Metamorfoza to gruntowna przemiana kogoś- zmiana jego sposobu myślenia , zachowania, ideologii, a także wyglądu. Literatura nieustannie zadaje pytania o naturę człowieka- wiadomo, ze jest ona zmienna, więc przemiana bohatera jest jednym z ważniejszych tematów w literaturze na przestrzeni epok.
Motyw wewnętrznej przemiana bohaterów literackich możemy często zaobserwować w dziełach literatury doby romantyzmu. Literatura ta wyrastała na gruncie krytyki oświeceniowego kultu rozumu, owego "szkiełka i oka mędrca", o jakim z przekąsem pisał Mickiewicz. Nie może zatem dziwić, że bohaterem romantycznym kierowały głównie emocje i uczucia i to one stanowiły o jego postępowaniu i postawach.. Bohater taki był zazwyczaj skrajnym, odrzucającym społeczne normy indywidualistą, którego cechowało bardzo bogate życie wewnętrzne. Oczywiście, miłość była jednym z najważniejszych doznań, odgrywała ona wielką rolę w życiu bohatera romantycznego. Było to uczucie obezwładniające, gorące i niekontrolowane. Niestety, na ogół bywało także nieszczęśliwe i niespełnione, co bardzo często popychało romantycznego bohatera do samobójstwa. Wielu romantyków poświęcało także swe życie dla walki o wyzwolenie narodu spod obcego panowania. Jednakże, zanim dojrzewali do zaangażowania w sprawy narodowowyzwoleńcze, częstokroć przechodzili całą drogę przemian wewnętrznych.
Tak było z największym bohaterem polskiego romantyzmu, Konradem. Głównym bohaterem IV części "Dziadów" jest "Gustaw, typowy romantyczny odrzucony kochanek, który cierpi z powodu niespełnionej miłości i pogrąża się w szaleństwie. Nie mogąc znieść życia bez swej ukochanej, odsuwa się od ludzi, a w końcu, pod wpływem widoku wesela swej wybranki, popełnia samobójstwo. Jednakże Gustaw odradza się w III części "Dziadów" jako Konrad. Świadczy o tym napis pojawiający się na ścianie zmienionego na ciężkie więzienie klasztoru Bazylianów, w którym rozpoczyna się akcja utworu:
"Bogu Najlepszemu, Największemu.
1 listopada 1823 roku
Tu zmarł Gustaw narodził się Konrad"
Odrodzony bohater jest już kimś zupełnie innym. Wciąż jest niepokorny i zbuntowany, jednakże jego serce wypełnia teraz miłość do rodaków i do ojczyzny, cechuje go wielki patriotyzm, tak wielki, że nakazujący mu się identyfikować z całym narodem i z całą, pogrążoną w okrutnej niewoli Polską. Jednakże ta bezgraniczna miłość do narodu i kraju wkrótce przemienia się w najprawdziwsze szaleństwo. Konrad - poeta, jest pewien swej niezwykłej mocy, wykłóca się z Bogiem o "rząd dusz", zaś w swej sile i wielkości porównuje się nawet z samym Stwórcą. Uważa, że jest dostatecznie silny i potężny, by móc się zdecydować na konkurowanie z Bogiem:
"Ja czuje nieśmiertelność, nieśmiertelność tworzę,
Cóż Ty większego mogłeś zrobić - Boże?"
Cel, których chce Konrad osiągnąć, jest dlań tak ważny, że nie cofnie się on przed niczym, nawet przed bluźnierstwem:
"Tak! Zemsta, zemsta, zemsta na wroga,
Z Bogiem i choćby mimo Boga!"
Niestety jego przemiana nie przyniosła mu szczęścia. Staje on się romantycznym pielgrzymem- wygnańcem, by w tym wcieleniu próbować naprawić swe błędy.
