Numer 12: W. J. Ong „Oralność i piśmienniczość”

Strony 38-54 „Odkrycie pierwotnych kultur oralnych”

POCZĄTKI POZNAWANIA TRADYCJI ORALNEJ

• Kilka stuleci przed naszą erą - Kohelet (gr. Eklezjastes; „Mówca zgromadzenia” - Biblia Tysiąclecia) starotestamentowy autor - zapisuje przysłowia, powiedzenia i mądrości mówione

• Średniowiecze - zbieracze florilegiów i Erazm (1466 - 1536) - wplatali w teksty powiedzenia pochodzenia oralnego

• Vicesimus Knox (1757 - 1821) - robił to samo

• Romantyzm - nastąpiło duże zainteresowanie odległą przeszłością i kulturą ludową

• (od ok. 1736 - 1859) - rozległe prace nad tradycją oralną, quasi-oralną lub bliską-oralnej: Thomas McPherson - Szkocja, Thomas Percy - Anglia, bracia Grimm: Jacob i Wilhelm - Niemcy

• Początek wieku XX - Andrew Lang podważa pogląd, że folklor oralny to pozostałości po wyższej mitologii literackiej, który był naturalny dla kultury cyrograficzno-typograficznej (czyli związanej z pismem i z drukiem); nastąpiło postawienie tezy, że kultury oralne są w stanie wytworzyć wyrafinowane formy sztuki werbalnej

• Pogląd de Sasussure dotyczący języka mówionego i pisanego - „Pismo prezentuje język w formie widzialnej”; podobnie uważają: Edward Sapir, C. Hockett, Leonard Bloomfield; nie ma wyraźnego rozróżnienia między językiem pisanym i mówionym;

• Pewne różnice między j. pisanym i mówionym odnotowali J. Vachek i Ernst Pulgram (Praskie Koło Językoznawcze)

KWESTIA HOMERYCKA

• Teza: Iliada i Odyseja jako przykłady potwierdzające podział kultury na oralną i piśmienniczą wprowadzony przez MILMANA PARRY'EGO (tzw. Nowe rozumienie oralności) 1902-1935

• Początki studiowania Homera (proces trwa ponad 2000 lat)

• 1) starożytność klasyczna (zauważenie przez Zachodnich Pisarzy Starożytnych pewnych różnic między Iliadą/Odyseją a poezją grecką oraz niejasnych początków epopei);

• 2) Cicero (pogląd, że Iliada i Odyseja to teksty napisane przez Homera, ale wybrane i ułożone przez Pizystrata 500 lat później;

• 3) od 1604 do 1744 pojawiły się zalążki myślenia podobnego do tezy PARRY'EGO, ale wynikały z przestania chwalenia Iliady/Odysei i uważania ich za „wzorcowy, najprawdziwszy i najbardziej natchniony przykład świeckiej poezji w spuściźnie Zachodu” (d'Aubignac - atak na epopeje, zarzucenie im złej fabuły i innych błędów retorycznych, by wykazać że Homer nigdy nie istniał a Iliada i Odyseja to zbiór rapsodów różnych autorów; Richard Bentley - Homer istniał, ale pieśni, które napisał zostały złączone w utwór epicki dopiero 500 lat później; Giambattista Vico - Homer nie istniał a epopeje są tworem całego ludu)

• 4) Robert Wood 1717-1771 - pierwszy, którego teorie zbliżają się do tezy PARRY'EGO; uważał że Homer był niepiśmienny a dzieło stworzył dzięki doskonałej pamięci; zasugerował że pamięć w kulturze oralnej ma zupełnie inny charakter niż w kulturze piśmiennej;

• 5) Jean Jacques Rousseau 1821 - najprawdopodobniej Homer i współcześni mu Grecy nie znali pisma

• 6) wiek XIX - teorie analityków; Friedrich August Wolf - Iliada i Odyseja to połączenie wcześniejszych fragmentów tekstów i wierszy; analitycy chcieli ustalić czym były poszczególne fragmenty i jak je połączono; uważano że są to teksty pisane;

• 7) początek wieku XX - literacki pietyzm unitarystów; powrót do opinii, że Iliada i Odysejasą tak dobrze skonstruowane, tak spójne, wewnętrznie i mają tak wysoki poziom artystyczny, że nie mogły zostać stworzone przez wielu redaktorów.

