05.02.2011r. - Prawo karne i wykroczeń
Prof. T. Bojarski - prawo karne, część ogólna
Prof. L. Gardocki - prawo karne
Prof. A. Marek - prawo karne
Prof. A. Marek i ST. Bartoś - kompendium wiedzy Prawo karne i proces karny
Kodek karny - wyd z 2010r.
1. Pojęcie prawa karnego
Prawo karne obejmuje zespół norm prawnych, które za pomocą kary /sankcji/ jako zasadniczego środka przymusu państwowego pośród przewidzianych w tych normach /w KK/ chronią stosunki społeczne przed czynami społecznie szkodliwymi /przestępstwami/.
Prawo karne to dziedzina, która określa czyny będące przestępstwami, za które ustawodawca przewidział kary, środki karne i środki zabezpieczające stosowane w związku z naruszeniem prawa karnego oraz zasady odpowiedzialności karnej. Jest to prawo stosowane, jak i prawo cywilne.
Prawo karne odróżnia się od innych dziedzin prawa stanowionego poprzez wyodrębnione cechy, których nie posiadają inne dziedziny prawa:
prawo karne stanowi odcinek wiedzy normatywnej - przedmiotem zainteresowania prawa karnego są konstrukcje prawne, instytucje oraz normy je określające /odnajdziemy je w KK/. W związku z tym metodą badawczą staje się analiza jurydyczna tekstów opisujących poszczególne instytucje.
reakcja na czyny zabronione - następuje ona za pomocą kary - jako środka szczególnego, nieznanego innym działom prawa stosowanego/. Kara ta nazywa się jako kara kryminalna. KK z 1997r. dzieli wszelkie kary: na kary i środki karne. Obok kar prawo karne posługuje się również środkami zwanymi środkami zabezpieczającymi. Są to w szczególności środki lecznicze stosowane wobec sprawców niepoczytalnych, alkoholików, narkomanów.
Trzecia cecha łączy się z ujmowaniem czynu stanowiącego bezprawie karne. Dotyczy ona sytuacji, iż prawo karne chroni pewne wartości /system wartości społecznych w danym państwie przed czynami zwanymi przestępstwami/.
PRZESTĘPSTWA - określa się jako czyny społecznie szkodliwe i jest to właściwość zachowań stanowiących bezprawie karne. Społeczna szkodliwość czynu stanowi materialną cechę przestępstwa.
zasada określoności przestępstwa, która oznacza, iż nie ma przestępstwa bez ustawy NULLUM CRIMEN SINE LEGE
ta zasada została odzwierciedlona w art. 42 K i art. § 1. KK
ART. 42 Konstytucji
1. Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta nie stoi na przeszkodzie ukaraniu za czyn, który w czasie jego popełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego.
2. Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu.
3. Każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.
Art. 1.§ 1. KK - Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia.
I z tej reguły NULLUM CRIMEN SINE LEGE wynikają również reguły bardziej szczegółowe:
a/ prawo karne musi być prawem pisanym i prawem zawartym w ustawie /KK/ NULLUM CRIMEN SINE LEGE SCRIPTA
b/ przepisy karne musza opisywać przestępstwo w sposób maksymalnie dokładny NULLUM CRIMEN SINE LEGE CERTA, np. kradzież rozbójnicza w art. 281 KK dokładny opis obejmujący znamiona przedmiotowe i podmiotowe tego przestępstwa.
KRADZIEŻ ROZBÓJNICZA - Art. 281. KK - Kto, w celu utrzymania się w posiadaniu zabranej rzeczy, bezpośrednio po dokonaniu kradzieży, używa przemocy wobec osoby lub grozi natychmiastowym jej użyciem albo doprowadza człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
c/ dotyczy niedopuszczalności stosowania analogii wynikającego z innej normy prawnej na niekorzyść oskarżonego
d/ ustawa karna wprowadzająca odpowiedzialność karną lub też zaostrzająca odpowiedzialność karną nie może działać wstecz - lex retro non agit
e/ kara za przestępstwo musi być określona i przewidziana w wydanej wcześniej ustawie /np. KK lub kodeks skarbowy/
Te reguły dotyczą nie tylko sędziego, który orzeka w danej sprawie karnej, ale również ustawodawca. Dotyczą kwestii związanych ze stosowaniem prawa karnego.
Prawo karne dysponuje określonymi zasadami oprócz tych reguł.
