ANTYCZNE IMPERIA I ICH SĄSIEDZI - prof. Adam Ziółkowski
W rejonie Żyznego Półksiężyca zdominowanym przez Amorytów powstawały różnego rodzaju efemeryczne państwa, lecz od epoki późnego brązu [ok. 1500] powstał tzw. system regionalny [XVI-XII w.]. Termin „region” oznacza makroregion całego cywilizowanego świata od Indusu aż do Grecji. Wpadnie on pod panowanie perskie a następnie macedońskie, jednakże w omawianym okresie [na pewno XV-XIII w.] podzielony jest na kilka potęg. Jedność tego świata wyraża się przez koncert mocarstw.
Najpotężniejszy był Egipt Nowego Państwa. Władcy Azji Mniejszej, gł. Kapadocji i wschodniej Frygii w łuku rzeki Halis, czyli Hetyci stolicę mieli w Hattusas.
Babilon został zjednoczony przez Kasytów dłużej [400 lat] i trwalej niż komukolwiek innemu się udało.
Ostatnim etapem systemu regionalnego była wielka wojna przeciwko Elamitom.
Do tego dochodzi Elam oraz huryckie państwo Mittani w Północnej Mezopotamii. Po rozbiciu państwa Mittani przez Hetytów po drugiej stronie Tygrysu powstanie Asyria. W tym okresie Syria jest polem bitwy i obiektem rywalizacji - pomiędzy Egiptem a Hetytami nie mogło powstać żadne silne państwo. Poza tym należy uwzględnić element zachodni - państwo Azara ze stolicą w Absa [później rzymska prowincja Azja], zdobyte następnie przez Hetytów. Kolejnym ważnym elementem było państwo Ahijawa czyli Mykeńczycy, którzy zdominowali basen morza Egejskiego.
Źródłami do omawianego okresu będą odpisy tekstów korespondencji egipskiej z Amarna - po upadku herezji Echnatona Egipcjanie wrócili do Memfis, pozostawiając korespondencję z kilkunastu lat spośród 300-letniego okresu. Egipt utrzymywał stałe stosunki z Bablilonią, Hetytami oraz, po upadku Mittani, z Asyrią.
Odnaleziono akty poddania się Knossos, Peloponezu i Troi, oznaczające zwyczajnie, ze do faraona przyszło poselstwo z danego kraju. Źródła również poświadczają zaciąganie się Greków do wojska faraona. Niestety fragment korespondencji jakim dysponujemy nie wspomina nic o Krecie - akurat wtedy na Krecie miały miejsce zawirowania polityczne, władzę przejęli mykeńscy najeźdźcy. Innym państwem, z którym kontakty były intensywne, był Babilon. Kontakty te polegały głównie na przymawianiu się o egipskie złoto. Lud Ahijawa był dla Hetytów twardą rzeczywistością, również Asyryjczycy stykali się z nim gdy podgryzali Hetytów w Syrii.
Nie było bezpośrednich stosunków Babilonu z Elamem. Asyryjczycy kontaktowali się ze wszystkimi. Centrum geograficzne systemu było polem walki, wszystkie potęgi leżały na peryferiach. Pomiędzy Hetytami a Asyryjczykami toczyła się zimna wojna, czasem przeistaczająca się w gorącą. Źródła z biblioteki w Hattusas mówią, że Hetyci w końcu łaskawie uznali Asyrię za państwo.
Charakterystyka dla systemu była ustawiczna korespondencja, zachowana w bibliotekach w Amarna i Hattusas. Ukazuje ona nieprawdopodobną małostkowość królów [„tak dawno nie zapytałeś się mnie o zdrowie”].
Specyficzna była także wymiana ludzi i przedmiotów. Asyryjczycy bezczelnie przymawiali się o egipskie złoto [„daj bo jestem biedny”], Kasyci zaś po prostu sprzedawali swe córki do haremów faraona i w ten sposób uzyskiwali cenny kruszec.