PRZEŁOM W HISTORII

• od momentu wykształcenia się alfabetu greckiego (720-700 p.n.e.) do czasów Platona (427-347 p.n.e.) trwa proces przechodzenia z kultury oralnej na piśmienniczą;

• Czasy Platona to moment w historii ludzkości, gdzie piśmienniczość z oralnością zderza się po raz pierwszy;

• Nowy sposób gromadzenia wiedzy - teksty pisane

• Pozwala to na wykorzystanie umysłu do myślenia bardziej oryginalnego, abstrakcyjnego

• Dlatego Platon wyrzuca ze swej „idealnej republiki” poetów, bo ich sposób myślenia wydaje mu się przestarzały (odrzuca nagromadzenia i parataksę Homera, na rzecz myślenia bardziej analitycznego - przenikliwej analizy rzeczywistości i samej myśli)

• Paradoks - Platon uważał, że pismo to mechaniczny i nieludzki sposób zdobywania wiedzy, nieczuły na pytania, zgubny dla pamięci, ale myślenie filozoficzne o jakie Platon zabiegał opierało się w pełni na piśmie

ODKRYCIE MILMANA PARRY'EGO

• Odkrycie M. Parryego, definicja

Każda wyrazista cecha poezji Homera daje się ostatecznie wyprowadzić z ekonomii jaką narzucają metody kompozycji oralnych. Można je rekonstruować przez studium samego utworu, jeśli odrzucimy założenia dotyczące procesu wyrażania i myślenia, które zadomowiły się w psychice przez generacje wzrastające w kulturze piśmiennej.

• Cztery zasady (pozwalają na zrozumienie poezji Homera oraz wszystkich innych czynników, które miały wpływ na jej ostateczny kształt):

• 1) podstawowa, najważniejsza: założenie o uzależnieniu doboru słów i form słownych od kształtu (ułożonych ORALNIE) heksametrów (heksametr - forma typowa dla poezji Homera)

• Wytłumaczono na przykładzie epitetów: epitety różnią się między sobą metrycznie, o ich wyglądzie decydują potrzeby metryczne w utworze a nie sens wypowiedzi

• Poeta oralny posiada na tyle rozległy zestaw epitetów że jest on w stanie znaleźć epitet odpowiadający wszelkim wymogom metrycznym jakie mogą zaistnieć, gdy splata swoją opowieść;

• Czyli używanie przez poetę „materiałów prefabrykowanych” (gotowców), czego wystrzegały się kultury piśmienne

• Homer zapamiętał po prostu wiele wyrażeń i powiedzeń i korzystał z tej „pamięciowej księgi” podczas tworzenia poezji

• 2) FORMUŁOWY kształt poezji w kulturach oralnych

• Takie klocki lego poezji :)

• Homer powtarza formułę za formułą (gr. RHAPSODEM oznacza „zszywacz pieśni”)

• Niewielki procent słów w Iliadzie i Odysei nie stanowi formuł (które są dodatkowo łatwo przewidywalne)

• Są także standardowe tematy (rada, zgromadzenie armii, wyzwanie, profanacja pokonanego, tarcza bohatera, itp.); Repertuar takich tematów odnajduje się w oralnych opowieściach na całym świecie; W języku pisanym też stosuje się standardowe tematy są one jednak mniej natrętne i bardziej zróżnicowane;

• Korzystanie z formuł w normalnym życiu (nie tylko w poezji) - tzw. „Formułowy sposób myślenia” - ciągłe powtarzanie stałych wzorców, bo jest to ważne dla efektywnego funkcjonowania, mądrości i zachowania raz zdobytej wiedzy; formułowość w MYŚLI i WYSŁAWIANIU SIĘ w pierwotnej kulturze oralnej;

