Recydywa - powrót do przestępstwa.
Problem recydywy należy do najtrudniejszych kwestii związanych z naukami penitencjarnymi. To wciąż aktualne i problematyczne zagadnienie, które jest szczególnie istotne ze względu na swoje skutki. Następstwa zachowań powiązanych z recydywą mają bowiem znaczenie nie tylko indywidualne, jednostkowe, ale także społeczne.
Pojęcie recydywy jest różnie rozumiane. Potocznie przyjmuje się, że jest to powrót do przestępstwa. Kryminologiczne rozumienie recydywy oznacza wielokrotne, świadome popełnianie przestępstw lub choćby ujawnianie tendencji do takich zachowań przez określoną osobę. Inaczej pojmowana jest ona w prawie karnym, gdzie jest precyzyjnie zdefiniowana. Kodeks Karny z 1997 roku dzieli recydywę na ogólną i specjalną. Pierwsza z nich to powrót do jakiegokolwiek przestępstwa, który sąd uwzględnia przy wymiarze kary lub środka karnego jako zwykłą okoliczność o charakterze obciążającym. Niezbędną przesłanką przyjęcia takiej recydywy jest uprzednie prawomocne skazanie za przestępstwo. Recydywę szczególną, zwaną też specjalną dzieli się na: recydywę szczególną podstawową i recydywę szczególną wielokrotną tzw. multirecydywę. Podstawową postać recydywy specjalnej określa art. 64 § 1 k.k. Warunkiem przypisania zaostrzonej odpowiedzialności jest tutaj ustalenie, że oskarżony w ciągu 5 lat popełnił kolejne przestępstwo umyślne, podobne do przestępstwa, za które był już skazany na karę bezwzględnego pozbawienia wolności i odbył co najmniej 6 miesięcy takiej kary. Konsekwencją takiej recydywy jest możliwość wymierzenia sprawcy kary w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę. Natomiast recydywa szczególna wielokrotna, która jest określona w art. 64 § 2 k.k., ma miejsce, gdy sprawca był już skazany w warunkach wyżej wymienionej recydywy podstawowej, odbył łącznie co najmniej rok kary pozbawienia wolności i w ciągu 5 lat po odbyciu w całości lub w części ostatniej kary popełnia ponownie, umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu, przestępstwo zgwałcenia, rozboju, kradzieży z włamaniem lub inne przestępstwo przeciwko mieniu popełnione z użyciem przemocy lub groźby jej użycia. W wyniku multirecydywy sąd wymierza karę pozbawienia wolności przewidzianą za przypisane przestępstwo w wysokości powyżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia, a może ją wymierzyć do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę. Należy pamiętać, że przestępstwa w warunkach recydywy są zawsze umyślne. Nie będzie recydywą wypadek ze skutkiem śmiertelnym spowodowany przez tą samą osobę w 3 lata po popełnieniu kradzieży.
W podejściu do recydywistów dominują dwie, przeciwstawne tendencje - jedna dążąca do zaostrzeniu polityki karnej wobec nich, a druga uwzględniająca złożoność uwarunkowań i poszukującą nowych rozwiązań resocjalizacyjnych. Wciąż jednak, mimo odejścia w Kodeksie Karnym z 1997 roku od większości obligatoryjnych obostrzeń wobec sprawców recydywistów, kary im wymierzane są znacznie surowsze niż w przypadku nierecydywistów. Sądy uznają fakt powrotu do przestępstwa jako okoliczność uzasadniającą surowszy wymiar kary i posługują się najczęściej bezwzględna karą pozbawienia wolności.
Dodatkowe informacje, pozwalające lepiej zrozumieć zjawisko recydywy, to dane na temat przestępczości, jaka z nią się wiąże. Okazuje się, że w przestępczości recydywistów zdecydowanie dominują przestępstwa związane z zamachem na mienie. Stąd też można wywnioskować, że przestępczość recydywistów związana jest przede wszystkim ze statusem społeczno-zawodowym, są to przestępstwa najczęściej popełniane z chęci zysku, polepszenia własnej sytuacji materialnej. Natomiast nie jest to przestępczość szczególnie groźna w porównaniu z innymi grupami przestępców.
