Praca
a
Niepełnosprawność
(upośledzenie umysłowe)
Wybrałam temat „Praca a niepełnosprawność”, gdyż jest od bliski moim obecnym prowadzonym badaniom. Jako studentka piątego roku Oligofenopedagogiki piszę pracę dyplomową. Moim zakresem badań objęłam młodzież kończącą ZSZ specjalną w Gdańsku (wiek 20-23). Moim celem jest zbadanie, w jakim stopniu dzisiejsza młodzież jest przygotowana do podjęcia roli rodzica, małżonka a przede wszystkim roli pracownika. W niniejszej pracy chciała bym poruszyć istotne kwestie, dotyczące osób dorosłych upośledzonych umysłowo i ich kompetencji zawodowych. Mówiąc „kompetencji zawodowych” mam na myśli wszystko to co świadczy o dopasowaniu się osoby niepełnosprawnej w środowisku pracy.
Jedną z grup społecznych, naszego kraju, których dokonujące się zmiany ekonomiczne i społeczne dotknęły i dotykają nadal mocno, są osoby niepełnosprawne. Nie jest to grupa jednorodna, dlatego też trudności i problemy dnia codziennego pojawiające się w wielu aspektach życia, odczuwane są przez te osoby w różnym stopniu.
Literatura podaje wiele definicji charakteryzujących osoby niepełnosprawne. Według S. Kowalika niepełnosprawność człowieka - wywołana uszkodzeniem ciała lub przewlekłą chorobą - może powodować dysfunkcyjność organizmu, niepełnosprawność psychiczną i niepełnosprawność społeczną. Może ona stanowić predyspozycje do stwarzania sytuacji problemowych, które z kolei oznaczają brak zgodności między możliwościami człowieka a stawianymi mu przez otoczenie wymaganiami. Uświadomienie sobie tych trudności to problem życiowy osoby niepełnosprawnej. W Polsce upowszechniła się co raz bardziej definicja osoby niepełnosprawnej (wg A. Kurzynowskiego) tzn. osoby „której stan fizyczny lub psychiczny trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza albo uniemożliwia wypełnianie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z normami prawnymi i społecznymi”
Niepełnosprawność jak wynika z wielu definicji i klasyfikacji jest wielozakresowa i wielopłaszczyznowa. Przejawia się w wielu wymiarach życia i jest odpowiednio relatywna w stosunku do aktualnie obowiązujących norm i standardów społeczno-kulturowych. W większości odchyleniach od normy można wyróżnić trzy wymiary organiczny, społeczny i psychologiczny. Innym różnicowaniem niepełnosprawności jest podział na kategorię: fizyczną, sensoryczną, psychiczną / umysłową. W swojej pracy chciała bym przedstawić sytuację na rynku pracy osób z ostatniej kategorii, osób z niepełnosprawnością intelektualną.
Aktywność zawodowa podejmowana przez człowieka po osiągnięciu odpowiedniego poziomu dojrzałości psychospołecznej i fizycznej, umożliwiającej mu z jednej strony sprostanie wymaganiom stanowiska pracy i zachowanie bezpieczeństwa, a z drugiej - odpowiednią efektywność i zadowolenie. Dojrzałość psychospołeczna i fizyczna, pomimo iż ma określone i opisane cechy, właściwości i parametry dla określonego wieku, płci, środowiska, charakteryzuje się indywidualnym kształtem u każdej osoby. Dojrzałość skupiająca w sobie funkcjonowanie psychospołeczne osób z upośledzeniem umysłowym, ma wpływ na organizację i przebieg procesu zawodowego.
Osoby w niższej normie intelektualnej posiadają pewne ograniczenia psychofizyczne, specyficzne dla danej niepełnosprawności. Problem definicji upośledzenia umysłowego budził i budzi nadal wiele kontrowersji. W przeszłości definiowano ją różnie zależnie od pojmowania upośledzenia umysłowego. Wśród badaczy polskich i zagranicznych istnieje zgodność co do tego, że upośledzenie umysłowe „stanowi zespół skutków rozmaitych w swej etiologii stanów chorobowych i uszkodzeń układu nerwowego” (Borzyszkowska).
