W ostatnich kilkudziesięciu latach ludzkość doświadczyła wyjątkowej w natężeniu i zasięgu epidemii chorób układu krążenia, a przede wszystkim choroby niedokrwiennej serca. Rozpoczęła się ona w wysoko rozwiniętych krajach europejskich i pozaeuropejskich. W końcu lat sześćdziesiątych i w początkach lat siedemdziesiątych wspomniana epidemia w znacznym stopniu ustąpiła w tych krajach. Następnie ogarnęła swym zasięgiem kraje o intensywnych przemianach społeczno-ekonomicznych, głównie w Europie Centralnej i Wschodniej oraz mniej rozwinięte kraje europejskie.
Epidemia chorób układu krążenia dotknęła przede wszystkim mężczyzn, zwłaszcza w wieku późno produkcyjnym (45 - 60 lat). Jej głównymi negatywnymi skutkami są: zwiększona absencja chorobowa, hospitalizacja, a przede wszystkim trwała niepełna sprawność psychofizyczna, w tym inwalidztwo oraz przedwczesna umieralność i związana z nimi cała gama następstw społecznych.
Światowa Organizacja Zdrowia również wyraziła zaniepokojenie tym problemem. Uznała ona choroby układu krążenia jako te choroby, które stanowią największe zagrożenie dla zdrowia i życia człowieka. Dlatego też opracowała szereg programów prewencji chorób układu krążenia i wdrożyła je do realizacji.
Głównym problemem we wdrożeniu programu prewencji chorób układu krążenia jest rozpoznanie czynników warunkujących wystąpienie w/w chorób i poinformowanie o tym ludności. W literaturze medycznej spotyka się różne opinie dotyczące ilości, znaczenia i częstości występowania czynników ryzyka chorób układu krążenia, a niektórzy autorzy doliczyli się ich aż 246. Natomiast do czynników ryzyka najczęściej sygnalizowanych w raportach WHO zaliczyć można:
wiek,
płeć,
obciążenie rodzinne,
zwiększony poziom cholesterolu we krwi,
nadciśnienie tętnicze,
palenie papierosów,
nadmierna masa ciała,
ograniczona aktywność fizyczna,
podwyższony poziom cukru we krwi,
10. stresy, napięcia psychiczne.
Korekta tych czynników (zaznaczając od czynnika 4) jest podstawą wielu międzynarodowych programów prewencyjnych.
Wiek
Wyniki badań epidemiologicznych pozwalają jednoznacznie stwierdzić, że szczyt zachorowalności na choroby układu krążenia przypada zwłaszcza u mężczyzn na okres największej aktywności zawodowej i społecznej tj. w przedziale wieku 40-50 lat. Po ukończeniu 60 roku życia, gdy aktywność maleje, daje się zaobserwować spadek zachorowalności na niedokrwienną chorobę serca. Można tu wysnuć wniosek, że przyczyną zachorowalności jest stres zawodowy i zbyt szybkie tempo życia ludności.
Płeć
Przeprowadzone badania epidemiologiczne wskazują, że mężczyźni 4 do 5 razy częściej niż kobiety chorują na choroby układu krążenia, choć nadciśnienie tętnicze i otyłość częściej występuje u kobiet niż u mężczyzn. Wiek większego zagrożenia u kobiet następuje dopiero po okresie przekwitania. Sugeruje to ochronna rolę żeńskich hormonów płciowych.
Obciążenie rodzinne
Czynnik rodzinny w chorobie może mieć wielorakie znaczenie: może współtowarzyszyć innym czynnikom, może występować jako czynnik usposabiający, bądź jako czynnik o znaczeniu decydującym. Rodzinnemu występowaniu chorób układu sercowo-naczyniowego często towarzyszy również odziedziczenie określonego stylu życia, przejadanie się, specyficzny typ osobowości, stresogenne środowisko. Dlatego też zebrane w wywiadzie informacje wykorzystywane są przy planowaniu i realizacji działań prewencyjnych, ukierunkowanych nie tylko na konkretnego pacjenta, ale także na całą rodzinę.