Przedmiotem wymiany były także posągi bóstw, mające własności lecznicze [„wypróbowałem już wszystkich bogów, ale mnie nie uleczyli, wyślij mi posąg swojego” - „ja ci wysyłam, ale szybko oddaj”]. Ich krążenie zapewniali rezydenci poszczególnych państw - zwyczaj ten wyszedł od Amorytów na cały rejon bliskowschodni.
Egipcjanie kupowali żony hurtowo, jednak żadna Egipcjanka nie została sprzedana za granicę, aż do czasów córki Nefretete. Za to eksportowali lekarzy, z nieznanych przyczyn uznawanych za najlepszych. Za Ramzesa II wybuchła wielka wojna z Hetytami. Walki jeszcze trwały, gdy lekarze zaczęli kursować pomiędzy poszczególnymi państwami - widoczne jest zniechęcenie do wojny, która toczy się już tylko siłą rozpędu.
Dla systemu charakterystyczne jest, ż status wielkiego króla nie pozwala na całkowity upadek. Państwo Mittani kończy jako sui generis Królestwo Kongresowe, ale nadal istnieje.
Świat ten jest zintegrowany, idą za nim wojny, ale cywilizowane, w porównaniu z czasami amoryckimi.
Występuje kontrola handlu - król Hetytów stara się odsunąć Asyrię od Morza Egejskiego celem uniemożliwienia wymiany z ludem Achijawa. Na płaszczyźnie dyplomatycznej niemożliwe są rozmowy mniejszych królów z większymi. Gdy król południowo-środkowej Syrii prowadził rozmowy z Hetytami, Tutankhamon wysłał ekspedycję karną która go uciszyła.
Napływ cyny z Europy uniemożliwił kontrolę dostaw. Pochodzenie cyny zawartej w brązie można ustalić dzięki zawartości promieniotwórczego izotopu ołowiu, jednak wielokrotne przetapianie uszkodzonych przedmiotów celem produkcji nowych utrudnia pracę historykom. Poza tym niektóre zasoby wyeksploatowano prawie do cna, ich lokalizacja jest problematyczna. W epoce środkowego brązu cyna pochodziła z Afganistanu, później królowie przestali kontrolować dostęp i nastąpiła dywersyfikacja źródeł. Nie wiemy czy mamy do czynienia z cyną czesko-saską, brytyjską czy też hiszpańską.
Materiałem strategicznym późnej epoki brązu stały się konie, które zaczęły odgrywać decydującą rolę w potencjale militarnym. Dlatego ważnym pytaniem jest: Kto wynalazł rydwan? Mezopotamii pojawia się na sztandarze z Ur [2600 BC]. Tamtejsze rydwany wykonane były ze skóry, celem zmniejszenia ciężaru, miały pełne koła, sztywno osadzone na osi i ciągnięte były przez onagry. Onagry niewiele ustępowały koniom, różnicę widać było w sprincie.
W Sumerze rydwany miały obie osie sztywne i pełne koła. Zwrotność była porównywalna ze zwrotnością okrętu. Mogły być używane jedynie do celów ceremonialnych - Szulgi mógł jechać czymś takim z jednego końca państwa na drugi, ale używanie ich na wojnie byłoby samobójstwem. Ewidencja zwierząt z Derhem wspomina o koniach [„osioł z gór”, „osioł z północy”], jest ich jednak kilka na kilkaset tysięcy innych zwierząt.
Na Ukrainie odnaleziono szczęki koni ze śladami kiełzna, co dowodzi używania ich w zaprzęgach. .
Mezopotamia była zdolna do wynalezienia rydwanu od strony technicznej, jednak to w Europie odnaleziono koła szprychowe z drugiej połowy II tysiąclecia BC. Były one lżejsze i trwalsze, zapewniały utrzymanie dużej prędkości na długim dystansie.
Król Marii, jeden z Chanejczyków pisze do króla „zachowaj swą królewską godność, poruszaj się na ośle lub piechotą, ale nie jedź wozem zaprzężonym w konie [co innego w woły]”
Porządne rydwany mogące być narzędziem walki miały jedną, osadzoną ruchomo oś, szprychowe koła i były zaprzężone w dwa konie.