Według podręcznika wydanego w 1992 r. przez Amerykańskie Towarzystwo do Badań nad Upośledzeniem Umysłowym, oraz Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM 1994) „Niedorozwój umysłowy, charakteryzuje się istotnie niższym niż przeciętnym funkcjonowaniem intelektualnym, współwystępującym z istotnym ograniczeniem w zakresie dwóch lub więcej spośród następujących zdolności przystosowawczych; porozumiewania się, samoobsługi trybu życia domowego, kontaktów społecznych, korzystania z dóbr społeczo-kulturowych, kierowania sobą, troski o zdrowie i bezpieczeństwo, zdolności szkolnych, sposobu organizowania wolnego czasu i pracy. Istotnie niższy oznacza niższy o dwa odchylenia niż przeciętny poziom”.
W Nowej encyklopedii powszechnej PWN 1997 termin upośledzenie umysłowe został wyjaśniony jako „stan istotnie zmniejszonej sprawności intelektualnej powstały w okresie rozwojowym, często powiązany z nieprawidłowościami w kształtowaniu się osobowości , a w przypadku głębszych postaci upośledzenia - z zaburzeniami fizycznymi i psychicznymi. Istotne zmniejszenie sprawności intelektualnej oznacza zmniejszenie ilorazu inteligencji (IQ) o więcej niż 2 odchylenia standardowe (ok.30 pkt. poniżej 100 w psychologicznych skalach inteligencji)”.
Chcąc zrozumieć specyfikę funkcjonowania osób poniżej normy intelektualnej, w środowisku, należy przyjrzeć się ich uwarunkowaniom psychicznym i fizycznym. U większości osób z lekkim upośledzeniem umysłowym, nie obserwuje się istotnych różnic w wyglądzie zewnętrznym w porównaniu z osobami sprawnymi. W obrębie procesów poznawczych widać jednak tą różnicę. Stanowią one istotny czynnik funkcjonowania zawodowego i społecznego. Spostrzeganie u tych osób charakteryzuje się wolniejszym tokiem, brak precyzji, trudności w wyodrębnianiu szczegółów. Obserwuje się trudności w koncentracji uwagi na jednym przedmiocie przez dłuższy czas, słaba podzielność uwagi, oraz ograniczony jej zakres. Pamięć u osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim jest mechaniczna, zaś pamięć logiczna i dowolna słabiej rozwinięta. W sytuacji pracy mogą się pojawić problemy w zapamiętywaniu treści powiązanych z sobą w logiczną całość, następują uzupełnienia luk przez zmyślenia. Istnieje opóźniony rozwój mowy, trudności w wypowiadaniu myśli, formułowaniu wypowiedzi. Zasób słownictwa dość mały, mają problem z rozbudowaniem zdania złożonego. Często wyrażają swoje myśli używając wyrażeń niewłaściwych. Myślenie przebiega u nich wolniej i nie osiąga stadium myślenia formalnego (abstrakcyjnego). Najczęściej myślenie pozostaje w fazie operacji konkretnych. Na stanowisku pracy osoby te ujmują podobieństwa między dwoma, trzema pojęciami. Mają problem z określeniem pojęć abstrakcyjnych. Jako istotne wymieniają cechy szczegółowe przedmiotów. Osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim są zdolne do przyswajania tego co jest konkretne i co ma związek z ich potrzebami. Charakterystycznym jest dla tych osób stereotypowość i brak plastyczności w zachowaniu się, co daje się zauważyć w sytuacjach nowych.
Przebiegające procesy emocjonalno-motywacyjne u osób upośledzonych umysłowo mają również wpływ na przebieg procesu rehabilitacji zawodowej. Sposób działania i reagowania na różne sytuacje zależy od ich temperamentu. Są w śród nich osoby: apatyczne, nadpobudliwe, zamknięte i normalne w swym zachowaniu. Często obserwuje się u nich słabą zdolność do samokontroli i panowania nad sobą. Sztywność poglądów i uczuć, podatność na sugestie i słaby krytycyzm. Dostrzega się u nich wysoki poziom empatii.
