je swoim życiem. Średniowiecze wciąż przyciąga swoją tajemniczością i prostotą światopoglądu. Ówczesna rzeczywistość zwłaszcza z punktu widzenia współczesnego człowieka, była o wiele prostsza.
Odmiennym przykładem świętego jest barokowa rzeźba Gianlorenza Berniniego ,, Ekstaza św. Teresy”, przedstawiająca popularny w epoce baroku moment ekstazy religijnej. Marmurowa twarz świętej Teresy z Avila jest pełna ekspresji, wyraża ból i rozkosz jednocześnie. Zamknięte oczy wraz z bezwładnie opuszczoną dłonią i nogą kobiety świadczą o jej stanie omdlenia. Figlarne spojrzenie anioła, unoszenie przez niego szaty świętej i lekko rozwarte usta św. Teresy wprowadzają element erotyki. Dynamizm rzeźby został przedstawiony przez ukazanie momentu, kiedy anioł ma wbić strzałę w serce św. Teresy. Rzeźba ta miała za zadanie wywołać u oglądającego głębokie doznania religijne, tak szczególnie ważne w czasie kontrreformacji.
We współczesnym świecie człowiek zapracowany, skupiony na własnych potrzebach, traci wartości, rozmywają się one i tracą swój sens. Pojawia się pytanie: czy można w obecnych czasach wykreować postać świętego? Zrobił to Jan Józef Szczepański, który w eseju zatytułowanym ,,Święty”, naszkicował portret bezkompromisowego współczesnego męczennika za wiarę - ojca Maksymiliana Kolbe. Człowieka, który oddaje swoje życie za życie drugiego człowieka. Świętym staje się poprzez akt poświęcenia życia. Ojciec Maksymilian obala wszystkie teorie o ludziach, którzy w warunkach obozowych stawali się zwierzętami. Jest postacią wzbudzającą zdziwienie nawet u Niemców, gdy prosi o śmierć, aby ratować współwięźnia. Udowadnia, że człowieka nie można upodlić, zniszczyć. Pokazuje w jaki sposób ocalić człowieczeństwo, zachować godność i ideały. Podjęcie decyzji poniesienia męczeńskiej śmierci jest czymś ponad zwykłą miarę. To pewna droga do świętości.
Dziś, zatem świętym może zostać ten, kto całkowicie oddaje swoje życie innym. O takim pojęciu świętości pisał również Albert Camus w ,,Dżumie”. Jeden z bohaterów powieści - Jean Tarrou to tułacz, który nie potrafi odnaleźć sensu życia. Został on ukazany jako bohater heroiczny, kierujący się zawsze dobrem ludzkim i wyznawanymi wartościami. Monolog Torrou wygłoszony do doktora Rieux przyjmuje formę swoistej spowiedzi. Bohater mówi o dżumie. W kontekście jego wypowiedzi być zadżumionym znaczy tyle co ,,nosić w sobie zło, przyczynić się do ludzkiej śmierci”. Już na początku wyznaje, że w przeszłości był odpowiedzialny za czynienie zła. Jest mu z tego powodu wstyd, podkreśla jednak, że działał w dobrej woli. Torrou nie ma złudzeń, co do otaczającego go świata, nie próbuje go idealizować ani usprawiedliwiać. Zdaje sobie sprawę z tego, że zło jest nieodłączną częścią natury człowieka. Mówi: ,,wszyscy żyjemy w dżumie”, jesteśmy nim zainfekowani, zło jest zarazą, przed nią nie ma ucieczki. ,, I trzeba czuwać nad sobą nieustannie, żeby w chwili roztargnienia nie tchnąć dżumy w twarz drugiego człowieka, żeby go nie zakazić”. Torrou uważał, iż kiedy zdecydujemy się podjąć wyzwanie i wypowiemy wojnę zarazie, będzie nas to kosztować wszystkie nasze siły, nasz czas, nasze życie. Podejmując walkę ze złem skazał się na ogromny, nieustający wysiłek i samotność. Mimo to nie oczekiwał nagrody ani podziwu ze strony innych osób. Wybór tak trudnej drogi życiowej uważał za naturalny i jedyny słuszny. Bohater nie wierzył w Boga, ale wciąż zadawał sobie pytanie: ,,Czy można być świętym bez Boga?” Torrou pozostał jednym z najbardziej aktywnych obywateli. Bezwzględną wierność wyznawanym ideom przepłacił życiem, padając jedną z ostatnich ofiar epidemii. Postawę bohatera cechuje niewątpliwy heroizm. Podejmuje on walkę z epidemią wiedząc, że nie będzie mógł jej powstrzymać. Nie wydaje się odczuwać strachu. Nie ma wątpliwości, co do słuszności swojego postępowania, dobro i prawo do życia człowieka stawia na pierwszym miejscu. Potępia zabójstwo i uważa, że ludzie nie mają prawa bawić się w Boga. Niesienie pomocy innym z narażeniem własnego życia to sposób na kreowanie postawy świętego. Torrou nie wierzy w Boga, jednak osiąga świętość poprzez sposób, w jaki realizuje samego siebie.