Kolejnym bohaterem romantycznym, który poszukując sensu życia przeżywa wewnętrzną przemianę jest Kordian, tytułowy bohater dramatu autorstwa Juliusza Słowackiego. Kiedy go poznajemy, jest młodym człowiekiem, zadurzonym w starszej od siebie, doświadczonej życiowo kobiecie, która nie traktuje go jednak poważnie. Kordian marzy o dokonaniu czegoś wielkiego, pięknego, ważnego, jednakże brakuje mu niezbędnej pewności i zdecydowania, w związku z czym nie potrafi podjąć żadnej decyzji. Odrzuca kolejne wartości, zaś nieumiejętność poradzenia sobie z własnymi kłopotami, a także miłosny zawód, skłaniają go do podjęcia próby samobójczej, która również mu się nie udaje. Wyrusza zatem na wyprawę po Europie i w czasie tej podróży przekonuje się, że tym, co rządzi światem, nie jest piękna idea, lecz pieniądz. Zniechęcony, rozczarowany dociera na szczyt Mont Blanc, gdzie przechodzi nagłą przemianę- tam z naiwnego, żyjącego niemożliwymi do spełnienia ideami młodego człowieka przemienia się w aktywnego człowieka czynu, pragnącego walczyć o wyzwolenie swego narodu. Ta walka o wolność daje mu wreszcie poczucie sensu istnienia, dodaje mu sił. W akcie poświęcenia planuje zabić cara, by w ten sposób wybawić Polskę, jednakże słaba psychika znów daje o sobie znać: Kordian, sparaliżowany przez Strach i Imaginację, nie potrafi spełnić swej misji. Schwytany i uwięziony, trafia wpierw do szpitala psychiatrycznego, następnie zostaje skazany.
Kordian, przeciwnie niż Konrad, nie prowadzi metafizycznego rozrachunku z Bogiem, nie spiera się z nim. Prowadzi przede wszystkim rozrachunek z samym sobą, zaczyna rozumować kategoriami narodowego obowiązku, wchodzi w rolę polskiego patrioty walczącego o wolność ojczyzny. O jego klęsce zdecydowały dwa czynniki: chęć samodzielnego oswobodzenia Polski oraz jego indywidualne cechy charakteru, takie jak słaba psychika, niedojrzałość, nadwrażliwość, zbyt wybujała wyobraźnia i naiwność oraz czynniki zewnętrzne, m.in. bierność ludu wobec sprawy niepodległościowej i nieudolność przywódców.
Innym bohaterem romantycznym, który swą wielkość zawdzięcza wewnętrznej przemianie, jest Jacek Soplica, wbrew tytułowi główna postać narodowej epopei "Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza. Soplica jest inteligentnym, błyskotliwym i powszechnie lubianym, choć nieco zubożałym szlachcicem. Często spędza czas na rozmaitych dyskusjach, zaś odwaga i bojowe usposobienie czynią zeń nieoficjalnego przywódcę szlachty litewskiej. Soplica cieszył się też sympatią Stolnika Horeszki, wpływowego szlachcica. Jako przyjaciel domu był często zapraszany przez niego do zamku. Jednakże wszystko to skończyło się, kiedy Soplica pokochał i zapragnął poślubić córkę Stolnika, Ewę. Z planów tych nic nie wyszło, gdyż Horeszko nie życzył sobie jakichkolwiek związków jego córki z Jackiem. Orientując się w zamiarach swego przyjaciela, uraczył go na jednym z przyjęć czarną polewką, co oznaczało kategoryczną odmowę.
W tym okresie życia głównymi cechami charakteru Jacka Soplicy są: porywczość, buta, hardość, a przede wszystkim wybujała duma i ambicja. One wpędziły go z kolei w poczucie pychy, które potęgowała świadomość ogólnego szacunku, jaki wzbudzał. Dlatego też tak ciężko było mu znieść upokorzenie, którego doznał ze strony Stolnika. Poczuł się, co również znamienne dla bohatera romantycznego, odrzucony i niedoceniony. To właśnie urażona ambicja i chwilowe załamanie oraz rozgniewanie popchnęły go do zbrodni. Rozgoryczony Soplica, w akcie rozpaczy, podczas bitwy Horeszków z Moskalami, w afekcie zastrzelił ojca swej ukochanej. Okryty hańbą i opinią zdrajcy ojczyzny i przyjaciela Moskali, uciekł, pragnąc odpokutować swój czyn:
"Bardziej niźli z miłości, może z głupiej pychy
Zabiłem; więc pokora... wszedłem między mnichy,
Ja, niegdyś dumny z rodu, ja, com był junakiem,
Spuściłem głowę, kwestarz, zwałem się Robakiem,
Ze jako robak w prochu...
Zły przykład dla Ojczyzny, zachętę do zdrady
Trzeba było okupić dobrymi przykłady,
Krwią, poświęceniem się..."
