Rozdział II
Strategie badawcze i funkcje utylitarne badań w pedagogice społecznej
Pozytywistyczne cechy poznania rzeczywistości:
W procesie poznania naukowego można wyróżnić dwa zespoły faktów:
Zabiegi instrumentalne
Dyspozycje psychiczne / postawa intelektualna
Te dwa zjawiska muszą być regulowane rygorystycznymi zasadami aby otrzymane rezultaty były rzetelne i adekwatne. W tym celu zostały sformułowane ogólne cechy i zasady poznania naukowego na tyle ogólne aby mogły być uznane za trafne dla różnych obszarów ludzkiej wiedzy: przyrodniczej, humanistycznej, czy technicznej. Są to:
PROCEDURY POZNAWCZE:
postępowanie badawcze - zgodne z metodami naukowymi zapewniającymi racjonalny dobór, układ i metodologiczną poprawność czynności i zabiegów gromadzenia wiedzy;
krytycyzm wobec wszelkich wypowiadanych tez i postawa ustawicznej weryfikacji, rewidowania i rozbudowy istniejącego systemu twierdzeń naukowych
OWOC POZNANIA:
język pozwalający na ścisłe i jednoznaczne formułowanie słowne wyników poznania, zapewniając ich powszechne rozumienie, pozytywną lub negatywną sprawdzalność oraz możliwość porównania z istniejącymi teoriami na dany temat;
twierdzenia mogą tylko wówczas być uznawane za naukowe jeśli mają dostateczne uzasadnienia, pozwalające je przyjąć jako pewne lub odznaczają się wysokim stopniem prawdopodobieństwa;
wewnętrzna niesprzeczność zbioru twierdzeń dotyczących przedmiotu badania danej nauki i ich uporządkowanie w logicznie powiązany system twierdzeń naukowych;
twórczy charakter rezultatów poznania oraz możliwości ich praktycznego wdrażania.
Rezultatem takiej postawy i takich zabiegów są przede wszystkim prawa nauki oraz teorie naukowe. Poznanie spełnia zarówno pewne funkcje indywidualno - psychologiczne jak i określona funkcję społeczną.
Zasadniczym celem poznania naukowego jest zdobycie wiedzy maksymalnie ścisłej, maksymalnie pewnej, maksymalnie ogólnej, maksymalnie prostej, o maksymalnej zawartości informacji. Takie dopiero poznanie prowadzi do wyższych form funkcjonowania wiedzy a są nimi prawa nauki i prawidłowości.
Wyjaśnienie jest procedurą rozumowania mającą na celu uzyskanie odpowiedzi na pytanie dlaczego zdarzyło się „A”, jaka jest przyczyna „B”, co spowoduje „C”, itp. Jest rodzajem rozumowania polegającym na wyprowadzeniu uznanego z góry zdania z innych zdań już uznanych w skończonej liczbie kroków.
Warunkiem poprawnego wyjaśnienia (zwanego też tłumaczeniem) jest posługiwanie się prawdziwymi przesłankami, respektowanie reguł obowiązujących w danym języku, w którym prowadzimy wyjaśnienie. Wyjaśnienie (zdanie wyjaśniające) winno być ostatnim członem łańcucha przesłanek powiązanych ze sobą stosunkiem wynikania.
Przykładem, który może być poddana operacji wyjaśniania jest zdanie „Polacy w nadmiarze piją alkohol”. Jest to zjawisko, które z góry uznajemy za dowiedzione (prawdziwe), a staramy się go tylko wytłumaczyć. Możemy więc wymienić:
uwarunkowania historyczne
utrwalony wzorzec kulturowy
brak konkurencyjnych sposobów spędzania czasu
napięcia i stresy społeczne
celowe działanie instytucjonalne
Prawdopodobieństwo trafnego wyjaśnienia jest tym większe im więcej zdań (przesłanek, kroków wyjaśniających) na postać praw ogólnych, praw statycznych lub generalizacji historycznych, oraz tym większe im częściej między zdaniami - przesłankami i zdaniem - wnioskiem zachodzi stosunek wynikania logicznego, zależności genetycznej lub celowościowej.