• Dla Platona przestarzały sposób myślenia poetów - myślenie formułami

• DEFINICJA FORMUŁY wg PARRY'EGO

Grupy słów, stosowane regularnie w tych samych warunkach metrycznych dla wrażenia określonej idei

• 3) w kulturach oralnych nie zapamiętuje się oralnej poezji dosłownie

• Splatanie opowieści z gotowych formuł za każdym razem inaczej, bo poeci oralni nie zapamiętywali swoich wierszy dosłownie

• 4) bardzo wyraźna granica między kompozycjami oralnymi w kulturach oralnych i kompozycjami piśmiennymi

• Opowieść oralna grupuje pojęcia wokół dwóch punktów opozycyjnych względem siebie (na całym świecie - od starożytności mezopotamskiej i śródziemnomorskiej aż po współczesność - Jugosławia, Afryka Centralna)

• Tzw. „Proza elementów” BYNUM'A (punktami opozycyjnymi są tu dwa drzewa): Drzewo Zielone - i związane z nim pojęcia: rozdzielenia, nieprzewidzianego niebezpieczeństwa, i wynagrodzenia; Drzewo Uschłe - idee upodobnienia, rekompensaty i wzajemności;

• Podobnym tropem idzie inny badacz - FOLEY; wykazuje on, że to CZYM jest i JAK funkcjonuje formuła oralna zależy od TRADYCJI, w jakiej ją wykorzystywano;

• Na takich podstawach ONG w swoim tekście pisze nową definicję formuły

Formuła/Formularny - odniesienie do mniej lub więcej ustalonego zbioru zwrotów lub wyrażeń (w rodzaju przysłów) wierszem i prozą, które pełnią w kulturze oralnej funkcję o wiele bardziej doniosłą i przekonującą od funkcji jaką mogłyby pełnić w piśmie, druku i kulturze elektronicznej;

• Oralne myśli i wyrażenia FORMUŁOWE zapadają głęboko w świadomość i nieświadomość. Nie znikają w momencie, gdy ktoś przyzwyczajony do nich chwyta za pióro - stąd we wczesnej poezji pisanej styl formułowy, ponieważ umysł nie dysponował jeszcze odpowiednimi technikami cyrograficznymi; w XI wieku Eadmer z Canterbury uważa, że układanie pisma, to „dyktowanie sobie”; W XVI/XVII wieku w Anglii styl formułowy używany był nagminnie i zrezygnowano z niego zupełnie dopiero w romantyzmie; współcześnie (dla Onga) myślenie i wyrażanie formułowe obecne jest w kulturze arabskiej i śródziemnomorskiej (greckiej) choć znają tam pismo od stuleci;

KONTYNUACJA BADAŃ

• Odkrycie Parry'ego zaczęło mieć znaczenie nie tylko w badaniach nad Homerem, lecz także w antropologii i historii literatury

• Uzupełnienia tezy Parry'ego przez innych badaczy:

• 1) 1958 Whitman - Iliada jako struktura gdzie występuje tendencja do formułowych powtórzeń na końcu epizodu elementów z początku epizodu

• 2) 1960 Albert B. Lord - poszerzenie wiedzy na temat „rozumienia oralności przeciwstawianej piśmienniczości”; badania terenowe, nagrania oralne śpiewaków serbsko-chorwackich, wywiady z nimi;

• 3) Eric A. Havelock - pod względem oralności bada całą starożytną kulturę grecką; zauważa związek z początkiem filozofii greckiej ze zmianą myślenia przyniesioną przez pismo (czasy Platona)

• 4) 1979 Isidore Okpewho i 1980 Joseph C. Miller - o opowieści afrykańskiej - zastosowanie tezy M. Parry'ego do kultury innej niż europejska

• 5) 1958 Ong - o zmianie procesów myślowych w wieku XVI po wynalezieniu druku; przejście od magii do nauki; przejście od stanu świadomości „prelogicznego” do „racjonalnego”; przejście od umysłu „dzikiego” do „oswojonego”; wprowadzenie rozdzielenia - reszta świata i Zachód; ucho i oko; oralność i piśmienniczość