ZASADY PRAWA KARNEGO
1. Zasada winy - prawo karne opiera się na zasadzie winy. Oznacza to, że sprawca czynu zabronionego ponosi odpowiedzialność karną tylko wtedy, gdy z popełnienia czynu może być postawiony mu zarzut. To, kiedy taki zarzut może być postawiony, a zatem kiedy zachodzi wina sprawcy określają przepisy obowiązującego prawa karnego. Podstawowym warunkiem przypisania winy jest występowanie więzi psychicznej między sprawcą a jego czynem. Obowiązujący KK wyraża winę w art1 par. 3
Art. 1.§ 3. Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu
Czyn wypełniający znamiona określone w ustawie karnej nie jest przestępstwem, jeżeli nie można przypisać winy to znaczy, że ten czyn nie jest przestępstwem, a zatem ten sprawca nie może zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej. Czyn zabroniony jest to czyn obiektywny, obiektywnie naruszający prawo karne ale nie koniecznie jest to czyn przestępny, np. kradzież, zabójstwo - mamy czyn, ale może być brak winy, bo sprawca dopuści się tego czynu w stanie niepoczytalności /stwierdzają lekarze/ umieszcza się sprawcę w zakładzie leczniczym /nie ma odpowiedzialności karnej ale wobec niego Sad zastosuje środek zabezpieczający - zakład leczniczy/.
2. Zasada odpowiedzialności karnej za czyn
Podstawą odpowiedzialności karnej jest zachowanie się człowieka sprzeczne z prawem karnym, a zatem możemy powiedzieć, że odpowiedzialność karna jest konsekwencją popełnienia przez człowieka czynu. Czyn może być popełniony przez działanie lub przez zaniechanie. Nie mogą być podstawą odpowiedzialności karnej myśli, poglądy człowieka, jego właściwości fizyczne lub psychiczne. Odpowiedzialność karna może nastąpić w sytuacji, gdy czyjś pogląd, myśl uzewnętrzni się w czynie, a zatem w podjęciu działania lub zaniechaniu działania, do którego był zobowiązany. /np. osoba mająca zamiar zabicia przechodzi do realizacji tego zamiaru do usiłowania zabójstwa/. Zasada ta stanowi, że odpowiedzialność ta nie może nastąpić bez uprzedniego czynu sprawcy. Nie jest pociągnięciem do odpowiedzialności karnej umieszczenie sprawcy w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym, umieszczenie w zakładzie psychiatryczny nie jest karą, jest środkiem zabezpieczającym stosowanym przez Sąd. Nie jest również pociągnięciem do odpowiedzialności karnej stosowanie środków wychowawczych w postępowaniu w sprawach nieletnich. Podstawą stosowania środków wychowawczych może być popełnienie czynu karalnego, jak również podstawą stosowania środków wychowanych może być wykazanie przez organ wobec nieletniego objawów demoralizacji.
3. Zasada indywidualizacji odpowiedzialności i wymiaru kary
Znajduje ona swoiste odzwierciedlenie w przepisach części szczególnej KK wyrażających, iż przestępstwo stanowi własny czyn sprawczy oraz w przepisach odnoszących się do współsprawstwa, podżegania, pomocnictwa. Każdy ponosi indywidualną odpowiedzialność, czy to pomocnik, podżegacz, czy sprawa główny w zależności od odegranej roli. Zasada ta polega na tym, że właściwości jednego podmiotu we współdziałaniu z innymi podmiotami /osobami/ nie mogą być przenoszone na inne osoby współdziałające z nią, jeśli wpływają one na odpowiedzialność karną w sensie jej wyłączenia, zaostrzenia lub umniejszenia tej odpowiedzialności karnej. Te zasadę wyraża art. 21
Art. 21. § 1. Okoliczności osobiste, wyłączające lub łagodzące albo zaostrzające odpowiedzialność karną, uwzględnia się tylko co do osoby, której dotyczą.
§ 2. Jeżeli okoliczność osobista dotycząca sprawcy, wpływająca chociażby tylko na wyższą karalność, stanowi znamię czynu zabronionego, współdziałający podlega odpowiedzialności karnej przewidzianej za ten czyn zabroniony, gdy o tej okoliczności wiedział, chociażby go nie dotyczyła.
§ 3. Wobec współdziałającego, którego nie dotyczy okoliczność określona w § 2, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
Zasada indywidualizacji wymiaru kary - art. 55 KK
Art. 55. Okoliczności wpływające na wymiar kary uwzględnia się tylko co do osoby, której dotyczą
Wg zasady indywidualizacji wymiaru kary okoliczności wpływające na wymiar kary, a związane z jedną z osób współdziałających nie mogą być przenoszone na inne osoby np. w sytuacji współsprawstwa, podżegacz /pomocnik/ z jednej strony a sprawca w znaczeniu ścisłym z drugiej strony. Wymiar kary orzekamy indywidualnie, w zależności od roli danego podmiotu.