Zwiększony poziom cholesterolu we krwi
Hipercholesterolemia jest czynnikiem ryzyka o zasadniczym znaczeniu dla rozwoju miażdżycy. Cholesterol znajduje się w zjadanych przez nas pokarmach i stanowi on 20-40% całego cholesterolu znajdującego się w ustroju. Pozostała ilość 60-80% całkowitego cholesterolu ustrojowego wytwarzana jest przez sam ustrój. Zasadniczą rolę w tym procesie odgrywa wątroba, która jako jedyny narząd jest w stanie pobierać cholesterol z krwi lub go od niej uwalniać, wysyłając go tym samym do innych narządów. Cholesterol jest związkiem, z którego ustrój wytwarza hormony płciowe, kory nadnerczy i kwasy żółciowe. Jest więc substancją niezbędną do życia, ale jego nadmiar szkodzi zdrowiu. Godnym zauważenie jest fakt, że cholesterol nie krąży we krwi w czystej postaci, a występuje w postaci dwu podstawowych substancji lipidowych: trójglicerydów i sterydów. W obrębie wątroby tworzą się lipoproteiny VLDL - o bardzo niskiej gęstości. Służą one do przenoszenia trój glicerydów syntetyzowanych w wątrobie i cholesterolu pochodzenia wątrobowego i pokarmowego. Lipoproteiny VLDL ulegają znacznym przemianom we krwi w trakcie swojej wędrówki z wątroby do naczyń włosowatych, mięśni i tkanki tłuszczowej. Pod wpływem lipazy lipoproteinowej dochodzi w ich obrębie do odszczepienia trój glicerydów przeznaczonych dla tkanek mięśniowych i tłuszczowych. Reszta nie zawierająca już trój glicerydów, a wyłącznie cholesterol, określana jest symbolem LDL - lipoprotein o niskiej gęstości, zwany też „złym cholesterolem”, bowiem przenika on do ściany tętnic ze szczególną łatwością i stosunkowo łatwo ulega utlenieniu. Stwierdzono, że niekorzystne działanie cholesterolu nasila się po jego utlenieniu lub po utlenieniu kwasów tłuszczowych, które występują w surowicy krwi. To utlenianie występuje, gdy używamy podgrzanego tłuszczu. Po użyciu smażonego produktu poziom utlenionego cholesterolu i utlenionych kwasów tłuszczowych w surowicy wzrasta. Nadmiar cholesterolu odkłada się na ścianach tętnic powodując ich zwężenie, co prowadzi do niedrożności.
Nadciśnienie tętnicze
Zgodnie z opracowaniami przyjętymi przez WHO dla celów masowych badań epidemiologicznych, za górną wartość ciśnienia prawidłowego przyjmuje się 140/90 mm Hg, a za wartości upoważniające do rozpoznawania nadciśnienia 160/95 mm Hg i więcej, niezależnie od wieku.
Nadciśnienie tętnicze należy do najbardziej rozpowszechnionych chorób układu krążenia, a w wielu krajach jest ono najczęstszą przyczyną umieralności wśród dorosłej populacji. Niekontrolowane zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia zawału serca, niewydolności krążenia, udaru mózgu, tętniaka aorty, przewlekłej choroby obturacyjnej kończyn dolnych czy niewydolności nerek. Niekorzystny wpływ na rozwój nadciśnienia przypisuje się nadmiernemu spożyciu soli przy jednoczesnym niedoborze potasu. Podkreśla się też zależność pomiędzy nadciśnieniem a nadwagą, nadużywaniem alkoholu, paleniem tytoniu, stresem i nieumiejętnością relaksu.
Odpowiednia kontrola nadciśnienia, zarówno niefarmakologiczna, jak i farmakologiczna, przyczynia się do redukcji częstości zgonu, jak i innych następstw nadciśnienia.
