POLSKIE PAŃSWO PODZIEMNE

Wśród historyków trwają spory, które z organizacji konspiracyjnych, działających w latach 1939-1944 (ok. 50 partii i organizacji polityczno- społecznych), należy uznać za składową część Polskiego Państwa Podziemnego. Według niektórych należą do niej tylko te ugrupowania, które uznawały za legalne władze polskie na obczyźnie i podporządkowały się zarządzeniom ich krajowych ekspozytur- Delegata Rządu na Kraj oraz Komendanta Sił Zbrojnych w Kraju. W szerszej interpretacji za integralną część PPP uznaje się organizacje uznające legalność polskich władz na uchodźstwie.

***

Służba Zwycięstwu Polski powstała 27 września 1939 roku w Warszawie z inicjatywy grupy wyższych oficerów, uczestników obrony Warszawy, którzy głównie wywodzili się z obozu piłsudczyków, mających już doświadczenie konspiracyjne z czasów I wojny światowej, działających wtedy w POW. Dowódcą SZP był gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski „Torwid”, który w chwili kapitulacji Warszawy miał gotową koncepcję organizacji podziemnej i zalążek jej sztabu.

SZP powstała za zgodą gen. Juliusza Rómmela, który przekazał do dyspozycji Tokarzewskiego mjr Edmunda Galinata, który był pełnomocnikiem Naczelnego Wodza marsz. Śmigłego-Rydza, mając za zadanie formowanie tajnych struktur wojskowych.

SZP była organizacja wojskowo- polityczną. Kwestie polityczne SZP miała rozwiązywać Rada Główna Obrony Narodowej (ciało doradcze przy dowództwie SZP), inaczej zwana Radą Główną Polityczną. Składała się ona z wybitnych działaczy politycznych: Macieja Rataja i Stefana Korbońskiego (SL), Kazimierza Pużaka (PPS), Leona Nowodworskiego (SN) oraz Mieczysława Michałowicza (SD). Przewodniczącym RGON był Mieczysław Niedziałkowski (PPS). Pierwszą akcją SZP miał być zamach na Hitlera, przeprowadzony podczas defilady zwycięstwa w Warszawie (5.X.39'). Do zamachu nie doszło, ponieważ władze niemieckie oczyściły ulice z przechodniów. W połowie października gen. Tokarzewski wysłał meldunek o powstaniu SZP do naczelnego wodza. Pierwsze meldunki SZP przesyłała internowanemu w Rumunii marsz. Rydzowi- Śmigłemu.

Władze państwa polskiego powołane we Francji negatywnie odnosiły się do koncepcji SZP, łączącej działalność polityczną z wojskową. Składały się na to dwa główne powody: obawiano się nadmiernego wpływu na działanie tego typu organizacji oficerów sanacyjnych (mimo deklarowanej przez nich apolityczności), ponieważ w walce o władzę w Polsce mogliby się stać poważnymi konkurentami; ponadto sprzeciwiano się tworzeniu w kraju silnych struktur konspiracji wojskowej, gdyż w związku z przekonaniem, że wojna zakończy się bardzo szybko, oceniano jej strategiczną przydatność jako niewielką.

W tej sytuacji postanowiono rozbić jednolitą organizację konspiracyjną w kraju na osobne piony- wojskowy i polityczny, a ponadto zmodyfikować personalny skład dowództwa.

8 listopada gen. Sikorski powołał Komitet Ministrów dla Spraw Kraju, z gen. Kazimierzem Sosnkowskim na czele, równocześnie kierujący sprawami wojskowymi na terenie okupowanej Polski. Za podziemie cywilne i polityczne z ramienia rządu odpowiedzialny był Aleksander Ładoś (SL), a od grudnia 1939 roku Stanisław Kot (SL). 13 listopada gen. Sosnkowski został Komendantem Głównym Związku Walki Zbrojnej, nowej organizacji wojskowej powołanej na miejsce SZP, podporządkowanej ściśle rządowi emigracyjnemu.