Lata pobytu na emigracji, poza granicami kraju, zmieniły Soplicę. Odczuł skruchę za swój grzech, zapragnął też się poprawić i zadośćuczynić winom. Jako znak pokuty, założył na siebie mnisi kaptur i został emisariuszem organizacji niepodległościowych na ziemie polskie. Porzucił swoje dawne nazwisko i przyjął imię Robak, poświęcając się całkowicie sprawie narodowej. Działał cicho, dyskretnie, zdobywając powszechny autorytet i uznanie. To co wskazuje na pełną metamorfozę bohatera to pokora, z jaką spełnia swą misję - dawny Jacek Soplica nie omieszkałby pysznić się swoimi osiągnięciami - właśnie pokora, tak jak kiedyś duma i wybujała ambicja, charakteryzuje teraz księdza Robaka.
Jacek Soplica w nowej roli duże nadzieje wiązał z Napoleonem i obiecując pomoc wojsk napoleońskich starał się podburzyć ludność polską do powstania przeciwko Rosjanom.. Udało się mu także doprowadzić do pojednania pomiędzy Horeszkami a Soplicami.. Podczas potyczki z wojskami carskimi, ratując życie Hrabiego - potomka Horeszków, został śmiertelnie ranny. W noc swej śmierci dokonał spowiedzi życia, w której wyjawił swą prawdziwą tożsamość, uzyskując też przebaczenie od starego sługi zabitego niegdyś przez siebie szlachcica.
Jam jest Jacek Soplica!... Jam jest okrutnik i łajdak…
Jam jest człowiek bez człowieczeństwa, zbrodniarz w najgorszym tego słowa znaczeniu.
To ja, ten nędzny drań, leżę tu przed wami i próbuję zebrać myli,
próbuję dokończyć to, co zacząłem…
Przed laty moje imię okryte zostało hańbą.
Do dziś mało kto może powiedzieć o mnie cokolwiek dobrego.
Ale dziś nadeszła chwila prawdy!
Dziś na łożu śmierci pragnę wyspowiadać się wam z całego mojego życia, z najmniejszego grzechu i występku…
Swoją działalnością Jacek Soplica odpokutował winy młodości i potwierdził to, iż stał się zupełnie owym człowiekiem.
Kolejną postacią, która uciekła się do takiego sposobu zrehabilitowania swojego imienia jest Andrzej Kmicic z „Potopu” Henryka Sienkiewicza. Także i on dążył do naprawienia szkód, jakie wyrządził.
Kmicic wywodził się ze średniozamożnego rodu szlacheckiego. W momencie zawiązania akcji utworu pełnił on funkcję chorążego orszańskiego. Na całej Litwie znane było jego męstwo i waleczność, ale również zadziorność i awanturnictwo. Jego drużynę stanowiła bowiem banda opryszków i nicponi, dla których nie istniały żadnych świętości. Kmicic wobec wrogów potrafi być zacięty i okrutny. Natomiast wobec przyjaciół jest zawsze uczynny i gotowy do największych poświęceń. Jest odważny - broni ojczyzny nawet wtedy, kiedy inni dali już za wygraną i niewątpliwie widać w jego postępowaniu miłość do ojczyzny, ale też wiele z zmiłowania do walki i coś z bycia rozbójnikiem i łupieżcą.
Punktem wyjścia wewnętrznej przemiany bohatera jest miłość Kmicica i Oleńki, a w zasadzie utrata Oleńki przez Kmicica. Kmicic dopuszcił się czynów, których Oleńka nie potrafi zaakceptować. Po tym jak w akcie zemsty nasz bohater spalił Butrymowicze jego ukochana, Oleńka, odtrąca go. W rozpaczy Kmicic dopuścił się porwania, jednak na pomoc Oleńce przyszedł pan Wołodyjowski, który ciężko przy tym ranił Kmicica. Pojedynek ten przyczynił się do zmian w postępowaniu bohatera.. Wstąpił na służbę do Janusza Radziwiłła, składając mu przysięgę na wierność, aż po grób. Niestety, decyzja ta zemściła się na nim w sposób okrutny, gdyż jego pryncypał okazał się być zdrajcą. Kmicic w oczach całej szlachty stał się nim również. Kmicic po wyzwoleniu się spod wpływu Radziwiłła przechodzi wielka metamorfozę duchową, na skutek której przyjmuje miano Babinicza i rozpoczyna swoją pokutę. Jego męstwo i brawura przydają się podczas oblężenia Jasnej Góry oraz gdy król Jan Kazimierz znajduje się w niebezpieczeństwie.
