ANNALES

UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA

LUBLIN - POLONIA

VOL.LVIIII, suppl. XIII, 71 SECTIO D 2003

Zakład Zarządzania Pielęgniarstwem, Instytut Pielęgniarstwa¹

Zakład Żywienia Człowieka, Instytut Zdrowia Publicznego²

Zakład Pielęgniarstwa Środowiskowego, Instytut Pielęgniarstwa³

Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Wydział Ochrony Zdrowia

Department of Management Nursing, Institute of Nursing¹

Department of Human Nutrition, Institute of Public Health²

Department of Community Nursing, Institute of Nursing³

Jagiellonian University Medical College, Faculty of Health Care

Genowefa Gaweł ¹, Beata Piórecka², Anna Rak¹, Anna Nowacka¹, Halina Motyka³, Małgorzata Schlegel-Zawadzka²

The knowledge of nurses on the nutrional risk

of coronary heart diseases

Wiedza pielęgniarek na temat żywieniowych czynników ryzyka

chorób układu krążenia

Wstęp

Zapobieganie chorobom układu krążenia poprzez działania prewencji pierwotnej oraz wczesnej wtórnej może przyczynić się do zmniejszenia wysokiej zapadalności i śmiertelności z powodu tych chorób. Pobyt pacjenta w zakładzie opieki zdrowotnej związany z niezbędną diagnostyką oraz wprowadzeniem właściwego postępowania leczniczego powinien zostać również wykorzystany na przekonanie chorych do zmiany niekorzystnych czynników stylu życia, w tym nawyków żywieniowych. Tłuszcze pożywienia, niedobór błonnika i witamin antyoksydacyjnych w diecie oraz występowanie błędów żywieniowych mają główne znaczenie w wielu chorobach tzw. dietozależnych (Hasik, 2000). Szereg autorów wskazuje na pozytywne efekty edukacji żywieniowej prowadzonej przez personel medyczny: lekarzy, dietetyków oraz pielęgniarki. W badaniach przeprowadzonych przez Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie potwierdzono, że większość z badanych chorych na schorzenia dietozależne jest świadoma, iż zmiana sposobu żywienia może przyczynić się do poprawy stanu ich zdrowia. (Ciok, Kamińska, 2001)

Celem niniejszej pracy było określenie odżywiania jako czynnika stylu życia w badanej grupie pielęgniarek w odniesieniu do ich wiedzy na temat przyczyn powstawania chorób układu krążenia (ch.u.k.). Postawiono następujące pytania problemowe:

1. Czy badana grupa pielęgniarek prowadzi zdrowy styl życia?

2. Jaki jest poziom wiedzy żywieniowej pielęgniarek na temat profilaktyki ch.u.k.?

Materiał i metody

W badaniu posłużono się anonimową ankietą składająca się z dwóch części. Cześć I - kwestionariusz dotyczyła stylu życia a druga wiedzy pielęgniarek na temat czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca. Ankietę wypełniło 56 pielęgniarek, średnia wieku badanej grupy wyniosła 39,3 ± 9,1 lat (min. 27 lat - max. 61 lat). Badania zostały przeprowadzone w II kwartale 2002 roku wśród pielęgniarek zatrudnionych w szpitalach na terenie miasta Krakowa. W analizie statystycznej zebranego materiału wykorzystano elementy statystyki opisowej. Oceny częstości spożycia wybranych grup produktów spożywczych dokonano przy zastosowaniu skali punktowej oraz obliczono częstość odpowiedzi na poszczególne pytania ankiety. Wyliczono współczynniki korelacji rang Kendalla pomiędzy poszczególnymi wartościami uzyskanymi z ankiet. W przypadkach wymagających testowania hipotez przyjęto poziom istotności p ≤ 0,05. Obliczenia wykonano przy użyciu pakietu statystycznego Statistica 6,0 wykorzystując moduły „statystyki podstawowe i tabele” oraz „statystyki nieparametryczne”.