ZWZ- a właściwie Siły Zbrojne w Kraju- był organiczną częścią działających na emigracji Polskich Sił Zbrojnych. W przeciwieństwie do SZP, która miała organizować jak najszybciej akcje bojowe i sabotażowe, instrukcja dla ZWZ, przywieziona do kraju w grudniu 1939 (okupacja sowiecka) i w styczniu 1940 r. (okupacja niemiecka), zakładała długi okres przygotowawczy. Związek miał być organizacją ponadpartyjną, ogólnonarodową i ściśle wojskową, oddzieloną od politycznych komitetów porozumiewawczych. Komendant Główny ZWZ, wraz ze swoim organem dowodzenia- Komendą Główną, znajdował się w Paryżu, skąd miał bezpośrednio dowodzić sześcioma niezależnymi od siebie obszarami ZWZ, na które podzielono okupowany kraj (w GG: Warszawa i Kraków, na ziemiach okupacji Rzeszy: Poznań i Toruń, na ziemiach okupacji sowieckiej: Lwów i Białystok). Wraz z reorganizacją struktur dowódczych, na żądanie Sikorskiego usuwano z szeregów ZWZ oficerów przed wojną związanych z sanacją (m.in. mjr Tadeusza Kruka- Strzeleckiego).

W połowie stycznia 1940 r. utworzono stanowiska komendantów okupacji niemieckiej (płk dypl. Stefan Rowecki) i okupacji sowieckiej (gen. Michał Karaszewicz- Tokarzewski). Trudności w łączności z krajem, spowodowane klęską wojenną Francji i przeniesieniem polskich władz do Londynu, skłoniły gen. Sosnkowskigo do mianowania 30 czerwca 1940 „Komendantem Głównym w Kraju” z siedzibą w Warszawie gen. Roweckiego KG ZWZ w Warszawie podlegała całość wojskowych prac konspiracyjnych na terenie okupacji niemieckiej i sowieckiej. Sam gen. Sosnkowski zachował tytuł Komendanta Głównego ZWZ, który sprawował w Londynie nadzór nad działalnością ZWZ jako zastępca Naczelnego Wodza. Jego organem wykonawczym był VI Oddział Sztabu Naczelnego Wodza, w jaki przekształciła się paryska komenda ZWZ. Jego zadaniem było zapewnienie podziemiu w kraju środków pieniężnych, uzbrojenia, kadry.

Struktura terenowa ZWZ bazowała na przedwojennych podziałach administracyjnych kraju. Placówki były odpowiednikami gmin, kilka z nich tworzyło rejony, obwody pokrywały się z powiatami, a okręgi z województwami. Po kilka powiatów łączono w inspektoraty. W zależności od potrzeb można było łączyć okręgi (lub podokręgi) w obszary, ale nie było to obligatoryjne. Przez cały okres wojny istniały obszary warszawski, lwowski i zachodni ZWZ, obejmujący Pomorze i Wielkopolskę. Podstawową jednostką ZWZ był pluton (50 żołnierzy). 1 września 1940 roku w ZWZ zarejestrowano 2190 plutonów, a po okresowym spadku- w marcu 1941 r. było ich 1466- liczebność szeregów ZWZ miała tendencję wzrostową.

Zasadniczym zadaniem ZWZ było przygotowanie powstania powszechnego, mającego wybuchnąć w momencie załamania się Niemiec w wyniku zwycięstw mocarstw zachodnich. Drugorzędnym zadaniem była walka bieżąca z okupantem i dywersyjna. Duże sukcesy uzyskiwały struktury wywiadu ZWZ, m. in. udało się im wiosną 1941 roku zidentyfikować większość dowództw i jednostek Wehrmachtu skoncentrowanych w GG do ataku na ZSRR

Rząd polski na uchodźstwie starał się wpływać na postawy polskiego społeczeństwa. W kwietniu 1940 r. Komitet Ministrów dla Spraw Kraju uchwalił powołanie dwóch rodzajów podziemnych sądów, zwanych kapturowymi, z zadaniem ścigania m.in. przestępstw zagrożonych karą śmierci- zdrady, szpiegostwa, prowokacji i denuncjacji. Sprawy członków konspiracji wojskowej miały sądzić sądy działające przy komendach ZWZ. Osoby cywilne podlegały sądom tworzonym od grudnia 1940 r. Delegatury Rządu. Od wyroków tych sądów- orzekających albo karę śmierci, albo oddalających sprawy- nie było odwołania. Jako jeden z pierwszych z wyroku Polski Podziemnej zginął 7 marca 1941 w Warszawie aktor Karol Juliusz (Igo) Sym. Od 1942 r. sądy kapturowe przekształciły się w Wojskowe i Cywilne Sądy Specjalne działające przy poszczególnych strukturach terenowych. Nadal zajmowały się one ściganiem przestępstw polegających na działalności na korzyść okupanta lub na szkodę państwa u narodu polskiego, zagrożonych karą śmierci.0