Wg Kościelskiej „osoby z lekkim upośledzeniem umysłowym które nie są w stanie sprostać wymaganiom społecznym, rozwijają w sobie samoświadomość tkwiącego w nich zła, odczuwają skutki wygnania. Ich udziałem jest lęk, smutek, poczucie winy i małej wartości ze wszystkim tego konsekwencjami”. Takie podejście powoduje zablokowanie aktywności poznawczej i możliwość rozwoju. Może mieć to wpływ na zatrudnienie, na organizację pracy oraz na stosunki międzyludzkie w miejscu pracy. Adekwatna ocena swych możliwości w kontekście aktywności zawodowej, pozwala na odpowiednie dostosowanie swych umiejętności do odpowiedniego typu działania. Dzięki temu zniweluje to niepotrzebne napięcie emocjonalne i stres związany z niedostatecznymi umiejętnościami.
Nastawienie na sukces jest czynnikiem silnie motywującym w wykonywaniu różnych zadań. Jeżeli osoba wierzy, że może osiągnąć sukces, wówczas jej działanie staje się bardziej adekwatne, poszukuje najlepszego rozwiązania danego zadania. Wykazywanie przez pracodawcę zainteresowania, oraz udzielenie pochwały za wykonanie zadania, przez osobę upośledzoną umysłowo staje się dla niej czynnikiem wzmacniającym motywację. Pozytywne nastawienie do pracy i związana z tym motywacja wzrasta u osób upośledzonych umysłowo wraz z aprobatą i akceptacją społeczną.
Rehabilitacja osób niepełnosprawnych działa w różnych obszarach: medycznym, psychicznym, zawodowym i społecznym. Wszystkie działania w tych obszarach, pomagają osobie w niższej normie intelektualnej w uzyskaniu i utrzymaniu właściwego miejsca w społeczeństwie oraz adekwatnie do płci, wieku pełnienia ról społecznych. Wg Ossowskiego „nie można prowadzić skutecznej rehabilitacji zawodowej bez społecznej. Te dwie rzeczywistości przeplatają się wzajemnie w procesie rehabilitacji osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym (16-60 lat)”. Optymalną efektywność rehabilitacji społecznej możemy uzyskać wtedy, gdy działaniem obejmujemy samą osobę jak i środowiskowo w którym przebywa. Na specyfikę funkcjonowania społecznego wpływa również doświadczenie nabyte w trakcie życia, bycie w rolach społecznych, uczestnictwo w grupie rówieśniczej. Dla prawidłowego przebiegu procesu socjalizacji potrzebne są sytuacje w których osoba niepełnosprawna będzie miała możliwość nauczenia się prawidłowych zachowań. Uczenie się tych osób przez doświadczenie ma ogromny wpływ na rozumienie sytuacji społecznych i adekwatne do nich zachowania. W zależności od posiadanych kompetencji społecznych starają się oni wypełniać odpowiednie dla siebie role społeczne. Niski stopień pełnienia tych ról, może nieść z sobą niespełnienie oczekiwań społecznych. Silna presja jaka na nich spada, oraz niemożność wywiązania się z nałożonych zadań, może być podłożem kształtowania się niskiego poziomu aspiracji i nieadekwatnej samooceny. Nasuwa mi się wniosek do omawianych wyżej rozważań, iż należy zapewnić osobie niepełnosprawnej intelektualnie korzystne warunki społeczne które dadzą jej szansę na osiągnięcie sukcesów, oraz pełnego, czynnego uczestnictwa w różnych rolach społecznych m.i.n. rodzica, małżonka, pracownika.