• 6) Marshall McLuhan i jego „sondy” (proles), czyli gnomy i zagadki - „Środek przekazu jest przekazem”; uświadamiał sobie jaką dużą wagę ma proces przechodzenia od oralności przez piśmienniczość i druk do mediów elektronicznych;

• Dwuelementowość wg Juliana Jaynesa 1977; opisywanie stanów świadomości: wczesnych i późnych; badanie zmian neurofizjologicznych w tych stanach:

• wczesny stan świadomości - umysł prymitywny, dwuelementowy (prawa półkula wytwarzała „głosy bogów” a lewa przetwarzała je na mowę), związany z kulturą oralną; brakuje tu samoświadomości, sprawności analitycznej, introspekcji, zainteresowania wolą jako taką, poczucia różnicy między przeszłością i przyszłością; (stan świadomości występujący w Iliadzie)

• stan przejściowy - pojawia się pierwszy raz ok. 2000 - 1000 p.n.e. (1500 - wynalezienie alfabetu) następuje zanik wyrazistości „głosów”; (pewien zalążek samoświadomości występujący w Odysei)

• późny stan świadomości - pozbycie się dwuelementowości; nowoczesna samoświadomość; myślenie analityczne itp.; związany z kulturą cyrograficzno-typograficzną;

Numer 12: W. J. Ong „Oralność i piśmienniczość”

Strony 61-86 „Cechy charakteryzujące myśl i wyrażenie oralne”

Cechy tu omawiane należą do cech odróżniających myśl i wyrażenie typu oralnego od myśli i wyrażeń typu cyrograficznego (pismo) i typograficznego (druk):

1) ADDYTYWNOŚĆ NAMIAST UPODRZĘDNIENIA

Oralność= Styl addytywny, czyli dodający. Przykładem jest Księga Rodzaju. Jest dziewięć wprowadzających „i” („i Bóg stworzył niebo i ziemię. I ziemia była… i ciemność była, i duch Boży się unosił, i tak dalej”) - w oryginale hebrajskim i w przekładzie z 1610 DOUAY, Przekład New American Bible jest typowo piśmienniczy - zdania złożone i występowanie kiedy, wtedy, i, i tak, podczas; piśmienni mają narrację zgodną z uporządkowaniem analitycznym, ważna jest składnia, gramatyka; niepiśmienni tego nie mają wolą pragmatykę (wygodę mówiącego); język oralny ma kontekst egzystencjalny, precyzuje się znaczenia niezależnie od gramatyki;

2) NAGROMADZENIE ZAMIAST ANALIZY

Oralność= poleganie na formułach w celu wzmocnienia pamięci; formuła składa się z elementów, które są połączone zawsze w ten sam sposób (żołnierz jest zawsze dzielny, księżniczka zawsze piękna a dąb zawsze twardy); wyrażanie oralne niesie ze sobą zawsze ładunek epitetów, bagaż Formułowy; jest to ustabilizowana przez wieki formuła z obowiązkowym epitetem; tych tradycyjnych wyrażeń kultur oralnych nie powinno się demontować (czyli analizować); bez systemu pisania wprowadzanie analizy do oralności jest procedurą ryzykowną;

3) REDUNDANCJA LUB OBFITOŚĆ

Myśl wymaga ciągłości; w Piśmie tę ciągłość osiągnięto poprzez linię ciągłości tekstu - zapis „poza umysłem”. Jeśli zgubi się kontekst można rzucić okiem na tekst i już się go odzyskuje, jest szybkość w posuwaniu się do przodu, umysł nie zajmuje się ciągle tym samym, tylko czymś nowym; w oralności nie ma czegoś „poza umysłem” na co rzuca się okiem; dlatego jest redundancja - powtarzanie tego co dopiero powiedziano (gwarantuje to nadawcy i odbiorcy porozumienie); piśmienni zlikwidowali redundancję, ponieważ przy pisaniu umysł wolniej myśli i ma czas się zastanowić; redundancja występuje w wystąpieniach publicznych, przy zwracaniu się do dużego audytorium; żeby uniknąć przerw w mówieniu stosuje się redundancję; kultura oralna ceni płynność, przesadę i swadę;