Jesienią 1940 r. w ramach Biura Informacji i Propagandy KG ZWZ utworzono Kierownictwo Walki Cywilnej (KWC). W kwietniu 1942 r. zostało podporządkowane Delegaturze Rządu. Od kwietnia 1941 kierował nim Stefan Korboński. Dzieliło się ono na wydziały, z których najważniejsze były: sądowy, sabotażowo- dywersyjny, informacji radiowej i rejestracji zbrodni hitlerowskich. KWC zajmowało się kreowaniem w społeczeństwie patriotyczne postawy, upowszechnianiem obowiązujących pod okupacją kodeksów postaw obywatelskich oraz piętnowaniem zachowań niegodnych Polaka.

Z punktu widzenia prawnego wszystkie organizacje wojskowe konspiracyjne poza ZWZ były jedynie bojówkami paramilitarnymi. Naczelny Wódz nakazał więc kategorycznie przeprowadzenie akcji scaleniowej, mającej doprowadzić do włączenia wszystkich organizacji o charakterze wojskowym w szeregi ZWZ. 14 lutego, m. in. aby podkreślić wagę akcji scaleniowej gen. Sikorski przemianował ZWZ na Armię Krajową. Dzięki akcji scaleniowej na przełomie lat 1943/44 AK miała liczyć ok. 250 tys., a w połowie 1944 r., przeszło 300 tys. żołnierzy i ugruntowała swoją pozycję jako najpoważniejszej siły calego polskiego podziemia, zarówno wojskowego, jak i politycznego.

30 czerwca 1943 roku aresztowany został gen. Stefan Rowecki, stojący na czele AK. „Grot” był bez wątpienia najwybitniejszą postacią polskiego podziemia. Jego następcą został Tadeusz „Bór” Komorowski. Nie zdobył on jednak osobistego autorytetu wśród oficerów KG AK. W swoich decyzjach opierał się on głównie na sugestiach szefa sztabu KG AK gen. Tadeusza Pełczyńskiego „Grzegorza”.

***

Po aresztowaniu głównych twórców RGON, w lutym 1940 r. doszło do nowego spotkania przedstawicieli partii politycznych: Kazimierza Purzaka (WRN), Aleksandra Dębskiego (SN) i Stefana Korbońskiego (SL), a także Michała Tokarzewskiego i Stefana Roweckiego. 26 lutego 1940 roku ukonstytuował się Polityczny Komitet Porozumiewawczy przy ZWZ, dla harmonizowania przygotowań wojska i społeczeństwa do walki o niepodległość. Spotkania Komitetu odbywały się regularnie parę razy w miesiącu.

W lipcu 1940 r. do PKP przystąpiło Stronnictwo Pracy i w ten sposób stał się on ciałem politycznym uznanym ostatecznie przez rząd Sikorskiego za polityczną reprezentację kraju. PKP, podobnie jak Rada Narodowa RP na uchodźstwie, złożony był z reprezentantów tzw. „grubej czwórki”, czyli SN, SP, SL i WRN. Współpracujące ze sobą partie w ramach PKP dzieliły postulaty programowe oraz stosunek do ZWZ.

W końcu lutego 1940 r. Komitet Ministrów dla Spraw Kraju przewidywał powołanie w porozumieniu ze stronnictwami politycznymi w kraju trzech głównych delegatów rządu- dla ziem wcielonych do Niemiec, GG oraz okupacji sowieckiej- i w poszczególnych województwach delegatów okręgowych. Sprawa wyłonienia kandydatur na delegatów przewlekała się i w połowie czerwca 1940 r. do Warszawy przybył z Paryża jako Tymczasowy Delegat Rządu płk Jan Skorobohaty- Jakubowski, mający przyspieszyć wykonanie tego zadania. 28 czerwca 1940 roku, korzystając z zamieszania wywołanego klęską Francji, PKP zmieniła nazwę na Główny Komitet Polityczny i postanowiła przejąć kompetencje przewidywane dla Delegatur Rządu. Poza centralnym GKP w Warszawie podobne komitety powstały w Poznaniu, Krakowie, Lwowie i Wilnie. W ten sposób powstała tzw. Zbiorowa delegatura Rządu, złożona z przedstawicieli stronnictw, a także z gen. Roweckiego i płk Skorobohatego- Jakubowskiego. W rocznicę wybuchu wojny Delegatura wydała odezwę o powstrzymaniu się od rozrywek i zakupu prasy okupacyjnej. W ten sposób zapoczątkowano walkę cywilną, która znalazła szeroki oddźwięk i poparcie społeczeństwa. Ponieważ rząd Sikorskiego odmówił zatwierdzenia Delegatury, 13 września zaprzestała swojej działalności. Wrócono do nazwy PKP.