Praca zawodowa ma dla każdego dorosłego człowieka ogromne znaczenie. Przygotowanie się do pracy oraz okres aktywności zawodowej zajmuje człowiekowi wiele lat - od młodości aż do wieku starszego. Praca i bycie aktywnym zawodowo jest spostrzegane w naszym społeczeństwo jako wyznacznik normalności życia danego człowieka. Dorosły człowiek czuje potrzebę pracy i życia z jej owoców. Obecna sytuacja ekonomiczno-gospodarcza kraju sprawia iż wiele osób w wieku aktywności zawodowej nie pracuje. Przyczyny tej sytuacji są bardzo złożone i nie zawsze zależne od nich samych. Rozrastające się do niebezpiecznych rozmiarów zjawisko bezrobocia jest jednym z przyczyn tej sytuacji. Innym przykładem jest niepełnosprawność. Powoduje ona określone konsekwencje w sferze zawodowej człowieka w postaci ograniczenia możliwości zawodowych czy trudności w wykonywaniu samej pracy. Występowanie tych dwóch przyczyn nie możności podjęcia pracy powoduje, że sytuacja życiowa dla tych osób staje się jeszcze bardziej trudna. Badacze tego problemu są zgodni co do tego, iż punktem wyjścia w myśleniu o funkcjonowaniu osób z upośledzeniem umysłowym w sytuacji pracy jest idea normalizacji ich życia. Osoby z upośledzeniem umysłowym powinny pełnić role społeczne które będą spostrzegane przez innych jako wartościowe. Pełnienie roli pracownika, a przez to osoby zarabiającej na swoje utrzymanie, jest spostrzegane pozytywnie przez społeczeństwo, a osoba pełniąca tą rolę jest spostrzegana jako wartościowa. Z takiego podejścia wynika wniosek, który jasno stwierdza że każda osoba niepełnosprawna ma prawo do pracy, a przez to będzie pozytywnie spostrzegana w środowisku społecznym.
Dla wielu osób z upośledzeniem umysłowym funkcjonowanie w pracy jest jednoczesnym pozostawaniem w procesie rehabilitacji, głównie o charakterze społecznym i zawodowym. Według W. Otrębskiego rehabilitacja zawodowa jest „procesem zachodzącym między ludźmi - gdzie jedną z osób jest upośledzony umysłowo - w którym działania pozostałych osób wywołują w niej zmiany, upodobniając tym samym jej funkcjonowanie w sytuacji pracy coraz bardziej do funkcjonowania zawodowego osób pełnosprawnych”.
Proces rehabilitacji społecznej i zawodowej osób z upośledzeniem umysłowym może mieć różnorodny przebieg w zależności od tego, jak toczyły się ich losy. U osób z lekkim upośledzeniem umysłowym proces ten rozpoczyna się już w szkole zawodowej specjalnej. Przygotowanie osób niepełnosprawnych do pracy zawodowej sprzyja rehabilitacja która obejmuje: poradnictwo zawodowe, wybór zawodu, kształcenie pozaszkolne, ocena przydatności zawodowej, doskonalenie zawodowe. Stosownie do zasad integracji funkcjonalnej powinna istnieć tendencja do zatrudniania osób dorosłych o niższej normie intelektualnej w warunkach zbliżonych do tych, w jakich pracują osoby pełnosprawne. Rzeczywistość jednak jest nie co inna, o czym świadczy to, że nielicznym po ukończeniu szkoły udaje się znaleźć pracę na wolnym rynku. Często spotykane jest zatrudnienie na stanowiskach specjalnie dobranych i dostosowanych do możliwości psychofizycznych pracownika. Aby zapewnić prawidłową integrację osób niepełnosprawnych w obszarze życia zawodowego, trzeba stosować specjalne środki (pomoce i urządzenia), oraz świadczenia osobiste i usługi, które dadzą tym osobą możliwość zatrudnienia.
Większość uczniów po ukończeniu edukacji w szkole zawodowej swoje umiejętności wykorzystuje w warsztatach terapii zajęciowej, ale też są osoby które nie kontynuują dalszej pracy jednocześnie zasilając grono bezrobotnych, często długotrwale. Na podstawie badań ankietowych B. Buzowskiej „niepokojącym faktem jest, iż bezrobocie dotyka osoby młode do 24 roku życia oraz ludzi w wieku ponad 44 lata. Bezrobocie wśród osób 44 letnich jest bardzo niepokojące ponieważ mają oni, ze względu na wiek, bardzo małą szansę na znalezienie pracy. Jednocześnie można stwierdzić, że większość osób niepełnosprawnych zarejestrowanych w urzędach pracy posiada doświadczenie zawodowe (90%- dane z 1998 r., województwo tarnowskie), jednakże osoby te cechują się niskimi kwalifikacjami zawodowymi. Z pewnością dlatego czas oczekiwania na podjęcie zatrudnienia w omawianych badaniach wynosił ponad 2 lata dla ponad połowy osób”.