4) ZACHOWAWCZOŚĆ CZY TRADYCJONALIZM

Wiedza pojęciowa nie powtarzana na głos musi w kulturze oralnej zniknąć, dlatego kultury oralne powtarzają to czego nauczono się przez wieki - tradycjonalizm i konserwatyzm w myśleniu wymuszają unikania eksperymentów intelektualnych. Wiedza jest trudna do zdobycia i nie należy jej zmieniać - dlatego docenia się starców-mędrców; przechowujących wiedzę; tekst zapisany uwalnia umysł od wysiłku zapamiętywania i uzdalnia go do zwrócenia się ku myślom nowym; JEDNAK w kulturze oralnej zmienia się czasem wiedzę i sposób jej przekazu w zależności od tego jakie są oczekiwania społeczeństwa - przykład snucia opowiadań(za każdym razem trzeba je opowiedzieć tak, by zachęcić publiczność do reakcji), panegiryków (schlebianie władcy historycznymi opowiadaniami), czy religii (zmiana bóstw przez władców jeżeli dotychczasowe nie spełniają oczekiwań); to jest właśnie ZACHOWAWCZOŚĆ kultur oralnych

5) BLISKO LUDZKIEGO ŚWIATA

W kulturze oralnej brakuje kategorii analitycznych służących uporządkowaniu wiedzy; dlatego wiedza jest konceptualizowana i werbalizowana poprzez ODNIESIENIE się do świata ludzkiego (np. dopasowanie imion władców do terytorium na którym panowali zawsze łączy się z czynami których dokonali); kultura piśmiennicza może zdystansować się do posiadanej wiedzy; opisać ją neutralnie; oralność sytuuje wiedzę w kontekście ludzkich zmagań, pozostaje zanurzona w świecie ludzkiego życia

6) ZABARWIENIE AGONISTYCZNE

Współzawodnictwo, walka rywalizacja słowna; walka na przechwałki; werbalne docinki wobec przeciwnika (Iliada, beowulf, Dawid i goliat) są czymś normalnym w kulturze oralnej; nie jest to rzeczywista walka tylko rodzaj sztuki wymyślnych docinków werbalnych (dozens) jest to robienie użytku z wiedzy jaką się ma, popisywanie się nią; popisuje się też przy zachowaniach fizycznych - opisy mordów walk i gwałtów w Iliadzie są bardzo dokładne;

7) EMPATIA I ZAANGAŻOWANIE ZAMIAST DYSTANSU OBIEKTYWIZUJĄCEGO

Pismo oddziela poznającego od poznawanego i przygotowuje dzięki temu warunki do obiektywizacji (w sensie osobistego nieangażowania się); w k. oralnej „nauczyć” się, czy „poznać” oznacza empatyczne UTOŻSAMIENIE się z poznawanym;

8) HOMEOSTAZA

Kultura oralna żyje w równowadze (homeostazie) dzięki pozbywaniu się wspomnień, które już nie mają znaczenia dla teraźniejszości; przykład SŁOWNIKA - kultura piśmienna ma słownik, są tam słowa i ich znaczenia, często różne do jednego słowa, słownik uprzedza nas o tych rozbieżnościach; w kulturze oralnej nie ma słownika, znaczenie słów jest regulowane przez rzeczywiste sytuacje życiowe, w jakich używa się słowa; umysłu oralnego nie interesują definicje; znaczenie słowa wynurza się z teraźniejszości ale kształtowały je znaczenia minione, już zapomniane; przykład GENEALOGII - w kulturze piśmiennej historię spisano i zawsze można ją odtworzyć dokładnie; historia w k. oralnej zmienia się dostosowując się do teraźniejszości (zmian społecznych, politycznych) przykład na stronie 76

