Temat: Teoria argumentacji. Analogia w prawie.
Przystępując do pisania pracy, sięgnąłem po dostępną w przedmiocie wykładni literaturę, po przeczytaniu której spojrzałem na temat pracy z innego punktu widzenia z bardzo poszerzonym niż dotychczas horyzontem myślowym.
Z wielkim szacunkiem odnieść mi się wypadnie do słów prof. E. Łętowskiej przytoczonych w opracowaniu prof. L. Morawskiego, „.. Myśl, iż w działaniu prawo objawia się poprzez efekty wykładni, w zbyt nikły sposób eksponowana czasie studiów prawoznawstwa i studiów zmierzających do przygotowania zawodowego (aplikacje), w negatywny sposób oddziałuje na przygotowanie zawodowe prawników”, które w pełni odzwierciedlają prozę życia codziennego podczas korzystania z wszelkiego rodzaju, nie tanich przecież, usług prawników. W związku
z powyższym poczułem gorącą chęć i potrzebę rzetelnego przestudiowania posiadanej literatury.
Teoria argumentacji
Podstawowym zadaniem stojącym przed teorią argumentacji jest uzasadnianie decyzji interpretacyjnych. W jej dokładnym zastosowaniu powiemy
o przytaczaniu argumentów przemawiających za lub przeciwko konstatacji, iż norma prawna lub jej fragment ma dokładnie takie a nie inne znaczenie. Celem zatem argumentacji nie jest i być nie może wyprowadzanie określonych konsekwencji
z pewnych acz poniekąd konkretnych przesłanek, lecz wywołanie lub wzmocnienie poparcia audytorium czy wreszcie rozmówcy dla tez, przedkładanych mu do akceptacji. Argumentacja zatem zakłada w istocie swej umysłowy kontakt pomiędzy mówcą i jego słuchaczami gdyż bez jego istnienia jej oddziaływanie byłoby żadne.
Rzeczywistym celem argumentacji nie jest, jak w przypadku dowodzenia, udowodnienie prawdziwości wniosku na podstawie prawdziwości przesłanek, lecz przeniesienie na wnioski poparcia, przyznanego przez słuchaczy przesłankom.
Używanie tych argumentów nazywa się w doktrynie prawniczej i orzecznictwie dyrektywami interpretacyjnymi lub zamiennie również dyrektywami wykładni, których najmocniejszą stroną jest dostarczanie w większości wypadków mocniejszych lub słabszych argumentów przekonujących za określonym znaczeniem normy prawnej.
Z powyższego zdania stanowczo przeto trzeba podkreślić rzadkość nadania dyrektywie wykładni wziętej z izolacji statutu niepodważalnego i ostatecznego (konkluzywnego) argumentu przemawiającego za czy przeciwko określonej decyzji interpretacyjnej, choć jak zauważa prof. L. Morawski tej ostatniej sytuacji nie można wykluczyć.
Dlatego też dyrektywy interpretacyjne stają się raczej wskazaniami, dobrymi racjami na rzecz dokonanej takiej lub innej interpretacji a nie bezwzględnie wiążącymi nakazami przyjmowania określonych, opisanych przez regułę, interpretacji, które w teorii argumentacji przyjęło się nazywać toposami, czyli racjami na rzecz określonego punktu widzenia, poniekąd zauważyć również wypadnie, iż od większości reguł interpretacyjnych istnieje wiele wyjątków jak też fakt, że wiele z nich prowadzi do sprzecznych rezultatów.
Starając się jednak, w oparciu o opracowanie prof. L. Morawskiego, wymienić najczęściej używane w uzasadnieniach prawniczych, powielekroć uważane za najważniejsze, argumenty, wymienić zatem należy przede wszystkim:
normy prawne;
orzecznictwo sądowe;
poglądy doktryny prawniczej;
reguły egzegezy:
reguły interpretacyjne;
reguły kolizyjne;
reguły wnioskowań prawniczych.
reguły i zasady pozaprawne;
opnie ekspertów i twierdzenia naukowe, których dokładne omówienie znajduje się w wymienionym opracowaniu.
Na szczególną uwagę podczas przygotowywania się do napisania powyższego opracowania zasługuje rozprawka Artura Schopenhauera „Erystyka - czyli sztuka prowadzenia sporów” w tłumaczeniu Tadeusza Kotarbińskiego, w której A. Schopenhauer przedstawia chwyty (argumenty), używane w sporze przez tych, którzy za wszelką cenę dążą do „postawienia na swoim” czyli zrobieniu tak aby mieć zawsze rację.
Analogia w prawie (Argumentum a simile).
Wnioskowanie z podobieństwa to podstawowy zabieg inferencyjny stosowany w praktyce prawniczej, którego pojmowanie, zrozumienie czy wreszcie zakres dopuszczalności należy do najbardziej kontrowersyjnych tak w teorii jak i w praktyce. Występuje w dwóch podstawowych formach:
analogia legis - analogia z ustawy
analogia iuris - analogia z prawa
Cechą charakterystyczną analogii z ustawy jest bezwzględne istnienie podstawa tj.: konkretnego przepisu prawnego czy wreszcie grupy takowych przepisów, które zawsze muszą być wskazane podczas wnioskowania organu stosującego prawo (np: sąd).
