Pedagogika specjalna posiada wśród nauk pedagogicznych ugruntowana pozycję oraz niekwestionowany dorobek. Określa się ją jako wyspecjalizowany dział pedagogiki ogólnej lub też naukę szczegółową pedagogiki. Z racji swojego usytuowania w pedagogice jest również częścią nauk społecznych. Pedagogika specjalna współpracuje z naukami pokrewnymi takimi jak:
Nauki medyczne- (genetyka, fizjologia, anatomia, biochemia, psychiatria, pediatria, neurologia);
Płaszczyzny współpracy z pedagogiką specjalną:
- diagnoza i klasyfikacja uszkodzeń
- odróżnienie systemów patologicznych od normy
- leczenie chorób
- rehabilitacja medyczna
-wskazówki do edukacji
Przykłady takiej współpracy to na przykład lokalizacja uszkodzeń w Centralnym Układzie Ośrodka Nerwowego, farmakologia, stymulatory.
Nauki psychologiczne- (psychologia kliniczna, psychologia rozwojowa, psychologia rehabilitacyjna, psychopatologia);
Płaszczyzny współpracy z pedagogika specjalną:
- ustalenie możliwości rozwojowych
- diagnoza i jej weryfikacja
- kwalifikacja
- terapia psychologiczna
- analiza skuteczności metod rehabilitacyjnych
Przykłady: wyróżnienie stopni upośledzenia umysłowego, psychoterapia.
Nauki socjologiczne- (socjopatologia, socjologia wychowania)
Płaszczyzny współpracy:
- opieka i pomoc społeczna
- społeczne skutki niepełnosprawności
- postawy społeczne wobec niepełnosprawności
- środowiskowe czynniki zaburzeń i odchyleń
- wsparcie społeczne
- profilaktyka społeczna
- organizacje społeczne
- instytucje wspierające podczas procesu rehabilitacji
Przykłady- domy pomocy społecznej, organizacje pozarządowe, stowarzyszenia, rodzina.
Nauki prawne- (prawo rodzinne, prawo nieletnich, prawo opiekuńcze, prawo karne, prawo cywilne);
Płaszczyzny współpracy:
- określenie prawnej sytuacji jednostki
- opieka prawna
- przywileje prawne niepełnosprawnych
- prawne podstawy organizowania form pomocy
- współpraca z organizacjami policji i sądownictwa
Przykłady- zwolnienia podatkowe, renty inwalidzkie, zakłady poprawcze/
Nauki techniczne- (architektura, surdotechnika, tyflotechnika, informatyka, ergonomia, bioarchitektura);
Płaszczyzny współpracy:
- aparatura diagnostyczno- badawcza
- metody selekcyjne
- protetyka
- nowoczesne środki techniczne
- aparatura kompensacyjna
- aranżacja przyjaznego środowiska
- komunikacja
- transport
Przykłady- ultrasonografia, tomografia komputerowa, implanty ślimakowe, endoprotezy, praca on- line.
Z uwagi na wielodyscyplinarność pedagogika specjalna ciągle rozszerza zakres swoich zainteresowań o nowe dyscypliny np. psycho- i socjolingwistykę, socjobiologię płci mózgu i jego neurofizjologicznych zróżnicowań, personalizm i wpływ relacji osobowych na wybór wartości. Tym samy wzbogaca swój język , terminologie i aparaturę pojęciową w każdej szczegółowej dziedzinie. Z interdyscyplinarności uprawiania pedagogiki specjalnej wynikają wciąż nowe ontologiczne, aksjologiczne, epistemologiczne i metodologiczne wyzwania, którym sprostać może ona wtedy, kiedy potrafi łączyć różne wymiary perspektywy ludzkiego działania w kontekście różnej nad nimi naukowej refleksji.
Dla ogólnej pedagogiki specjalnej twórcze i oryginalne jest rozróżnienie nauk pedagogicznych według czterech kryteriów(Gnitecki)
sfer życia człowieka- opieka, terapia, edukacja, samorealizacja.
horyzontalne- kręgów środowiskowo- instytucjonalnych
wertykalne- etapów i faz rozwoju człowieka
problemowe- badania porównawcze, historyczne, progresywne.