Wynikanie genetyczne
Jest to na ogół próba odpowiedzi na pytanie „dlaczego zaszła zdarzenie A”. Wyjaśnienie genetyczne daje obraz przemian, jakim podlega proces, zjawisko, instytucja w ciągu jakiegoś czasu, ukazuje okoliczności, w jakich dochodzi do przekształceń zjawiska, wyjaśnia rodzaj i nasilenie czynników powodujących zmiany w badanym przez nas obiekcie. Dotyczy więc na ogół procesów i zjawisk dość znacznie rozciągniętych w czasie, poszczególne zdarzenia, przekształcenia może dzielić duża różnica czasu, idąca w lata i ich wielokrotności. Może, mówiąc krótko, obejmować analizę całych epok historycznych. Koniecznym natomiast warunkiem tak znacznie rozwiniętej w czasie analizy jest zachowanie tożsamości badanego obiektu badań.
Przykłady: „przeobrażenie funkcji i struktury rodziny”, „unowocześnienie procesu dydaktycznego”;
Wyjaśnienie funkcjonalne
Pogląd o takim rodzaju zależności bierze się z przeświadczenia, że zjawiska nie wywołują się wzajemnie, lecz tylko wpływają na swoje zmiany. Zmiana zjawiska A wpływa na zmianę zjawiska B a ta zmiana powoduje zmianę zjawiska A. Znanym powszechnie przykładem może być działanie domowego hydroforu. Wypływ wody powoduje włączenie pompy tłoczącej wodę do zbiornika. Woda podnosząc swój poziom wyłącza silnik i pompa przestaje tłoczyć wodę.
Rola badawcza polega na selekcji i wyodrębnianiu zasadniczych zjawisk reagujących funkcjonalnie względem siebie oraz co bardzo ważne - udowodnieniu, że taka zależność na pewno istnieje lub jej istnienie posiada wysoki stopień prawdopodobieństwa.
Przy założeniu istnienia zależności funkcjonalnych odrzucamy pojęcie przyczyny, nie pytamy „dlaczego”, lub „co jest przyczyną zjawiska A”. Zależności funkcjonalne odpowiadają na pytanie „jak”, „jak zjawisko A wpływa na zjawisko B”. Inny też jest rozmiar czasowy zachodzących zależności. W wyjaśnieniach genetycznych dystans czasowy miedzy zdarzeniami może być znaczny, nigdy nie występuje równocześnie. W wyjaśnieniach funkcjonalnych dystans czasowy między zdarzeniami jest niewielki, często mogą zachodzić równocześnie.
Wyjaśnienia teleologiczno - funkcjonalne (celościowo - funkcjonalne)
Zasada wyjaśniania celowościowego polega na poszukiwaniu celu do jakiego zmierza jakiś proces lub jakiemu służy określone zdarzenie. Pytaniem pomocniczym przy próbie interpretacji teleologicznej jest „po co”, „po co zaszło zdarzenie A”. Szukamy zatem dla wyjaśnienia faktów, instytucji lub zdarzeń okoliczności „przyszłych” które owe fakty lub zdarzenia służą.
Powstaje jednak wątpliwość, czy cel jakiegoś działania nie jest tożsamy ze skutkiem tego działania? Jeśli tak jest istotnie w sensie ontologicznym - to taki schemat rozumienia prawidłowości nie jest konieczny w sensie poznawczym. W procesie rozumowania odwracamy kolejność następstwa zdarzeń i rację wyjaśniamy, tłumaczymy przez następstwo, ze skutku wnioskujemy o przyczynach.
STRATEGIE BADAWCZE PEDAGOGIKI ALTERNATYWNEJ
Związki pedagogiki z innymi dyscyplinami wynikają ze wspólnego przedmiotu badań, jakim jest człowiek i świat człowieka. Są to związki, które można nazwać naturalnymi, są jednak i takie, które mają charakter konwencjonalno - metodologiczny.
Tworzenie nowego paradygmatu w pedagogice wyraża się między innymi powstawaniem takich strategii badawczych, które nadają zdecydowanie odrębny charakter badaniom pedagogicznym, mimo że ich teoretyczno - filozoficzną podstawę stanowią myśl społeczna i koncepcje rozwoju człowieka przenikające kilka dyscyplin.