2 grudnia 1940 Sikorski mianował Delegatem Rządu dla GG Cyryla Ratajskiego, byłego prezydenta Poznania. Delegatem Rządu dla ziem wcielonych do Rzeszy został Adolf Bniński, dawniej wojewoda poznański. Delegata dla okupacji radzieckiej nie wyznaczono. Ratajski, krytykowany przez WRN i SL, popierany natomiast przez SP i SN, rozpoczął budowę centralnego aparatu delegatury. Jego organem została „Rzeczpospolita Polska”. Kiedy w końcu lipca 1941 r. w Poznaniu aresztowano Bnińskiego, jedynym urzędującym delegatem na terenie kraju pozostał Ratajski. Taki stan rzeczy utrzymał się także w latach następnych.

5 sierpnia z urzędu Delegata ustąpił Ratajski, a jego miejsce 17 września zajął ludowiec, prof. Jan Piekałkiewicz.

Kolejni Delegaci Rządu położyli duże zasługi dla organizacji centralnego i terenowego aparatu administracji państwowej. Było to możliwe dzięki funduszom napływającym z Londynu. Uchwalony w początkach kwietnia 1942 r. przez Radę Ministrów RP budżet krajowy wynosił ponad 7 mln dolarów, z czego na potrzeby pionu cywilnego przewidziano ok. 2,7 mln, a resztę przeznaczono dla wojska. W 1944 r. budżet krajowy wynosił już 12 mln dolarów.

Organem pracy Delegata Rządu było Biuro Delegata, które składało się z Biura Prezydialnego, departamentów i sekcji. Biuro Prezydialne organizowało pracę departamentów oraz terenowych ogniw Delegatury. Obok Biura utworzono departamenty:

• Spraw Wewnętrznych,

• Sprawiedliwości,

• Oświaty i Kultury,

• Rolnictwa,

• Skarbu,

• Komunikacji,

• Prasy i Informacji,

• Likwidacji Skutków Wojny,

• Przemysłu i Handlu,

• Pracy i Opieki Społecznej,

• Poczt i Telegrafów,

• Odbudowy i Robót Publicznych,

• Sekcja Spraw Zagranicznych.

Po wojnie planowano przekształcenie ich w ministerstwa. Praca części z nich miała charakter studyjny i polegała na analizowaniu zachodzących zmian oraz przygotowywaniu projektów przyszłych aktów prawnych, które po wojnie stałyby się podstawą rozstrzygnięć legislacyjnych. Inne departamenty prowadziły intensywną działalność bieżącą. Departament Oświaty i Kultury organizował m. in. szeroką akcję tajnego nauczania (prowadzoną m.in. przez Tajną Organizację Nauczycielską), głównie w zakresie szkoły średniej oraz szkolnictwa wyższego. Ważną rolę pełnił Departament Spraw Wewnętrznych. W jego ramach działał m.in. kontrwywiad polityczny oraz Państwowy Korpus Bezpieczeństwa (zawiązek powojennej policji).

Wolniej rozwijał się aparat terenowy Delegatury Rządu. Władzę w poszczególnych województwach sprawowali delegaci okręgowi- odpowiednicy przedwojennych wojewodów. Na tle budowy terenowej siatki administracyjnej doszło do konfliktu między Delegatem Rządu a komendantem ZWZ, który na potrzeby przewidywanego powstania tworzył własną tzw. Administrację Zmilitaryzowaną, o kryptonimie „Teczka”, liczącą ok. 15 tys. osób. W sierpniu 1943 r. większość jej struktur przekazano Delegaturze Rządu. Łączenie zorganizowano 16 delegatur okręgowych oraz 181 powiatowych (na 264 powiaty istniejące przed wojną).