Świadome i celowe powstrzymywanie tej grupy osób od podejmowania jakiejkolwiek aktywności zawodowej wiąże się z przyznawanym niektórym z nich świadczeniem socjalnym zwanym rentą socjalną. Warunkiem jej otrzymania jest niezdolność do pracy i pozostawanie nieczynnym zawodowo. Każda próba podjęcia pracy zarobkowej wiąże się z utratą tego świadczenia, które dla wielu osób z upośledzeniem umysłowym stanowi jedyny dochód. Będąc biorcami renty socjalnej, pozostają w domach rodzinnych lub opieki społecznej, gdzie jednocześnie są pozbawieni możliwości aktywności zawodowej.
Możliwość bycia aktywnym zawodowo i czerpanie z tego korzyści materialnej i nie tylko, jest dla każdego człowieka warunkiem poczucia jakości własnego życia i podniesienia swojej wartości. Obecnie trudno rzetelnie ocenić skalę zatrudnienia w grupie pracowników z upośledzeniem umysłowym. Zmiany dokonywały się wraz ze zmianami ustrojowymi Państwa. Pewne dane można uzyskać analizując zatrudnienie w zakładach pracy chronionej. Wg K. Mrugalskiej w 1998 roku zatrudniały one łącznie 209.652 osób niepełnosprawnych. O skali zjawiska aktywności zawodowej osób upośledzonych umysłowo możemy się również dowiedzieć z liczby uczestników warsztatów terapii zajęciowej. W 1999 roku stanowili oni 90% z ponad 9.000 wszystkich uczestników WTZ, przypisanych do ponad 312 warsztatów.
Polski badacz funkcjonowania zawodowego osób z upośledzeniem umysłowym J. Pańczyk, ocenił ogólną hierarchię potrzeb tych osób. Stwierdził, że: „w populacji badanych kobiet na pierwszym miejscu stawiane są warunki pracy a później takie potrzeby, jak: wynagrodzenie, bezpieczeństwo, uznanie i współpracownicy. Natomiast w populacji badanych mężczyzn, pracowników różnych zakładów pracy, na plan pierwszy wysuwa się wynagrodzenie, na dalszych miejscach: warunki pracy, bezpieczeństwo, uznanie i współpracownicy. Zróżnicowanie związane było ze stażem pracy”. Poziom kompetencji zawodowej osób będących uczestnikami WTZ jest różny u mężczyzn i kobiet. Mężczyźni prezentują wyższy poziom kompetencji zawodowej niż kobiety.
Proces rehabilitacji zawodowej osób o obniżonej normie intelektualnej jest najbardziej zależny od warunków otoczenia przyjętego jako docelowe miejsce zatrudnienia. Wysoka efektywność tego procesu może być osiągnięta, jeżeli prowadzony on będzie w odpowiednich warunkach. Praca w atmosferze demokratycznej, stwarza znaczne podniesienie sprawności umysłowej, przystosowanie i uspołecznienie. Wydaje się być słusznym stwierdzenie, iż wszędzie tam gdzie osoba z upośledzeniem umysłowym nabywa umiejętności zawodowe, mogłaby ona także stawać się bardziej sprawna umysłowo.
Osoby lekko upośledzone umysłowo mają najmniej ograniczone zdolności w stosunku do pracy. Jednak da się zaobserwować u nich znaczne ograniczenia w zakresie orientacji na stanowisku i w miejscu pracy oraz w procesach decyzyjnych. Wynika to z ograniczeń o których wcześniej wspominałam: niska aktywność procesów percepcyjnych, niedorozwój czynności umysłowych. Ze względu na swoje ograniczenia nie mogą one wykonywać zawodów wymagających pełnej sprawności umysłowej, samodzielności. Lepiej się odnajdują w pracach polegających na wykonywaniu zadania na wyraźne polecenie, kiedy nie muszą podejmować decyzji lub przejmować inicjatywy. Dobrze wykonują pracę w zawodach rzemieślniczych, w pracy w rolnictwie, ogrodnictwie.