Kluczowa dla przemiany Kmicica jest scena, w której dostaje się do jego rąk list z wiadomością, gdzie jest Oleńka. W pierwszej chwili chce sprzeciwić się rozkazom wzywającym go do walki i jechać do ukochanej. Przezwycięża jednak stare złe nawyki i rusza bronić ojczyzny. Kmicic odnosi wtedy wielkie zwycięstwo nad sobą. Pokazuje, że jest człowiekiem w pełni przemienionym. Istotę przemiany najtrafniej oddają słowa króla Jana Kazimierza, skierowane w liście do Wołodyjowskiego: „- Boś znał wielkiego żołnierza, ale swawolnika i radziwiłłowskiego w zdradzie socjusza... A tu stoi Hektor częstochowski, któremu Jasna Góra po księdzu Kordeckim najwięcej zawdzięcza, tu stoi obrońca ojczyzny i sługa mój wierny, który mnie własną piersią zastawił i życie mi ocalił, gdym w wąwozach, jako między stado wilków, dostał się między Szwedów. Taki to ów nowy Kmicic... Poznajże go i pokochaj, bo wart tego!”.
Metamorfoza opisanych przeze mnie bohaterów wynika z niezaspokojonej potrzeby zmian - największe przemiany dokonują się głównie dzięki emocjom oraz poprzez specyficzne warunki zewnętrzne, w jakich przyszło bohaterom żyć. Metamorfoza najczęściej bywa procesem bardzo złożonym, w wyniku którego postaci zmieniają się na korzyść, znajdując sens swego życia lub też ulegają degradacji.
Literatura podmiotu:
2 Mickiewicz , Adam : Pan Tadeusz. Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”. Warszawa 1954.
Literatura przedmiotu:
A. Witkowska , R. Przybylski - Romantyzm
R Przybylski - Slowo i milczenie bohatera Polaków ( rzecz o Dziadach Mickiewicza)
red B. Drabarek - 100 bohaterów lektur. poradnik licealisty- wyd KRAM Biaelsko- Biała
Wielkopolanin , Kazimierz : Powtórka z literatury Adam Mickiewicz Pan Tadeusz. Dziennikarska Spółka Wydawnicza Omnibus. Kościan 1990 ISBN 83-85072-09-8
Teresa Nowacka, Streszczenia Problematyka. Romantycy, Wydawnictwo: Verbum, 2004 ISBN: 8389579022
Plan prezentacji Temat: Metamorfoza bohatera i jej sens w literaturze. Omów na przykładach wybranych utworów. I.literatura podmiotu 1.Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Warszawa 2004r. 2.Henryk Sienkiewicz, Potop, Kraków 2007r. II.Literatura przedmiotu 1.Alina Witkowska, Ryszard Przybylski, Romantyzm, Warszawa 1997r; str 295-303 2.Henryk Markiewicz, Pozytywizm, Warszawa 1999r: str 205-210 3.Tadeusz Bujnicki, Alicja Helman, "Potop"Henryka Sienkiewicza Powieść i film, Warszawa 1997r. III.Ramowy plan prezentacji 1.Wstęp - określenie problemu metamorfoza bohatera w literaturze - motyw przemiany jako częsty motyw w tekstach literackich 2.Argumenty - kolejność prezentowanych utworów wraz z uzasadnieniem >"Pan Tadeusz", Jacek Soplica >"Potop", Andrzej Kmicic - tło wydarzeń historycznych i ich rola w procesie przemiany bohaterów >wojny napoleońskie, przygotowanie powstania na Litwie >wojna polsko-szwedzka, obrona Jasnej Góry - źródła i skutki duchowej przemiany- porównanie obu bohaterów > nieszczęśliwa miłość >zmiana nazwiska >rehabilitacja i nagroda - funkcje motywu przemiany w literaturze >oś konstrukcyjna >funkcja moralizatorska >motyw "ku pokrzepieniu serc" >symbol i nowy wzór patriotyzmu 3. Podsumowanie - "Pan Tadeusz", jako źródło inspiracji Henryka Sienkiewicza - podobieństwo w kreacji bohaterów - moralistycznym wymiar przemiany - kształtowanie wzorca osobowego