Istotną zmianę w układzie sił podziemia politycznego spowodowało wznowienie przez Komitet Wykonawczy Komiternu w Moskwie działalności polskiej partii komunistycznej. Dla nowej organizacji przyjęto, zasugerowaną przez Stalina, nazwę- Polska Partia Robotnicza. W skład PPR weszły działające poprzednio grupy komunistyczne, m.in. Związek Walki Wyzwoleńczej czy „Młot i Sierp”. PPR dążyła do zintensyfikowania walki z Niemcami poprzez utworzenie Narodowych Komitetów Walki, lecz nie przyniosły one zakładanych efektów, podobnie jak próby włączenia się w struktury polskiego podziemia niepodległościowego. Głównym organem prasowym PPR była „Trybuna Wolności”.

5 lutego 1943 r. gen. Sikorski, w sytuacji gwałtownego pogarszania się stosunków polsko- radzieckich, zaapelował do przywódców podziemia o jednolitość działań i solidarne wsparcie rządu na uchodźstwie. 21 marca 1943 PKP podjął decyzję o przekształceniu się w Krajową Reprezentację Polityczną. Układ sił w KRP był nieco inny niż poprzednio w PKP- nabrał on charakteru wyraźnie centrowego. Tendencje te wzmocniła także zmiana na stanowisku Delegata Rządu. W lutym 1943 r., po aresztowaniu przez Gestapo Piekałkiewicza jego miejsce zajął Jan Stanisław Jankowski.

7 listopada 1943 r. Komitet Centralny PPR podjął decyzję o utworzeniu Krajowej Rady Narodowej jako ośrodka władzy konkurencyjnego wobec Polskiego Państwa Podziemnego. Powstała ona w nocy z 31 grudnia 1943 na 1 stycznia 1944. W opublikowanym komunikacie określono ją jako: „faktyczną reprezentację polityczną narodu polskiego, upoważnioną do występowania w imieniu narodu i kierowania jego losami do czasu wyzwolenia Polski spod okupacji”. KRN odmawiała uznania polskich władz na uchodźstwie, jako istniejących na podstawie „elitarno- totalistycznej” konstytucji kwietniowej, której legalności naród polski „nigdy nie uznał”. Powołany 31 XII 1944 r. przez KRN Rząd Tymczasowy RP (w który przeobrażono PKWN), pod kierownictwem Edwarda Osóbki- Morawskiego, miał sprawować władzę do czasu wyłonienia w pięcioprzymiotnikowych wyborach zgromadzenia ustawodawczego. Wicepremierami zostali Władysław Gomułka i Stanisław Janusz. Przewodniczącym KRN został Bolesław Bierut. Siłą zbrojną KRN miała być Armia Ludowa.

Powstanie KRN zaniepokoiło rząd w Londynie i władze Polski Podziemnej. W tej sytuacji przyspieszono realizację wielu przygotowywanych od dłuższego czasu przedsięwzięć. 9 stycznia 1944 roku Delegat Rządu na Kraj ogłosił komunikat o utworzeniu Rady Jedności Narodowej zamiast dotychczasowej KRP. Jej przewodniczącym został Kazimierz Pużak . 23 stycznia 1944 roku Delegat Rządu Jan Stanisław Jankowski został mianowany ministrem i zastępcą prezesa Rady Ministrów w Kraju.

15 marca 1944 roku, RJN uchwaliła deklarację programową O co walczy naród polski. W dziedzinie polityki zagranicznej postulowano ścisłe sojusze z Wielką Brytanią, USA, Francją oraz Turcją, a także z ZSRR „pod warunkiem uznana z jego strony integralnosći przedwojennego terytorium Rzeczypospolitej oraz zasady nieingerowania w sprawy wewnętrzne”. Domagano się rozszerzenia granic na północy o Prusy Wschodnie oraz na zachodzie po linię Odry. Ład światowy miał się opierać na międzynarodowej organizacji, stojącej na straży trwałego i sprawiedliwego pokoju.