Rola pedagogiki specjalnej polega na podejmowaniu i realizowaniu funkcji inspiratorskiej, transplantacyjnej, innowacyjno- weryfikacyjnej, wdrożeniowo- koordynacyjnej, a przede wszystkim na wypełnianiu funkcji
Praktyka pedagogiki specjalnej kształtowała się wcześniej niż teoria. Stosunek społeczeństwa do osób niepełnosprawnych ulegał na przestrzeni wieków ewolucji - począwszy od wyniszczania tych osób, poprzez izolację od reszty społeczeństwa a następnie segregację do odpowiednich instytucji edukacyjnych i opiekuńczych aż do prób integracji podejmowanych w czasach współczesnych.
Od najdawniejszych czasów wychowanie zajmowało jedno
z głównych miejsc wśród zadań społecznych, lecz początkowo odnosiło się tylko do jednostek normalnych czyli mniej więcej do siebie podobnych pod względem uzdolnień, inteligencji, charakterów. Opieka wychowawcza nad upośledzonymi sięga nie tak dawnych czasów. Stosunek społeczeństwa do upośledzonych umysłowo był przez długie wieki niechętny. W starożytności los dzieci upośledzonych umysłowo był z góry przesądzony, np. w Sparcie najczęściej pozbawiano je życia (Z. Sękowska 1985, s. 169).
Także w średniowieczu nie zmieniła się radykalnie sytuacja upośledzonych umysłowo. W wiekach średnich przesądy i głupota przyczyniły się do przekonania, że chorzy psychicznie i upośledzeni umysłowo to ludzie opętani przez złego ducha.
Wprawdzie chrystianizm spowodował pewne osłabienie negatywnego stosunku do nich, ale Luter wyrażał jeszcze pogląd, że „dzieci szatana” należałoby „pozbawiać ciała”, a procesy oparte na zabobonach i mistycznym fanatyzmie doprowadziły wielu upośledzonych na stos i do izolacji w antyhumanitarnych warunkach (O. Lipkowski 1979, s. 101).
Historia, która dała początek pedagogice specjalnej jest niezwykle ciekawa. Jest to opowieść Itarda i Wiktora. W 1799 roku we Francji wieśniacy znaleźli w lesie małe dziecko. Prawdopodobnie pozostawiono je tam, aby umarło, ponieważ miało defekty. Wieśniacy zajęli się nim i dowiedzieli się, że w Paryżu jest lekarz, który specjalizuję się w leczeniu głuchych dzieci. Był nim Jean Marc Gaspard Itard dziś uznawany za ojca pedagogiki specjalnej. Wieśniacy zawieźli dziecko do niego. Itard nadał dziecku na imię Wiktor, ale ponieważ dziecko uznano za dzikie mówiono o nim jak o Dzikim Chłopcu z Aveyron. Prawdopodobnie był on upośledzony umysłowo i zaniedbany środowiskowo. Ludzie uznali, że jest to przypadek beznadziejny, jednakże Ikard wierzył w siłę edukacji i uczył wszystkiego Wiktora wszystkiego, czego normalne dziecko uczy się w rodzinie. Posługiwał się opracowanymi technikami, aby nauczyć dziecko posługiwania się sztućcami, kontaktować się z innymi ludźmi, chodzenia prosto, mówienia kilka słów. Itard wyznaczył sobie pięć celów „umysłowej i moralnej edukacji” Wiktora:
Zainteresować go życiem społecznym…
Obudzić jego wrażliwość nerwową…
Poszerzyć zakres jego pojęć…
Pokierować nim, aby zaczął mówić…
Spowodować, aby wykonywał najprostsze operacje umysłowe…
Chłopiec nauczył się wielu umiejętności życiowych, ale nigdy nie stał się normalny. Opanował kilka słów, ale nie był zdolny do przyswajania mowy, nie był w stanie nauczyć się wszystkich społecznie przyjętych norm zachowania. Itard uznał, że poniósł porażkę, być może dlatego, że sformułował wobec Wiktora nierealne cele kształcenia. Wiktor spędził życie na terenie jego wiejskiej posiadłości, gdzie opiekowała się nim gospodyni domu. Chociaż Itard nie ocenił pozytywnie efektów swojej pracy to jednak jego działalność zapoczątkowała nową erę w postępowaniu z dziećmi niepełnosprawnymi.