Zasada humanitaryzmu prawa karnego.
Zgodnie z tą zasadą prawo karne powinno być humanitarne /ludzkie/, czyli wymagania stawiane powinny być na miarę możliwości ludzi, natomiast stosowane kary i środki karne nie powinny być okrutne, poniżające lub wyrządzać zbędnych dolegliwości. W KK zasada humanitaryzmu zadeklarowana jest w art. 3 KK
Art. 3. Kary oraz inne środki przewidziane w tym kodeksie stosuje się z uwzględnieniem zasad humanitaryzmu, w szczególności z poszanowaniem godności człowieka.
Zasadę humanitaryzmu odzwierciedla również art. 40 Konstytucji - Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych.
Zasada praworządności - oznacza ona przestrzeganie przez organy wymiaru sprawiedliwości /prokuratura, policja/ zasad, reguł dotyczących odpowiedzialności karnej. Postępowanie w każdym wypadku zgodnie z zasadą legalizmu /obowiązek wszczęcia i kontynuowania postępowania, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa/. Działanie praworządne organu - to działanie zgodne z obowiązującym prawem, stąd warunki postępowania praworządnego dotyczą w równym stopniu przestrzegania materialno- prawnych zasad odpowiedzialności karnej. Warunek postępowania praworządnego dotyczy w równym stopniu przestrzegania materialno-prawnych zasad odpowiedzialności karnej, zasad procesowych określających pozycję uczestników tego postępowania /stron postępowania/ karnego - oskarżony i pokrzywdzony/, zasad wykonywania zastosowanych kar w czasie postępowania wykonawczego na podstawie KK wykonawczego.
FUNKCJE PRAWA KARNEGO
Funkcja sprawiedliwościowa - zakłada odpowiednie karanie sprawców, tzn. sprzyjające utrwalaniu społecznego poczucia sprawiedliwości. Funkcja ta uzasadnia pewność, co do słuszności istnienia zakazów prawno-karnych i nakazów prawno-karnych. Ważny jest w przypadku tej funkcji fakt ukarania sprawcy, a także zaspokojenie poczucia sprawiedliwości osoby pokrzywdzonej przestępstwem.
Funkcja ochronna prawa karnego - realizowana poprzez system zakazów, nakazów oraz środków je umacniających, np. system określonych wartości przyjętych w danym społeczeństwie
Funkcja profilaktyczno-wychowawcza - polega na utrwaleniu przekonania w społeczeństwie o słuszności nakazów i zakazów i stąd też oddziaływanie profilaktyczno-wychowawcze polega min. na pozyskiwaniu jak najszerszej grupy obywateli, którzy dążą do poszanowania norm prawa karnego.
Funkcja gwarancyjna - wynika z zasady nullum crimen sine lege /nie ma przestępstwa bez ustawy/. Realizacja tej funkcji następuje przez wyraźne określenie, co jest przestępstwem, następnie zagwarantowanie obywatelowi, iż nie będzie pociągnięty do odpowiedzialności karnej za czyny, których prawo za przestępstwo nie uznaje. Zasada, że odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego przez ustawę obowiązującą w chwili jego popełnienia to podstawowa gwarancja dla obywateli, że nie mogą być represjonowani poza ustawowym katalogiem czynów zabronionych zwłaszcza, jeżeli temu założeniu towarzyszy wynikający z zasady nullum crimen sine lege zakaz wykładni rozszerzającej i działania ustawy wstecz na niekorzyść oskarżonego.
WYKŁADNIA PRZEPISÓW - to pewien proces myślowy, zespół operacji myślowych zmierzających do ustalenia treści przepisu. I w związku z tym wykładnię przepisów dzielimy na wykładnię podmiotowa i przedmiotową.
Wykładnia podmiotowa zmierza do ustalenia treści przepisu, jaką chciał zawrzeć ustawodawca natomiast wykładnia przedmiotowa zmierza do ustalenia treści przepisu zgodnie z aktualnymi potrzebami wynikającymi z czasu stosowania przepisów. /Czas stosowania, aktualne potrzeby/.
Wyróżniamy 3 rodzaje wykładni z uwagi na różne kryteria:
a/ z uwagi na podmiot ją stosujący - /dotyczy wykładni autentycznej, legalnej, doktrynalnej i sądowej/
b/ z uwagi na sposób jej przeprowadzenia
c/ z uwagi na zakres
Wykładnia autentyczna - pochodzi od racjonalnego ustawodawcy i ma moc wiążącą /wyraźnym przykładem tej wykładni jest art. 115 KK, który zawiera słowniczek pojęć, np. pojęcia czyn zabroniony, szkodliwość czynu
Art. 115.§ 1. Czynem zabronionym jest zachowanie o znamionach określonych w ustawie karnej.