Wyniki

Dla oceny stanu odżywienia badanej grupy obliczono BMI, które średnio w grupie wynosiło 24,2 ± 3,9 (min. 17,2 - max. 33,3). BMI wskazujące na nadwagę wykazano u 14 osób (25,5 %) a otyłość u 6 osób (10,9 %). Pielęgniarki oceniły również swoją masę ciała. I tak, 25 osób (44,6 %) uważa że ich masa jest prawidłowa, 26 osób (46,4 %) ocenia, że ma nadwagę, dwie osoby (3,6 %) wskazały otyłość a na niedowagę 3 osoby (5,4%). Najczęściej wybieranym tłuszczem do smażenia przez badaną grupę 75,0% były oleje roślinne, natomiast do smarowania pieczywa 44,6% osób stosuje masło, a 39,2% badanych margaryny kubkowe, pozostałe osoby nie smarują pieczywa. Na pytanie ankiety „czy usuwa Pani tłuszcz z porcji mięsa?”, tak odpowiedziało 64,3 % respondentek. Badana grupa dokonała samooceny „czy uważa, że odżywia się zdrowo?”. Około 60 % pielęgniarek podało odpowiedz „nie”, a pozostałe 40% oceniło swoje żywienie jako prawidłowe. Liczba spożywanych w ciągu dnia posiłków przez badaną grupę kształtowała się następująco: 3 posiłki dziennie spożywało 59 %, 4 i więcej 23%, natomiast 18% pielęgniarek jadło mniej niż 3 posiłki dziennie. Częstość oraz procent odpowiedzi dotyczących potwierdzenia spożywania poszczególnych posiłków w ciągu dnia przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Częstość w skali dwustopniowej (2 - tak, 1- nie) i % odpowiedzi

potwierdzających spożywanie przez pielęgniarki poszczególnych posiłków w ciągu dnia

Posiłki	Średnia arytmetyczna ± odchylenie standardowe (N = 56)	% odpowiedzi potwierdzających spożywanie poszczególnych posiłków
śniadanie	1,89 ±0, 31	89,3
II śniadanie	1,30 ±0,46	30,4
Obiad	1,98±0,13	98,2
Podwieczorek	1,20± 0,40	19,6
Kolacja	1,75 ±0,44	75,0

W pytaniu dotyczącym regularności posiłków 40 osób (71,4%) odpowiedziało, że nie jada regularnie podstawowych posiłków w ciągu dnia. Występuje korelacja pomiędzy spożywaniem obiadu i podwieczorków (r = - 0,27; p < 0,01) oraz pomiędzy podwieczorkiem a zjadaniem kolacji (r = - 0,23; p< 0,05). Zjadanie kolacji kojarzone jest z regularnością spożywanych posiłków (r = 0,18; p < 0,05). Wykazano również korelację pomiędzy liczbą spożywanych posiłków a częstością zjadania warzyw i owoców w ciągu dnia (r = 0,25; p < 0,01) W ocenie częstości spożywania warzyw i owoców stwierdzono, że 2 i więcej razy dziennie jadło surowe warzywa i owoce 23,6% badanych, a raz dziennie 76,4 %. Wykazano korelację pomiędzy wzrostem średniego dochodu w rodzinie badanej grupy a zdrowym odżywianiem (r = - 0,21; p<0,05). W części II ankiety dotyczącej oceny wiedzy żywieniowej pielęgniarek i wpływu żywienia na powstawanie chorób układu krążenia 96 % badanych potwierdziło związek pomiędzy nieprawidłowym odżywianiem a występowaniem chorób układu krążenia. Oceniono również znajomość źródeł jednej z głównych witamin antyoksydacyjnych - witaminy C, wyniki przedstawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Częstość podawania w skali dwustopniowej (2 - tak,1 - nie)

przez pielęgniarki produktów bogatych w witaminę C

Produkty	Zawartość witaminy C w mg w 100 g produktu (Kunachowicz H i wsp., 2002)	Średnia arytmetyczna ± odchylenie standardowe (n = 56)
Cytryna	50,0	1,95±0,23
Czarna porzeczka	182,6	1,93 ±0,26
Nać pietruszki	177,7	1,80 ±0,40
Kapusta	48,0	1,61 ±0,49
Papryka	144,0	1,43 ±0,50
Pomidory	23,0	1,36 ±0,48
Marchew	3,4	1,25 ±0,44
Chrzan	114,0	1,14 ±0,35
buraki	10,0	1,07 ±0,26
rzodkiewka	20,6	1,05 ±0,23
wątroba	23,0	1,05± 0,23