W miejscu pracy osoby z upośledzeniem umysłowym mogą mieć trudności w nawiązaniu i podtrzymaniu kontaktów społecznych. Jednym z powodów może być poczucie niższości, podejrzliwości wobec innych. Takie podejście prowadzi do sytuacji konfliktowych, ujawnienia zachowań agresywnych, niezdecydowania. Taka postawa utrudnia utrzymanie poprawnych stosunków i współpracę w miejscu pracy. Rehabilitacja zawodowa, powinna wspierać w takich sytuacjach osoby niepełnosprawne stwarzając możliwość optymalnego dopasowania się do stosunków panujących w zakładzie pracy. Istnieje związek między relacją interpersonalną wśród pracowników a jakością życia, zachowania, i samopoczucia osób niepełnosprawnych. Ważnym jest aby osoby te żyły w zgodzie z przyjętymi w danej społeczności standardami. A. Ostrowska uważa, że „wzory zachowań ludzi mogą być wyuczone nie tylko w drodze bezpośredniego doświadczenia, a więc metodą prób i błędów, ale też w wyniku obserwowania innych, czyli modelowania”. Planowe, efektywne i pozytywne modelowanie zachowań osób upośledzonych umysłowo w miejscu pracy, na pewno stwarzało by szybsze osiągnięcie adekwatnego poziomu kompetencji zawodowych.
Czasami zastanawiamy się, co to znaczy „normalne życie”. Najczęściej myślimy o życiu podobnym do tego, jak żyją inni w podobnym wieku, środowisku zgodnie z tradycją, obowiązującymi standardami życia. Obok nas żyją też ludzie którzy są np. bezrobotni, chorzy, niepełnosprawni, doświadczający wielu utrudnień w uzyskaniu „normalności życia”. Aby móc prowadzić normalną egzystencję należy m.i.n. być aktywnym zawodowo, a co za tym idzie pracować i posiadać z tego tytułu wynagrodzenie. Brak normalności w tym zakresie funkcjonowania człowieka, wpływa na jego osobiste losy i losy najbliższych mu osób.
Literatura wykorzystana do napisania pracy:
Buzowska B. Sytuacja społeczno-zawodowa osób niepełnosprawnych zarejestrowanych w rejonowych urzędach pracy województwa tarnowskiego: na podstawie badań ankietowych, Rynek Pracy, nr 4, s. 53-63, 1999.
Borzyszkowska H. Oligofrenopedagogika, W-wa 1985
Dykcik W. Pedagogika Specjalna, Poznań 1997.
Kościelak R. Funkcjonowanie psychospołeczne osób niepełnosprawnych umysłowo, (w) Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej nr 3 (153) 1997
Kościelska M. Oblicza upośledzenia umysłowego, W-wa 1995.
Kowalik S. Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych, W-wa 1996.
Majewski T, Specyficzne problemy związane z pracą osób niepełnosprawnych, (w): B. Szczepanowska, A. Mikulski, Osoby niepełnosprawne w środowisku lokalnym. Wyrównywanie szans, W-wa 1999.
Mrugalska K. Osoby z upośledzeniem umysłowym, (w): B. Szczepankowska, A. Ostrowska, Problemy niepełnosprawności w poradnictwie zawodowym, W-wa 1998.
Ossowski R. Kształcenie specjalne i integracyjne, W-wa 1999.
Ossowski R. Teoretyczne i praktyczne podstawy rehabilitacji, Bydgoszcz 1999.
Ostrowska A. Jakość życia osób niepełnosprawnych w świetle badań socjologicznych, (w): Ossowski R. Kształcenie specjalne i integracyjne, W-wa 1999.
Otrębski W. Osoby z upośledzeniem umysłowym w sytuacji pracy, Lublin 2001.
Pańczyk J. Przydatność zawodowa osób lekko upośledzonych umysłowo w świetle taryfikatorów zawodowych wymagań na stanowisku pracy, W-wa 1992.
8