9) SYTUACJA ZAMIAST ABSTRAKCJI

k. piśmienne używają pojęć; jest to myślenie abstrakcyjne, bo pojęcie drzewo nie odnosi się do konkretnego drzewa lecz do wszelkich drzew; jest oderwaniem od rzeczywistości zmysłowej; kultury oralne używają pojęć SYTUACYJNIE, w otoczce odniesienia FUNKCJONALNEGO; doskonałym przykładem są Badania niepiśmiennych i częściowo piśmiennych przez A. R. Łurię (odległe rejony Uzbekistanu i Kirgizji); Łuria gromadził dane w trakcie rozmów z badanymi prowadzonych w sposób nieformalny, jako niby zagadki, z którymi badani są obyci, pytano o:

Figury geometryczne

Badani oralni - widząc taką figurę przyporządkowują jej nazwę przedmiotu do którego jest podobna w życiu codziennym (koło - wiaderko, talerz; kwadrat - lustro itp.); badając tych, którzy byli najwyżej dwa lata w szkole - ci używali już nazw figur geometrycznych - abstrakcyjnych;

Myślenie kategoriami

Przedstawiono rysunki 4 przedmiotów trzy z nich należały do tej samej kategorii (narzędzie) czwarty do innej (kloc drewna); oralni rozdzielali je nie ze względu na kategorie - narzędzie, nienarzędzie, lecz ze względu na użytkowość i zastosowanie w życiu codziennym (kloc można przepiłować piłą, a siekierą przeciąć a młotkiem nie, więc nie pasuje tu młotek); częściowo piśmienni już zauważali wprowadzoną kategorię, lecz myślenie sytuacyjne też dawało o sobie znać)

Logika formalna (sylogizm) i korzystanie z dedukcji

Logika formalna i zasady jej używania (sylogizm) są wynalazkiem kultury greckiej dokonanym po wejściu w życie i utrwaleniu się alfabetu. K. oralne zdają się nie korzystać z formalnej logiki. Nie korzystają z formalnej dedukcji. Nie oznacza, że ich czyny są nielogiczne. Ich logiczność polega na praktyce. Życiowych sprawach, z czymś z czym stykali się w prawdziwym życiu osobiście. (przykłady na stronie 81-82)

Definiowanie najprostszej rzeczy

Oralni stawiali opór przy odpowiadaniu na podanie definicji najprostszych rzeczy (pytanie: „jak zdefiniowałbyś drzewo w dwóch słowach” odpowiedź: „po co miałbym to robić, przecież każdy wie, co to jest drzewo”); według nich sytuacja życiowa jest nieskończenie bardziej zadowalająca w wyjaśnianiu czym coś jest, niż jakaś definicja; zawsze niepiśmienni odwołują się do sytuacji życiowych (opis samochodu - strona 85)

Autoanaliza

Niepiśmienni nie potrafią wyartykułować autoanalizy. Nie istnieje dla nich coś takiego jak ich własna jaźń wyodrębniona z życia codziennego; nie umieją przełamać myślenia sytuacyjnego; nie potrafią opisać cech swojego charakteru, jakim typem osoby są, nie potrafią siebie opisać; mówią zawsze o funkcjach jakie pełnią (uprawa roli, rodzina dzieci, stan majątkowy) lub odwołują się do opinii osób trzecich - osąd opiera się o ludzi z zewnątrz, nie pochodzi od wewnątrz.

ISTOTĘ sprawy w badaniach Łurii stanowi brak obycia ludzi niepiśmiennych z takimi sprawami jak figury geometryczne, abstrakcyjne kategorie, procesy formalnych rozumowań logicznych, definicje, czy wyczerpujące opisy albo artykułowana autoanaliza, BO WSZYSTKIE ONE wywodzą się nie - z samego myślenia, lecz z myślenia wykształconego na TEKŚCIE. Prawdopodobnie nie można przygotować pytań wywodzących się z kultury piśmiennej, które badałyby poziom inteligencji ludzi k. oralnych.

Numer 12: W. J. Ong „Oralność i piśmienniczość”

Strony 113-133 „Pismo przekształca świadomość”

---