W pytaniu dotyczącym znajomości 5 najlepszych źródeł witaminy C z 13 podanych warzyw i owoców, nikt nie podał wszystkich poprawnych odpowiedzi, 4 poprawne odpowiedzi podały 3 osoby (5,4%), a 3 poprawne 24 osoby (42,9 %), natomiast 8 osób (14,3%) nie podało poprawnie źródeł witaminy C. Wykazano korelacje pomiędzy zdrowym odżywianiem a spożyciem czarnej porzeczki (r = 0,24; p <0,01) oraz usuwaniem tłuszczu (r = 0,19; p< 0,05), a także spożywaniem I śniadania (r = 0,18; p< 0,05).

Omówienie

Przeprowadzone badania potwierdziły w badanej grupie najczęstsze błędy żywieniowe sprzyjające powstawaniu nadwagi i otyłości - czynników ryzyka w chorobach układu krążenia, tj. nieregularność posiłków, małą częstość zjadanych posiłków w ciągu doby (5 posiłków dziennie spożywało tylko 23% badanych pielęgniarek). Podobne wyniki badań wśród pielęgniarek w zakresie prawidłowego odżywiania uzyskała Gaweł i wsp.(1997), Kowal, Gaweł (1998). Kolejnym elementem w profilaktyce choroby wieńcowej serca jest odpowiedni poziom błonnika pokarmowego w diecie ze względu na jego działanie obniżające poziom cholesterolu. Z badań wynika, że najczęściej podawana częstość zjadania warzyw i owoców, raz dziennie jest niewystarczająca, aby zapewnić odpowiedni poziom błonnika i witamin, głównie antyoksydacyjnych, w diecie badanej grupy pielęgniarek. Zalecenia polskiej piramidy zdrowia opracowanej przez Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie, podają prawidłową częstość spożywania, najlepiej surowych i nieprzetworzonych warzyw i owoców 3 razy dziennie. W badanej grupie wykazano brak znajomości dobrych źródeł witaminy C, dalej na pierwszym miejscu rozpoznawalnym głównym źródłem tej witaminy jest cytryna. W badaniach Carr i Frei (1999), stwierdzono zmniejszenie ryzyka choroby wieńcowej u kobiet przyjmujących zwiększoną dawkę witaminy C w porównaniu do kobiet przyjmujących ją w ilości zalecanej ok. 60 mg/dobę. Badana grupa pielęgniarek łączy prawidłowe żywienie z usuwaniem tłuszczu z porcji mięsa, regularnością posiłków oraz zjadaniem pierwszego śniadania i wczesnym zjadaniem kolacji. W ocenie stanu odżywienia zaznaczyć można krytyczne spojrzenie w ocenie własnej masy ciała przez badaną grupę, 50% badanych pielęgniarek stwierdziło u siebie nadwagę lub otyłość, natomiast w interpretacji BMI występują one u 36,4 % badanych. Jednak odsetek osób z nadwagą i otyłością w tej grupie jest porównywalny do wyników badań prowadzonych u osób dorosłych (Broda, Rywik i wsp., 1994).

Programy nauczania w Akademiach Medycznych nie uwzględniają lub uwzględniają w niewielkim stopniu zagadnienia znaczenia prawidłowego żywienia w życiu człowieka. (Międzobrodzka, Piórecka, 1999, Międzobrodzka, Piórecka, 2000). Spośród badanych 3 Wydziałów Pielęgniarstwa przez Boczkowskiego i Kubica (2000) przedmiot „profilaktyka, żywienie i rehabilitacja w ujęciu interdyscyplinarnym” występował tylko w programie kształcenia poznańskiej AM w zakresie 45 godzin i kończył się zaliczeniem. W Instytucie Pielęgniarstwa WOZ CM UJ wprowadzono w 2000 roku wykłady w zakresie żywienia człowieka w wymiarze 20 h. Aktualnie zmniejszono zakres wykładów do 12 h oraz wprowadzono ćwiczenia w podziale na grupy (8 h), a sam przedmiot kończy się zaliczeniem.