Z deklaracji RJN niezadowolony był dowódca AK, który uznał, że sama zapowiedź reform już nie wystarcza, aby pozyskać społeczeństwo i domagała się od władz polskich na obczyźnie natychmiastowych decyzji prawnych, inicjujących radykalne reformy społeczne. 26 kwietnia 1944 r. wydany został tajny dekret prezydenta RP ostatecznie rozstrzygający status wszystkich trzech funkcjonujących w podziemiu instytucji jako organów państwowych (struktur: wojska (ZWZ/AK), administracji cywilnej (Delegatury Rządu) i reprezentacji stronnictw politycznych (PKP/KRP/RJN)). Delegat Rządu miał prawo wydawania, w zakresie przysługujących premierowi, Radzie Ministrów i ministrom, tymczasowych rozporządzeń, ogłaszanych w krajowej edycji „Dziennika Ustaw RP”. Dowódca Sil Zbrojnych W Kraju (AK) był bezpośrednio podległy Naczelnemu Wodzowi. Miał prawo stawiania Delegatowi Rządu wniosków w sprawach obronności państwa i działań wojennych oraz obowiązek uzgadniania z nim zarządzeń o znaczeniu politycznym. Organem doradczym i opiniodawczym Delegata Rządu była Rada Jedności Narodowej.

26 lipca 1944 roku Rząd RP postanowił powołać do swego składu wszystkich trzech zastępców Delegata Rządu. Na tej podstawie 30 lipca Delegat Rządu, wicepremier Jankowski, ustanowił Krajową Radę Ministrów. Oprócz niego w jej skład weszli Adam Bień (SL), Antoni Pajdak (WRN) oraz Stanisław Jasiukowicz (SN). Decyzje te ostatecznie zakończyły budowę struktur Polskiego Państwa Podziemnego. Nominacje te odzwierciedlały rzeczywisty wzrost znaczenia kierownictwa Polski Podziemnej wobec władz polskich na uchodźstwie.

POLITYCZNO- -IDEOWE NURTY PODZIEMIA	GŁÓWNE ORGANIZACJE REPREZENTUJĄCE NURT	CHARAKTERYSTY-KA	KONCEPCJE GRANIC POLSKI
opcja nacjonalistyczna	OP ONR (Grupa „Szańca”), SN, Organizacja Ziem Zachodnich „Ojczyzna”, Konfederacja Narodu	utworzenie państwa narodowego (autorytarnego lub totalitarnego); w większości ugrupowania przeciwne demokracji	Większość ugrupowań chciała utrzymania przedwojennej granicy wschodniej RP przy jednoczesnym przyłączeniu znacznych terenów na zachodzie (Prusy Wschodnie, Śląsk Opolski).SN i OP ONR postulowały od początku wojny oparcie granicy zachodniej na Odrze i Nysie Łużyckiej- stopniowo coraz więcej organizacji podzielało ten pogląd, m.in. SP i SL „Roch”. W okresie klęsk ZSRR, SN zakładało dokonanie znacznej korekty granicy wschodniej, nawet oparcie jej na linii Dźwiny i Dniepru, a także włączenie Litwy do Polski. Konfederacja Narodu początkowo postulowała zbudowanie na gruzach ZSRR imperium słowiańskiego (bez Rosji), w którym przodowałaby Polska. Generalnie przeważała koncepcja, że powojenna Polska powinna opierać się na związkach federacyjnych, przede wszystkim z Czechosłowacją i Węgrami.
nurt chrześcijańsko- społeczny (katolicki)	Stronnictwo Pracy, Związek Odrodzenia Narodowego, Front Odrodzenia Polski	podstawą programów społeczna nauka Kościoła, demokracja parlamentarna z silną władzą wykonawczą
ugrupowania sanacyjne	Obóz Wielkiej Polski, Konwent Organizacji Niepodległościowych	tendencje nacjonalistyczne i totalitarne, w opozycji do władz polskich na uchodźstwie
ideologia ruchu ludowego (agrarystycznego)	SL „Roch” wraz z organizacjami podporządkowanymi (BCh)	Ideologia agrarystów, podniesienie poziomu życia na wsi, powrót do demokracji parlamentarnej, rozdzielenie Kościoła od państwa, krytyka zarówno komunizmu, jak i kapitalizmu
ruch liberalno- lewicowy (demokratyczny)	SD, Polska Niepodległa i Związek Odrodzenia Rzeczpospolitej, czyli od 1944 r. Zjednoczenie Demokratyczne, COW „Racławice”, Związek Syndykalistów Polskich	wrogość do totalitaryzmu i nacjonalizmu, preferowanie wartości liberalnych i laickich, demokratyczna koncepcja ustrojowa,
wizje Polski „socjalistycznej”	WRN, PS, (ogólnie ruch socjalistyczny był organizacyjnie rozbity)	doktryna marksistowska, większość socjalistów, w przeciwieństwie do komunistów, opowiadała się za d. parlamentarną oraz politycznym pluralizmem

---