Palenie papierosów
Palenie tytoniu należy do głównych czynników ryzyka zawału serca i udaru mózgu. Nikotyna zawarta w dymie tytoniowym podwyższa częstość tętna i ciśnienie tętnicze krwi, co powoduje wzrost zużycia tlenu przez mięsień serca a w konsekwencji uszkadza włókna i powoduje ich zwyrodnienie. W przypadkach ostrych zatruć nikotyną stwierdza się między innymi zaburzenia rytmu pracy serca w postaci dodatkowych skurczów i migotania przedsionków. Tlenek węgla wdychany z dymem tytoniowym redukuje ponadto możliwości transportowe tlenu przez krew. Wyniki współczesnych badań jednoznacznie podkreślają wielostronny negatywny wpływ nałogu palenia papierosów jak np.: stwierdzono częste występowanie nieżytów górnych dróg oddechowych, znacznie powiększoną zachorowalność na raka płuc, chorobę wrzodową i wiele innych. Miażdżyca, niedokrwienna choroba serca, udary mózgu i wszystkie choroby miażdżyco podobne występują znacznie częściej u palaczy niż u osób niepalących. Dlatego też zwalczanie palenia tytoniu powinno być jednym z głównych celów prewencji chorób układu krążenia.
Metody zapobiegania bądź zwalczania palenia są różne - od zakazu reklam, zakazu palenia w miejscach publicznych, zakazu sprzedaży papierosów młodzieży itp., aż do wykształcenia w społeczeństwie negatywnej postawy w stosunku do tego nałogu.
Nadmierna masa ciała (otyłość)
Otyłość jest chorobą ogólnoustrojową, charakteryzująca się zwiększeniem ilości tłuszczowej masy ciała. Dla oceny stopnia nadwagi czy otyłości najczęściej jest stosowany wskaźnik masy ciała Quteleta, zwany też BMI (body mass index). W ocenach tych wartości BMI ≥ 30.0 przyjmuje się za otyłość a BMI ≥ 35 za otyłość znaczną. Wartości BMI między 25-30 uznaje się za nadwagę. Do zmniejszenia wydolności układu krążenia przyczyniają się przede wszystkim takie czynniki jak: rozrost tkanki tłuszczowej serca, zmiany miażdżycowe w naczyniach tętniczych, rozwijające się w następstwie zaburzeń metabolicznych towarzyszących otyłości, wzrost objętości i lepkości krwi, stale utrzymujące się zwiększone obciążenie serca pracą w związku ze zwiększeniem masy ciała i ewentualnie z nadciśnieniem tętniczym, wzrost ciśnienia w klatce piersiowej i niewydolność oddechowa.
We wszystkich programach prewencyjnych podkreśla się konieczność obniżenia masy ciała w przypadku nadwagi zarówno poprzez właściwe żywienie, jak też poprzez zwiększenie aktywności fizycznej. Aktywność fizyczna modeluje w sposób najkorzystniejszy stan morfologiczny i funkcjonalny organizmu.
Ograniczona aktywność fizyczna
Przeprowadzone badania potwierdzają, że ograniczona aktywność fizyczna jest czynnikiem ryzyka rozwoju chorób układu krążenia, a zwłaszcza choroby wieńcowej. Stwierdzono, że czynność serca w spoczynku u ludzi z ograniczonym ruchem jest szybsza niż u osób uprawiających ruch. Natomiast w czasie wysiłku czynność ich serca przyspiesza się bardziej niż u osób przyzwyczajonych do wysiłku fizycznego. Dlatego też jest wielce prawdopodobne, że osoby te odczuwają ból dławicowy nawet przy niewielkim wysiłku. Wysiłek fizyczny jest najważniejszym czynnikiem bilansu energetycznego i może przyczynić się do regulacji trójglicerydów i cholesterolu we krwi. Charakterystycznym zjawiskiem towarzyszącym współczesnemu człowiekowi, który pozbawiony jest aktywności fizycznej jest uczucie słabości, częściej też choruje, a jego sprawność fizyczna coraz bardziej zmniejsza się. Tak więc aktywność fizyczna jest czynnikiem modelującym w sposób najbardziej korzystny stan morfologiczny i funkcjonalny organizmu. Czynnik ten, chociaż nie wywiera bezpośredniego wpływu na ryzyko wystąpienia chorób układu krążenia, działa pośrednio poprzez osłabienie pracy serca, sprzyjanie nadwadze i spadkowi poziomu HDL - „dobrego cholesterolu”.