Wnioski

Posiadana wiedza deklarowana przez pielęgniarki nie jest powiązana z realizacją prawidłowych nawyków żywieniowych. Potwierdzone błędy żywieniowe oraz brak dostatecznej wiedzy w zakresie żywienia człowieka zdrowego i chorego, nie pozwalają na prowadzenie przez badaną grupę właściwej edukacji żywieniowej. Należy poprawić kształcenie pracowników opieki zdrowotnej w dziedzinie żywienia poprzez odpowiedni program kształcenia oraz dokształcanie podyplomowe. W proces ten powinni być zaangażowani zarówno lekarze, pielęgniarki i dietetyczki.

Piśmiennictwo

1. Broda G., Rywik S. i wsp.: Zachorowalność na zawał serca oraz śmiertelność w zawale serca populacji prawobrzeżnej Warszawy Program POL-MONICA. Kardiol. Pol., 1994, 41, 381-387.

2. Boczkowski A., Kubica R.: Programy kształcenia w zakresie pielęgniarstwa w trzech akademiach medycznych. Analiza porównawcza. Zdrowie Publiczne, 2000, 390-403.

3. Carr A.C., Frei B.: Toward a new recommended dietary allowances for vitamin C based on antioxidant and health effects in humans. Am.J.Clin. Nutr., 1999, 69, 1086-1107.

4. Ciok J., Kamińska M., Tacikowski T.: Znaczenie właściwego żywienia w opinii pacjentów hospitalizowanych z powodu chorób na tle wadliwego żywienia, Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna, 20 (8), 2001, 125-129.

5. Ciok J., Kamińska M.: Ocena skuteczności programu edukacji żywieniowej pacjentów szpitalnych jako metody prewencji wtórnej chorób układu krążenia, Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna, 20 (8), 2001, 111-124.

6. Gaweł G., Kowal A., Kotowska M.: Styl życia i zachowania zdrowotne pielęgniarki- kierownika, ( w: ) Organizacja i zarządzanie w opiece zdrowotnej. Choroby cywilizacyjne, pod redakcją. Głowacka M.D., Pawlaczyk B. Materiały z Ogólnopolskiej Konferencji Naukowo - Szkoleniowej. Wydział Pielęgniarstwa i Nauk o Zdrowiu AM im. M. Marcinkowskiego w Poznaniu. Poznań 1997, 41-47.

7. Hasik J.: Tłuszcz pożywienia a choroby cywilizacyjne, Nowiny Lekarskie, 69, 9, 2000, 771-779.

8. Kowal A., Gaweł G., Styl życia i zachowania ryzykowne dla zdrowia pielęgniarek. Postępy Pielęgniarstwa i Promocja Zdrowia. T XV, AM Poznań, 1998, 105-112

9. Międzobrodzka A., Piórecka B.: Wstępne badania stanu wiedzy personelu medycznego z zakresu żywienia człowieka, Zdrowie Publiczne, CX, 12, 2000, 418-421.

10. Międzobrodzka A., Piórecka B.: Poziom wiedzy studentów wydziałów pielęgniarstwa z zakresu żywienia człowieka, Pielęgniarstwo 2000, 3 (44), 1999, 54-60.

Streszczenie

Celem badań było określenie sposobu żywienia i stanu odżywienia w badanej grupie pielęgniarek w odniesieniu do ich wiedzy na temat przyczyn powstania chorób układu krążenia. Badania przeprowadzono metodą sondażu diagnostycznego wśród 56 pielęgniarek zatrudnionych w szpitalach na terenie miasta Krakowa. Z uzyskanych danych wynika, że najczęstsze błędy żywieniowe (nieprawidłowe odżywianie się, nieregularne spożywanie posiłków) sprzyja powstawaniu nadwagi i otyłości, a to są między innymi czynniki ryzyka chorób układu krążenia. Posiadana wiedza deklarowana przez pielęgniarki nie jest powiązana z realizacją prawidłowych nawyków żywieniowych.

SUMMARY

The aim of the studies was to define the eating habits and nutrional status in the sample of nurses with respect to their knowledge on the causes of coronary diseases. The study was carried out using a diagnostic survey method among 56 nurses employed in Krakow hospitals. The received data show that the most common of incorrectness dietary habits as irregular intake of meals, lack of vegetables and fruits a the diet, result in overweight and obesity, which are among others risk factors of coronary heart diseases. The declared knowledge by the nurses is not related with the realization of proper nutrional habits.

1

390

---