Idee pedagogiki specjalnej zostały sprowadzone do Stanów Zjednoczonych przez ucznia Itarda. Opublikował on prace pod tytułem: „Leczenie moralne, higiena i edukacja idiotów ”, która stała się pierwszym traktatem pedagogiki specjalnej dotyczącej potrzeb dzieci z niepełno sprawnościami z 1846 roku. Postawy wobec osób niepełnosprawnych ulegały zmianie. Społeczeństwa wycofywały się z poglądu, że ludzie niepełnosprawni powinni być izolowani, na rzecz ochrony, opieki. Powstawały stowarzyszenia jak Amerykańskie Stowarzyszeni ds. Upośledzenia Umysłowego, domy opieki, szkoły.
„Pedagogika specjalna- jest nauką szczegółową pedagogiki, a jej przedmiotem jest opieka , terapia, kształcenie i wychowanie osób z odchyleniami od normy, najczęściej jednostek mniej sprawnych lub niepełnosprawnych, bez względu na rodzaj, stopień i zdolność objawów oraz przyczyn i skutków zaistniałych anomalii, zaburzeń, trudności lub ograniczeń.”
Odchylenia od normy mogą być powyżej jak i również poniżej normy, to znaczy że właściwości człowieka są określane jako ponadprzeciętne, ukształtowane powyżej przeciętnych norm, co również wchodzi w zakres zainteresowań pedagogiki specjalnej.
Pedagogikę specjalną charakteryzuje specjalny cel- rewalidacja społeczna dzieci upośledzonych, chorych, niedostosowanych społecznie lub w inny sposób odchylonych od normy (Grzegorzewska).
Czym jest w tym wypadku norma? Pojęcie normy, normalności bywa niekiedy utożsamiane z pojęciem zdrowia., chociaż może być rozpatrywane w szerszym zakresie znaczeniowym różnych kryteriów np. statystycznych, epidemiologicznych, rozwojowych, w ujęciu adaptacyjnym i społeczno- kulturowym.
Odchylenie od normy występuje, gdy jednostka odbiega od typowych najczęściej występujących w danej populacji zachowań.
Normalność może być adekwatnie charakteryzowana z pewnej perspektywy czasowej, co oznacza, że jej wymiar zależy od stadium rozwojowego, w którym znajduje się określona jednostka. Zachowanie człowieka oceniane jest od kontekstu społecznego, w jakim żyje, w jakim stopniu spełnia konstruktywne oczekiwania danej grupy społecznej. Jeżeli powstaje przeświadczenie, że dana osoba nie spełnia oczekiwań grupy mówi się wtedy o zachowaniu zaburzonym.
Pojęcie normalny może odnosić się do trzech podstawowych odmian:
kiedy oznacza powszechność, masowość, pospolitość, częstość występowania
kiedy oznacza normatywną zgodność z przyjętymi wzorami, nastawieniami, oczekiwaniami konwencjami, przepisami („normalne jest to, co być powinno”)
kiedy jest synonimem wyrażenia „zdrowy psychicznie” dotyczy tych samych obiektów, do których sensowne jest użycie przyimka- zdrowy.
Celem pedagogiki specjalnej jest poznanie prawidłowości i mechanizmów funkcjonowania osób niepełnosprawnych, zmierzające od ich usprawnienia psychicznego, fizycznego oraz pełnego włączenia w życie społeczne.
Czym jest w takim razie niepełnosprawność? Pojęcie to obejmuje różne ograniczenia funkcjonalne jednostek w społeczeństwie wynikające z uszkodzenia zdolności wykonywania jakiejś czynności w sposób uważany za normalny w danej społeczności. Ograniczenia te mogą mieć charakter stały lub przejściowy, całkowity lub częściowy, mogą dotyczyć sfery sensorycznej, fizycznej i psychicznej (Bach 1985).