Współczesne podejścia badawcze w naukach społecznych wyrastają z różnych koncepcji filozoficzno - metodologicznych. Dominującą rolę odgrywa nadal pozytywizm z ukształtowanym przezeń modelem badań empiryczno - analitycznych, które można określić też mianem tradycyjnych. Podejście to nie rozwiązuje głównej sprzeczności metodologicznej, która polega na tym, że badanie z jednej strony musi opierać się na systemie reguł i metod - musi zatem spełniać pewne wymogi formalne - z drugiej zaś strony powinno dawać pierwszeństwo procesom badania i rozpoznawania praktycznych procesów zmian. Wiara w naukowość kazała poszukiwać zwolennikom pozytywizmu precyzyjnych narzędzi oceny tego co może, a co nie może zostać uznane za naukowe. Pozytywistyczny scjentyzm zakłada, że wartość poznawczą o charakterze naukowym posiada wiedza oparta na konkretnych wynikach badań empirycznych poszczególnych dyscyplin.
Nurt pedagogiki humanistycznej tworzy niewątpliwie szanse nowego spojrzenia na tę dyscyplinę. W myśl humanistycznej koncepcji widzenia człowieka jest on istotą niepoznawalną do końca i nieprzewidywalną w swych reakcjach. Działania ludzkie i zarazem ich skutki są zatem również nieprzewidywalne. Owa nieprzewidywalność jest zatem immanentną właściwością świata, a nie skutkiem niedoskonałości procedur poznawczych, co skłonni byliby podnieść pozytywiści. Różnice pomiędzy pozytywistami i humanistami sięgają spraw zasadniczych nie tylko w zakresie możliwości poznawczych lecz przyjmuje się zgoła przeciwstawne opcje metodologiczne.
Nurt pedagogiki humanistycznej - alternatywnej i krytycznej względem pedagogiki tradycyjnej, nie stanowi zwartej teorii naukowej. Stanowi raczej pewną opcję filozoficzno - poznawczą, która dała zaczyn kilku nowatorskim strategiom badawczym. Tym co je łączy jest sprzeciw wobec metod naukowych tradycyjnej pedagogiki i socjologii. Kurt Lewin i jego współpracownicy zapoczątkowali taki nurt praktyki badawczej, która polegała nie tylko na rozpoznawaniu stosunków społecznych, relacji i kontaktów, warunków i oddziaływań lecz powinna owe kontakty, stosunki i relacje tworzyć i inspirować.
Badania dnia codziennego mają pewną tradycję w socjologii. Ponad dwadzieścia lat temu ukształtował się w socjologii nurt badawczy zwany „socjologią życia codziennego”. Nie stanowił on i nie stanowi spójnego, wynikającego z jednolitych założeń teoretycznych systemu, tworzy raczej „mozaikę różnorodnych pomysłów badawczych”, uwaga badaczy skupiona jest na pewnym wycinku rzeczywistości, na tym jej fragmencie, który stanowi tło codziennej powszechnej działalności oraz potocznych, praktycznych rozumowań zwykłych, szarych ludzi, normalnych członków społeczeństwa.
Zwrot ku indywidualności zwykłego człowieka i jego codziennej egzystencji prowadzi socjologów i pedagogów do zainteresowania jego losami życiowymi. Znalazła tutaj zastosowanie znana i uprawiana od czasów Thomasa i Znanieckiego metoda biograficzna. W Niemczech za sprawą Jana Szczepańskiego zwana „polską metodą”. Przywołany autor stwierdza również, że metoda ta nie odgrywała w pedagogice i socjologii znaczącej roli do czasu kiedy zyskała „fenomenologiczne wsparcie w etnologii społecznej”. Ideą tegoż nowego, etnometodologicznego paradygmatu badawczego jest to, że ludzie poprzez swobodną rekonstrukcję centralnych zdarzeń swojego życia, nadają sami z siebie ważności i rangę tym zdarzeniom, kształtuje w ten sposób ich indywidualny sens. Zadaniem badacza jest ów sens i znaczenie odszyfrować, wyjaśnić przy tym strukturę działania i zachowania człowieka.