W Czelabińsku w jednym z grobów znaleziono wóz [XX/XIX w. BC] z kołami na 18 szprychach. Późniejsze wozy miały standardowo 8 szprych.
W Hattusach znaleziono kilka kopii tekstu o hippice, tłumaczonych z huryckiego na hetycki przy załączeniu oryginalnej wersji. Obok informacji o karmieniu i utrzymaniu koni figuruje instrukcja manewrowania rydwanem. Manewry są określone fachowymi słowami wedyjskimi. Przyniesione zostały prawdopodobnie przez grupę Ariów z Indii do Azji Mniejszej
W XVI wieku rydwany są pojedyncze, przysługują przede wszystkim władcy. W dużych ilościach konie i rydwany pojawiają się na przełomie XV i XIV w. [ok. 1400 BC] - rozszerzenie się parku rydwanów sprawiło, że w Egipcie powstało stanowisko dowódcy rydwanów jako najwyższy stopień oficerski. Przedtem rydwany nie były oddzielnym rodzajem broni.
Król Hetytów prosił Kasytów o konie, bo u nich „tyle ich co słomy”. Cała Mezopotamia importowała konie od Kasytów aż do VII/VI w. BC gdy wyhodowano konia arabskiego. Kasyci sprowadzali konie z drugiej strony Zagrosu. . Asyryjczycy wyprawiali się na wyżynę armeńską gdyż konie zeszły ze stepu na Zakaukazie i do Iranu.
Zachował się opis bitwy pod Kadesz - Hetyci dysponowali w niej 3500rydwanów [7 tys. koni!] - bitwę wyobrażamy sobie jako gigantyczną szarżę, powstaje pytanie, co z kołami? Musiały one ulegać błyskawicznemu zużyciu podczas pędu po wyboistym terenie, wymieniano je na pewno po każdej bitwie. W źródłach hetyckich rydwany są najważniejsze, istnieją specjalne „domy rydwanów”, magazyny kół zapasowych i wykwalifikowana obsługa. Pewne grupy otrzymują nadania ziemi, aby móc podołać utrzymaniu wozów bojowych. Za to w Egipcie rydwany oraz silniki do nich są w ręku państwa. Ramzes miał przy sobie 200 rydwanów jako osobistą eskortę, dodatkowo korpusy wojsk składały się ze wszystkich rodzajów broni, podobnie jak w epoce napoleońskiej.
Państwo Mittani leżało w dolinie Haburu i nie zajmowało zbyt dużego terytorium. Na przełomie XVI i XV wieku powstało niewiadomo skąd. Tutmosis I wyprawił się aż do Eufratu i nic nie zastał. Jego wnuk szedł tam aż osiem razy, nie mogąc zdobyć państwa Mittani. Przez 100 lat było potęgą, przeciwstawiającą się wielkiej potędze Egiptu, gdy ten jedyny raz ruszył na podbój świata. Mittani długo opierało się potędze hetyckiej, jednak u początków XIV wieku upadło nagle. Dopóki Mittani miało względny monopol na rydwany, dopóty było potęgą, choć zasoby państwa były skromne. Gdy potężniejsi sąsiedzi zaczęli naśladować ten wynalazek, Mittani musiało się bronić swymi skromnymi zasobami i w końcu uległo Asyrii.
Efez
nazwa hetycka, tłumaczona jako Achajowie, ze względu jednak na wieloznaczność nazwy Achajów tu tłumaczona jako Mykeńczycy.
nie chciała wyjść za mąż za któregoś z dostojników egipskich i kandydata na mężów szukała wśród Hetytów.
język przyszłych Hindusów.
były to wszystkie wozy będące wówczas w dyspozycji państwa. Na zwykłą wyprawę pod dowództwem króla Hetytów ruszało 10 tys. pieszych i 800 wozów.
3