Według Kowalika niepełnosprawność człowieka wywołana uszkodzeniem ciała lub przewlekłą chorobą może powodować dysfunkcjonalność organizmu, niepełnosprawność psychiczną i słabszą, mniejszość sprawność społeczną. Może ona stanowić predyspozycję do stwarzania sytuacji problemowych, które z kolei oznaczają brak zgodności między możliwościami człowieka, a stawianymi mu przez otoczenie wymaganiami.
W Polsce za osobę niepełnosprawną uznawana jest osoba, której stan fizyczny lub/ i psychiczny trwale lub okresowa utrudnia, ogranicza albo uniemożliwia wypełnianie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z normami prawnymi i społecznymi (ustawa z 26 sierpnia 1997).
Chciałabym w tym miejscu porównać niepełnosprawność z upośledzeniem. Czy niepełnosprawność jest upośledzeniem?
Na początek wyjaśnię pojęcie upośledzenie- określa utratę lub ograniczenie możliwości pełnego uczestnictwa danej osoby w życiu społecznym. Pojęcie to wskazuje na określony rodzaj relacji, jaki powstaje pomiędzy osobą niepełnosprawną a jej środowiskiem.
Czy zawsze osoba niepełnosprawna to osoba upośledzona. Odpowiadając na to pytanie chciałabym przytoczyć historie zamieszczoną w podręczniku D. D. Smith o mieszkańcach wyspy Martha's Vineyard.
Na wyspę Martha's Vineyard w XVII wieku przybyli osadnicy z hrabstwa Kent w Anglii. . Najprawdopodobniej byli oni nosicielami recesywnego genu głuchoty, posiadali również umiejętność posługiwania się językiem migowym. Słysząca ludność wyspy była dwujęzyczna (rozwijano umiejętności posługiwania się mową i językiem migowym). Niemalże w każdej rodzinie była osoba niesłysząca, dlatego też osoby niesłyszące były traktowane inaczej na wyspie niż niesłyszący żyjący na kontynencie. Brali oni czynny udział w życiu społecznym. Jak wyglądała adaptacja ludzi niepełnosprawnych? Spośród osób urodzonych przed 1817 roku 73% niesłyszących z wyspy zawarło związki małżeńskie, podczas gdy spośród niesłyszących Amerykanów ślub wzięło tylko 45%. Jedynie 35% niesłyszących w Vineyard poślubiło również osoby niesłyszące, podczas gdy na kontynencie było to 79%. Zarobki niesłyszących osadników były na poziomie średniej krajowej bądź wyższe, a niektórzy z nich byli całkiem zamożni. Brali czynny udział we wszystkich obszarach działalności kościelnej. Osoby niesłyszące były lepiej wykształcone dzięki pomocy stypendialnej , która umożliwiała naukę w szkole dla niesłyszących w stanie Connecticut. Dzięki licznym informacją udzielanym przez ich spadkobierców dowiadujemy się, że ci ludzie umieli czytać i pisać.
Historia osadników wyspy pokazuje, że głuchota- niepełnosprawność historycznie uważana za niezmiernie poważną nie miała negatywnego wpływu na życie codzienne, dokonania, pracę osób, które mieszkały na wyspie. Nikt nie postrzegał ich głuchoty jako upośledzenia.
Pedagogika specjalna jako teoria i praktyka.
Problemem współczesnej pedagogiki jest określenie przedmiotu i zakresu jej zainteresowań, gdyś wpływa ono na jej zadania i funkcje. Pedagogika specjalna jest działem pedagogiki ogólnej, który respektuje jej cele, zasady, metody. Na gruncie pedagogiki specjalnej konieczna jest analiza wychowania jako intencjonalnego, zorganizowanego procesu wartościowania życia ludzkiego oraz jego badawczej oceny jako:
- wielokontekstowego doświadczenia jego diagnostycznego opisu, wyjaśniania dokonywujących się zmian w jednostce oraz w ewolucji norm, zasad postępowania
- zadania, działania, które posługuje się pojęciami aktywności przyczynowo skutkowej z wyraźną intencja osiągnięcia optymalnej skuteczności, samodzielności życiowej jednostek niepełnosprawnych
- wartości, odsłaniającej sens bycia i stawania się sprawniejszym, lepszym, pożyteczniejszym człowiekiem.