Podwyższony poziom cukru we krwi
Cukrzyca nie rozpoznana i nie leczona lub leczona w sposób nieodpowiedni jest jednym z istotnych czynników ryzyka rozwoju chorób układu krążenia, a zwłaszcza miażdżycy i choroby niedokrwiennej mięśnia sercowego z uwagi na wielokierunkowe zaburzenia przemiany materii, dotyczące nie tylko cukrów, ale również substancji tłuszczowych i białkowych organizmu ludzkiego. U chorych z cukrzycą organizm w wyniku zaburzeń metabolizmu węglowodanów korzysta z zapasów materiału tłuszczowego. Stąd też u chorych zwiększa się zawartość ciał tłuszczowych we krwi. Dlatego miażdżyca występuje u chorych z podwyższonym poziomem cukru we krwi wcześniej i przebieg jej jest cięższy, a choroba niedokrwienna serca jest najczęstszą przyczyną ich zgonów.
Stresy, napięcia psychiczne
Stres w najogólniejszym pojęciu to nieswoista reakcja organizmu na wszelkie wymogi życia. Stres to rodzaj presji, nacisku płynącego z zewnątrz. Ten nieprzyjemny bodziec zwany jest stresorem.
Wzmożonemu napięciu psychicznemu przypisuje się rolę podstawowego symptomu w stresie. Szczególnie niekorzystnie reaguje na stresy i napięcia psychiczne układ sercowo-naczyniowy oraz układ trawienny. Stąd też stres uważany jest za jedną z ważniejszych przyczyn warunkujących rozwój chorób układu krążenia.
W momencie stresu, jak też w stanach lękowych, dochodzi do wzrostu noradrenaliny i adrenaliny, co z kolei powoduje chwilowe napięcie ścian naczyniowych, a w konsekwencji wzrost ciśnienia tętniczego. Jeżeli sytuacje stresowe powtarzają się, dochodzi w konsekwencji do mikrokrwotoków, co przy wzroście kwasów tłuszczowych i cholesterolu daje początek procesowi miażdżycowemu.
Do najważniejszych chorób układu krążenia, na które przypada ponad 40 % zgonów, zalicza się: miażdżycę naczyń, chorobę nadciśnieniową, wieńcową i zawał mięśnia sercowego.
Na podstawie podanych czynników ryzyka można wnioskować, że zapobieganie chorobom układu krążenia powinno polegać na efektywnym dążeniu do zwalczania: otyłości, palenia tytoniu, alkoholizmu, propagowaniu zasad prawidłowego żywienia, zasad higieny psychicznej, aktywnego trybu życia itp.
Zwiększenie zapadalności i umieralności z powodu chorób układu krążenia oraz następstwa w postaci zmniejszenia sprawności życiowej i zdolności do pracy, znaczna częstość ich występowania, klasyfikuje je do chorób społecznych.
Bibliografia
1. red. Jerzy B. Karski: „Promocja zdrowia”, IGNIS, Warszawa 1999;
2. red. Jerzy B. Karski, Zofia Słońska: „Promocja zdrowia”, SANMEDIA, Warszawa 1994;
3. red. Cezary W. Korczak: „Higiena. Ochrona zdrowia”. Podręcznik dla szkół medycznych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1994;
4. Barbara Sztembis: „Standardy postępowania pielęgniarki środowiskowej w profilaktyce i wczesnym wykrywaniu chorób układu krążenia”, Narodowy Fundusz Ochrony Zdrowia, Chełm 1994.
7