§ 2. Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia.
Wykładni autentycznej możemy dopatrzeć się także w innych przepisach kodeksu, np. art. 6, art. 9
Art. 6. § 1. Czyn zabroniony uważa się za popełniony w czasie, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany.
§ 2. Czyn zabroniony uważa się za popełniony w miejscu, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany, albo gdzie skutek stanowiący znamię czynu zabronionego nastąpił lub według zamiaru sprawcy miał nastąpić
Art. 9. § 1. Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi.
§ 2. Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.
§ 3. Sprawca ponosi surowszą odpowiedzialność, którą ustawa uzależnia od określonego następstwa czynu zabronionego, jeżeli następstwo to przewidywał albo mógł przewidzieć.
Podział wykładni z uwagi na podmiot ją stosujący :
Wykładnia legalna - jest to wykładnia stosowana przez organ państwa specjalnie do tego upoważniony /wcześniej przeprowadzał Trybunał Kostytucyjny, obecnie nie występuje/.
Wykładnia doktrynalna - jest znacząca dla kształtowania przyszłych ustaw czy nowelizacji ustaw już istniejących. Wykładnia doktrynalna przede wszystkim opiera się na opracowaniach naukowych /książki, monografie, artykuły naukowe, glosach do orzeczeń zwłaszcza Sądu Najwyższego wraz z argumentacją/. Wykładnia doktrynalna ma istotne znaczenie, jeżeli chodzi o artykuły naukowe, propozycje o zmianie określonej konstrukcji prawnej, argumentacje tej zmiany.
Wykładnia sądowa - stosowana na poziomie Sądu Najwyższego, również nie ma ona z zasady mocy wiążącej, natomiast wykładnia SN ma wpływ na kształtowanie praktyki poprzez zastosowaną argumentację. Natomiast znane są przykłady wykładni wiążącej w odpowiednim zakresie SN, w szczególności chodzi o odpowiedzi na pytania prawne udzielane przez SN na podstawie art. 441 kodeksu postępowania karnego.
SN wydaje również uchwały. Uchwała SN wyjaśniająca dane zagadnienie ma moc wiążąca ale tylko w tej konkretnej sprawie. SN może rozstrzygać pewne rozbieżności w wykładni prawa na wniosek pierwszego prezesa SN, Rzecznika Praw Obywatelskich, Prokuratora Generalnego. Uchwały pełnego składu SN, składu połączonych izb oraz składu całej Izby z chwilą ich podjęcia uzyskują moc zasad prawnych. Natomiast skład 7 sędziów SN może postanowić o nadaniu uchwale mocy zasady prawnej. I te zasady prawne są wiążące.
Podział wykładni z uwagi na sposób dokonywania wykładni:
- wykładnia językowa zwana wykładnia gramatyczna lub literalną
- wykładnia logiczna
- wykładnia systematyczna /systemowa/
- wykładnia historyczna
Wykładnia językowa opiera się na wyjaśnieniu treści przepisów na zasadzie: budowy zdania i funkcji poszczególnych wyrazów zawartych w przepisie - przede wszystkim mają tu znaczenie proste, podstawowe pojęcia i wyrazy użyte przez ustawodawcę np. art. Art. 25.§ 2. W razie przekroczenia granic obrony koniecznej, w szczególności gdy sprawca zastosował sposób obrony niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.
Art. 60. § 1. Sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary w wypadkach przewidzianych w ustawie oraz w stosunku do młodocianego.
Art. 72, 73 KK
Wykładnia logiczna - służy ustaleniu prawidłowego znaczenia tekstu, przepisu karnego. Ustalenie właściwego znaczenia danego przepisu karnego opiera się na formach argumentacji logicznej:
I Argumentum a minori ad maius czyli wnioskowanie od przesłani mniejszej do większej
II Argumentum a maiori ad minus czyli wnioskowanie od przesłanki większej do mniejszej
III Argumentum a contrario - wnioskowanie przez przeciwieństwo
Wykładnia systemowa - pozwala na wnioskowanie o danej instytucji w oparciu o miejsce przepisu w określonym zespole norm prawnych. Inaczej mówiąc jest to wnioskowanie o jakimś rozwiązaniu na podstawie sensu, na podstawie celu zamieszczenia tamtego przepisu w obrębie danej grupy innych przepisów.
Wykładnia historyczna - polega na odczytywaniu treści przepisu, znaczenia tego przepisu poprzez odwołanie się do uzasadnienia jego powstania, a w szczególności do materiału posiedzeń komisji kodyfikacyjnych, kodyfikacyjnych komisji sejmowych.