Wychowanie rozpatrywać należy z pozycji rozmaitych stanowisk praktycznego podejścia do edukacji:
Prakseologicznego- nastawienie na skuteczność działania.
Ewaluacyjnego- wartościowanie, ocena działania.
Adaptacyjnego- dostosowanie do warunków.
Sytuacyjnego- analiza i redukcja potrzeb.
Społeczna funkcja wychowania w zakresie pedagogiki specjalnej wynika z ludzkich nastawień, potrzeb, pragnień i aspiracji, wyrastających z odczucia brak, ograniczenia albo życiowego niedostatku. Z perspektywy normalizacji życia osób niepełnosprawnych i ich optymalnego ukierunkowania w pedagogice specjalnej eksponowany i badawczo eksplorowany jest cel oraz zadania czynienia i osiągania dobra, nadziei na realizowanie szans w pełni wartościowego życia. Realizacje podjętego zadania, działania może zapewnić postępowanie akcentujące pedagogiczną racjonalność, sprawność i etyczność. Nowe obszary problematyzacji, globalizacji czy uniwersalizacji wiedzy z języka pedagogiki wiążą się z filozoficznymi kategoriami strukturotwórczymi:
- pragmatyczność- organizuje wiedzę o wychowaniu progresywistycznym
- praktyczność- podkreśla użytkowość koncepcji nowego wychowania
- przedmiotowość- wymaga wiedzy o naukowo- technicznym ujęciu wychowania
- podmiotowość- eksponuje humanistyczne podejście do wychowanka
-racjonalność- wyznaczanie i doskonalenie działalności reformatorskiej
- logiczność- wyraża potrzebę wiedzy o naukowo- dedukcyjnym ujmowaniu języka zmian
- demarkacyjność- obejmuje krytyczną wiedzę o wychowaniu
- przedzałożeniowość- dotyczy wiedzy hermeneutycznej
- uprawniona wielość- podkreśla wiedzę postmodernistyczną
- nadzieja i optymizm- ujawnia potrzebę pozytywnego myślenia, bez zwątpienia i ułudy. Podmiotem pedagogiki specjalnej są ludzie, których rozwój jest lub może być utrudniony w stopniu, w którym jednostka za pomocą własnych mechanizmów psychicznej regulacji, ani rutynowe metody postępowania pedagogicznego nie są w stanie utrudnień tych wyeliminować. Utrudnienia ograniczające możliwości rozwojowe jednostki mogą dotyczyć wyłącznie lub równocześnie:
1. sfery funkcjonowania fizycznego- niesprawność motoryczna i somatyczna.
2. sfery funkcjonowania psychicznego- niesprawność sensoryczna i umysłowa.
3. sfery funkcjonowania społecznego- niesprawność w zakresie realizacji zachowań zgodnych z normami współżycia społecznego.
Działy i dziedziny pedagogiki specjalnej ze względu na rodzaj odchyleń od normy:
1.PEDAGOGIKA ZDOLNYCH I UZDOLNIONYCH
2.PEDAGOGIKA REWALIDACYJNA I REHABILITACYJNA
3. PEDAGOGIKA LECZNICZA, TERAPEUTYCZNA
4. PEDAGOGIKA RESOCJALIZACYJNA
5. PEDAGOGIKA KOREKCYJNA.
Wzrost zainteresowania dzieckiem niepełnosprawnym wynika ze zrozumienia potrzeby oraz znaczenia wychowania i specjalnej opieki w stymulacji jego rozwoju łączy się z coraz większą troską społeczeństwa o obecny i przyszły los młodszego pokolenia.