W przypadku zagadnienia recydywy, jak i wielu innych zagadnień związanych z niedostosowaniem społecznym oraz przestępczością, nie da się wskazać jednej, głównej przyczyny tego zjawiska. Recydywa wiąże się z wieloma wzajemnie powiązanymi i oddziaływującymi na siebie czynnikami. Jednakże wśród charakterystyk recydywistów pojawiają się pewne wspólne kwestie. Poczynając od wczesnych faz życia, u wielu recydywistów występowały trudności związane z rozwojem. Wielu z nich było zaniedbywanych przez rodziców, odrzucanych emocjonalnie. Rodzice często stosowali kary fizyczne i przemoc, a środowisko rodzinne można było określić mianem patologicznego. Wraz z dojrzewaniem pojawiały się trudności w nauce szkolnej, co powiązane było z wagarami, ucieczkami oraz wrogim nastawieniem do szkoły. To z kolei wpływało na fakt, że poszukiwanie przyjaciół i kolegów następowało wśród grup o charakterze destruktywnym. Wielu z nich miało wyraźne trudności biopsychiczne, czasem nawet pojawiało się podejrzenie o tzw. osobowość nieprawidłową. Wraz z wejściem w dorosłe życie, nastąpiły kolejne problemy - związane z wejściem w role zawodowe (brak odpowiedzialności, brak kwalifikacji zawodowych, poszukiwanie przygód, okazji do "wypicia" itp.) oraz ze znalezieniem partnera życiowego (jeśli zaistniało małżeństwo, to najczęściej dochodziło do jego formalnego lub nieformalnego rozpadu). Poza tym pojawiała się łatwość angażowania się w konflikty na tle rzeczywistych lub urojonych krzywd ze strony innych oraz poszukiwanie łatwych usprawiedliwień i neutralizacji własnych zachowań destrukcyjnych. Wszystkie te uwarunkowania i czynniki sprawiają, że recydywiści to ludzie bardzo często wykolejeni społecznie w skutek okoliczności rozwoju w latach dzieciństwa, dotknięci zjawiskami patologii, dopuszczający się czynów przestępczych, w stosunku do których społeczność reaguje niechęcią i odrzuceniem, co na zasadzie "błędnego koła" utrudnia lub nawet uniemożliwia ich readaptację społeczna. Na podstawie wspólnych dla większości recydywistów charakterystyk można stworzyć tzw. "klasyczny cykl życiowy recydywisty, który ukazuje jak od narodzin poprzez nieudaną socjalizację i wejście w role rodzinne aż do śmierci, tworzy się recydywista - od pierwszego pobytu w więzieniu aż do kolejnych obejmujących już przystosowanie się do warunków więziennych i izolacyjnych, a nawet akceptację takiego losu. Cykl ten uwzględnia zarówno zewnętrzne przyczyny zjawiska recydywy, jak i osobowościowe uwarunkowania, co ukazuje nam złożoność tej problematyki oraz trudności w walce z nią.
Oddziaływania resocjalizacyjne wobec recydywistów należą do szczególnie trudnych, stąd też to właśnie wśród recydywistów znajduje się największy odsetek skazanych, których prognoza penitencjarna została określona jako zdecydowanie negatywna. Ta niska podatność na resocjalizację wynika głównie z takich czynników, jak wielokrotna karalność, znaczny stopień demoralizacji społecznej, często występujące uzależnienie od alkoholu, deficyty intelektualne, niski poziom wykształcenia, często występujące zaburzenia osobowości, słabe lub zerwane więzi rodzinne, nieadekwatny poziom poczucia winy (bezkrytyczny lub mało krytyczny stosunek do popełnionego przestępstwa) oraz czynniki ściśle związane z karą pozbawienia wolności, a więc silnie zakorzenione normy podkultury przestępczej (zwłaszcza u skazanych identyfikujących się z grupa skazanych grypsujących), przenoszenie odpowiedzialności za traumatyzującą sytuację uwięzienia na pracowników Służby Więziennej i utożsamianie ich z narzędziem represji i odwetu. Uwzględniając powyższe kwestie oddziaływania resocjalizacyjne wobec recydywistów wydają się zadaniem, gdzie o pozytywne efekty niełatwo. Podstawowa trudność wiąże się z brakiem wiary w skuteczność resocjalizacji u recydywistów oraz z faktem, że wielu z nich przerzuca odpowiedzialność za niewielką jej efektywność na administrację więzienną lub czynniki obiektywne, jednocześnie mając małe wymagania wobec siebie. Stąd też pojawia się konieczność uświadomienia skazanym, że to głównie od nich zależy, czy resocjalizacja będzie skuteczna i w jakim stopniu - nauka odpowiedzialności za własne czyny musi tutaj stanowić podstawę działań.
W świetle powyższych informacji ukazujących brak wpływu długości kary na skale recydywy, a także omawiających uwarunkowania tego zjawiska oraz czynniki związane z efektywnością resocjalizacji, należałoby określić, jakie działania w takim razie mogą mieć wpływ na zmniejszenie zjawiska powrotu do przestępczości. Przede wszystkim efektywne oddziaływania wobec recydywistów powinny być nastawione na eliminację czynników blokujących pozytywny przebieg procesu readaptacji społecznej. Warunkiem powrotu recydywisty do życia w społeczeństwie jest oduczenie go pełnienia roli więźnia i wdrożenie w rolę prawidłowo funkcjonującego członka społeczeństwa.
Podstawą działań ograniczających zjawisko recydywy może być regresywny system wykonywania kary pozbawienia wolności. W ramach tego systemu skazanemu już od początku pobytu w zakładzie karnym przyznane są szerokie uprawnienia. Gdy skazany zachowuje się niewłaściwie, uprawnienia ulegają ograniczeniu, aż do całkowitej ich utraty.
Dążenie do ograniczenia zjawiska recydywy powinno być jednym z podstawowych celów wszelkich nauk penitencjarnych. Nie jest to zadanie łatwe, gdyż wymaga koordynacji wielu działań i nieustannego poszukiwania nowych rozwiązań, lecz jest konieczne ze względu na to, że nie bez przyczyny określa się recydywę jako "drożdże przestępczości".