We wnioskowaniu z analogii w literaturze i orzecznictwie (prof. L. Morawski) wyróżnia się trzy jej podstawowe etapy:
ustalenie, że określony fakt nie został unormowany przez przepisy prawne;
ustalenie czy istnieje przepis prawny regulujący sytuację pod wieloma istotnymi względami podobne do nienormowanego faktu;
powiązanie faktu prawnego nienormowanego z podobnymi czy takimi samymi konsekwencjami prawnymi jak w fakcie bezpośrednio uregulowanym przepisami prawnymi.
Znaczące podobieństwo zaistniałych faktów decydujących o zastosowaniu analogii wynikać powinno zarówno z fizycznego podobieństwa faktów, jak również
z porównania celów regulacji. Powyższe doskonale wyraża stara rzymska premia Ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio - gdzie taki sam cel, tam taka sama dyspozycja ustawy, co nie oznacza, iż stosowanie analogii z przepisu stanowiącego jej podstawę musi i powinien być zastosowany dosłownie co wymuszane jest powielekroć przez specyfikę nieuregulowanych przez przepisy prawne zaistniałych stosunków czy sytuacji.
O szczególnym przypadku analogii pisze prof. L. Morawski wskazując odpowiednie zastosowanie przepisu. Konstatując powyższe, autor wskazuje sytuację w której sama norma prawna nakazuje zastosowanie przepisu prawnego lub przepisów prawnych należących do innej instytucji prawnej. Użycie zatem formuły odpowiedniego stosowania przepisu a nakazującej interpreterowi uwzględnienie ewentualnie powstających różnic między instytucjami do których należy przepis odsyłający czy/i odesłania, nie musi oznaczać jego zastosowaniem wprost lecz może zaistnieć konieczność wprowadzenia odpowiednich modyfikacji przepisu odesłania.
Bardziej kontrowersyjna od przedstawionej wyżej jest struktura analogii
z prawa, gdyż w tej sytuacji podstawą analogii nie jest żaden ściśle wskazany przepis prawa lecz bardzo ogólne określone zasady czy idee na których opiera się prawo czy wreszcie cała grupa przepisów które mogą być relewantne podczas i dla rozstrzygnięcia kwestii nieuregulowanych prawnie.
Analogia iuris daje zatem jeszcze większy zakres swobody wnioskującemu niż analogia legis i z tego właśnie powodu zalecana jest duża ostrożność w jej stosowaniu.
Przypadkiem granicznym, wskazanym przez prof. L. Morawskiego, tak rozumianej analogii staje się sytuacja, gdy sąd mówi o stosowaniu per analogiam przepisów prawnych jakiejś części systemu prawa, podając jako przykład dział, rozdział nie wymieniając konkretnych przepisów, czy wreszcie sytuację w której do przepisów prawnych odnoszących się do jednej instytucji prawnej nakazuje stosować per analogiam przepisz prawne innej instytucji prawnej.
Przyjmuje się posłużenie analogia iuris dopiero wtedy, gdy istniejącej luki rzeczywistej, tj. konstrukcyjnej, technicznej, nie można w żaden inny sposób usunąć przy pomocy analogia legis.
Kolejnym kontrowersyjnym zagadnieniem związanym z analogią jest kwestia jej odróżnienia od wykładni prawa. Wielu pozostaje w przekonaniu, iż nie sposób jest podać jakichkolwiek zobiektywizowanych kryteriów będących podstawą tego odróżnienia.
Dominuje jednak pogląd wedle którego wykładnia musi mieścić się w ramach możliwego znaczenia językowego danego zwrotu, podczas gdy analogia poza to znaczenie wykracza.
Z powyższej treści wywieść z całą stanowczością należy, iż zarówno podstawy teorii argumentacji jak i analogia w prawie nie są prostymi zagadnieniami teoretycznymi a stosowanie ich w praktyce przysparza wielu problemów nie tylko początkującym prawnikom co jest potwierdzeniem słów prof. E. Łętowskiej.
Wykaz literatury:
L. Morawski, Wykładnia w orzecznictwie sądów - komentarz, Toruń 2002,
L. Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 2001,
A. Schopenhauer, Erystyka - czyli sztuka prowadzenia sporów, Warszawa 2002
Ch. Perelman, Imperium retoryki. Retoryka i argumentacja, warszawa 2002,
L. Morawski, Wykładnia w orzecznictwie sądów - komentarz, Toruń 2002, str. 11
Ch. Perelman, Imperium retoryki. Retoryka i argumentacja, warszawa 2002, str. 22
L. Morawski, Wykładnia w orzecznictwie sądów - komentarz, Toruń 2002, str. 76
L. Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 2001, str. 187
A. Schopenhauer, Erystyka - czyli sztuka prowadzenia sporów, Warszawa 2002
L. Morawski, Wykładnia w orzecznictwie sądów - komentarz, Toruń 2002, str. 294 i n.
L. Morawski, Wykładnia w orzecznictwie sądów - komentarz, Toruń 2002, str. 294
L. Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 2001, str. 189
L. Morawski, Wykładnia w orzecznictwie sądów - komentarz, Toruń 2002, str. 295 i n.
Jacek Gasperowicz Podstawy wykładni prawa cywilnego
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 2005
3