Świętym możemy nazwać również doktora Rieux, chociaż on też nie wierzy w Boga. Według niego wiara jest sprzeczna z misją zawodu lekarza. Mówi: ,, Gdybym wierzył we wszechmogącego Boga, przestałbym leczyć ludzi, pozostawiając Bogu tę troskę”. Bernard Rieux uważa, że światem rządzą absurdalne, niesprzyjające człowiekowi prawa, których nie można zrozumieć. Jedyne co się dla niego liczy, to człowieczeństwo. Dlatego wyznaje: ,, Nie mam upodobania do świętości. Obchodzi mnie żeby być człowiekiem”. W rozumieniu doktora bycie człowiekiem polega na nieustannym podejmowaniu walki ze złem, pomimo ciągłych porażek i świadomości niemal pewnej klęski. Jako człowiek i lekarz Rieux odczuwał powołanie do zwalczania cierpienia. Nienawidził śmierci będąc przekonany, iż ,, w ludziach więcej rzeczy zasługuje na podziw niż na pogardę”. Dlatego nie mógł pozostać obojętnym na los innego człowieka. Bycie lekarzem było bowiem dla Bernarda Rieux, nie tyle zawodem, co życiową postawą.
W późniejszych tekstach kultury świętość wyrasta na wartość jeszcze bardziej skomplikowaną i wielowymiarową. Mniej jest literatury, obrazów czy filmów sztampowych, realizujących ten sam schemat. Współczesne filmy pokazują świętych jako ludzi, którzy przeżywali swoje dramaty i wątpliwości, musieli do świętości dążyć, a nie po prostu byli święci. W swoim filmie zatytułowanym ,, Trzeci cud” reżyserka Agnieszka Holland zastanawia się nad istotą świętości. Przedstawia proces beatyfikacyjny pewnej zmarłej kobiety - Helen O`Regan, uznawanej w swoim otoczeniu za świętą, ale potępianej przez córkę, nierozumiejącą postawy matki, która ją zostawiła, by służyć innym. W filmie pojawia się tak częsty w kinie współczesnym motyw domniemanego cudu. Nie jest dopowiedziane czy Bóg faktycznie objawia się bohaterom, czy nie.
Podsumowując mogę stwierdzić, że różnorodny sposób kreowania postaci świętych w literaturze i sztuce zawsze sprowadzał się do eksponowania charakterystycznych i ważnych w danej epoce cech świętego. Na przestrzeni wieków nastąpiło odejście od prostego modelu świętego ascety, umartwiającego się i modlącego, świętego przeżywającego ekstazę religijną, męczennika - w kierunku wartości wielowymiarowej, niejednoznacznej: świętego bez Boga - nie spodziewającego się wiecznej nagrody. Ku świętemu - człowiekowi w trudzie i znoju borykającemu się z trudami codziennego życia, jego zwykłymi, małymi i większymi dramatami. W prezentacji tej przedstawiłam, obok utworów literackich, przykłady malarstwa, rzeźby i filmu, które myślę, że w atrakcyjny sposób ukazują postacie świętych, gdyż niejednokrotnie sztuka zdaje się wyrażać więcej treści czyniąc to bez słów.
5