Stereotypy zajmują dziś poczesne miejsce w badaniach socjologów, psychologów, antropologów społecznych, językoznawców, historyków, politologów i przedstawicieli innych nauk społecznych. Dzieje się tak dlatego, iż stereotypowe - nierzadko negatywne - wyobrażenia o członkach różnych grup i kategorii społecznych są podstawą międzynarodowych animozji, czynnikiem sprzyjającym uprzedzeniom, konfliktom rasowym, etnicznym i religijnym. Wielu badaczy przypuszcza, że wzajemne stereotypy mogą być jednym z najważniejszych źródeł fizycznej (często kolektywnej) agresji w kontaktach między przedstawicielami zantagonizowanych społeczności, a przynajmniej źródłem usprawiedliwień dla niej.

Co to jest stereotyp?

Według Słownika języka polskiego stereotyp jest to „funkcjonujący w świadomości społecznej uproszczony i zabarwiony wartościująco obraz rzeczywistości”. Przy czym rzeczywistość jest nie tyle upraszczana, a często fałszowana. Definicję stereotypu jako pierwszy zbudował i umieścił w książce "Public Opinion", wydanej w 1922 roku amerykański intelektualista, pisarz, dziennikarz i polityk Walter Lippmann. Jego definicja stereotypu brzmiała „pictures in our heads” czyli obrazy w naszej głowie. Był to jakby zaczątek poznawczego ujmowania stereotypów. Ludzie od zawsze myśleli stereotypowo i nadal będą myśleć. Dzieje się tak dlatego, że nadmiar informacji, który „nas zalewa” zewsząd, nie daje się szybko przetworzyć. Umysł ludzki musi jakoś sobie z tym radzić, tworzy więc owe upraszczające, nadmiernie zgeneralizowane obrazy rzeczywistości społecznej. Na ogół wiąże się te mechanizmy przetwarzania informacji z procesami kategoryzacji, z wyodrębnianiem kategorii w rzeczywistości zewnętrznej, w tym społecznej. Skoro jakaś kategoria zostanie wyodrębniona, to każdy jej nowy egzemplarz postrzegany jest poprzez cechy owej kategorii, z pominięciem cech jednostkowych. Jest to generalny mechanizm poznawczy, w odniesieniu do kategorii naturalnych określany jako wyodrębnianie prototypów, a w odniesieniu do kategorii społecznych - stereotypów.

Dużą rolę w procesie budowania stereotypów odgrywają emocje. Badacze często traktują je jako rdzeń, wokół którego tworzy się stereotyp. Mówi się bowiem zarówno o „negatywnym” stereotypie, jak i „pozytywnym” (znacznie rzadziej). Ponieważ stereotypy łączą się z różnymi ustosunkowaniami do reprezentowanych kategorii, stąd możliwe jest ich afektywne zabarwienie. Pojawia się tu problem związany z faktem, iż na ogół określenia słowne cech mają w sobie zarówno ładunek deskryptywny, jak i ewaluatywny. Często stwierdza się zgodność deskryptywną autostereotypów (odnoszącą się do grupy własnej) z hetero stereotypami (odnoszącymi się do grupy obcej) przy braku zgodności ewaluatywnej. Na przykład cecha opisująca zachowanie polegające na gromadzeniu dóbr czy pieniędzy, to w autostereotypie oszczędność, a w hetero stereotypie - skąpstwo. Stwierdzono, że autostereotyp ludzi z Południa koncentrował się wokół takich pozytywnie ocenianych cech, jak towarzyskość, fantazja, zdolności artystyczne, które w stereotypie Południa, ukształtowanym wśród ludzi Północy, opisywane były jako lekkomyślność, gadatliwość, lenistwo. I odwrotnie: autostereotyp ludzi Północy - jako silnych ekonomicznie i militarnie, pracowitych, oszczędnych, rzetelnych, zmieniał się w oczach mieszkańców Południa na skąpych, nieokrzesanych, bezlitosnych. Przy czym „Północ” i „Południe” to pojęcia względne, określające na przykład południowych i północnych Włochów czy południowych i północnych Niemców.

Stereotyp a uprzedzenie

Uprzedzenie to nieuzasadniony, negatywny stosunek do kogoś lub czegoś. Traktując je jako postawę wobec określonej kategorii społecznej można wysnuć wniosek, że stereotypy mogą stanowić podstawę uprzedzeń. Na postawę składa się bowiem jej aspekt poznawczy, afektywny i behawioralny. W uprzedzeniu składnik afektywny jest szczególnie silny, a aspekt poznawczy przyjmuję najczęściej formę stereotypu. Oba wyznaczają trzeci składnik - behawioralny, czyli różne formy zachowania wobec przedmiotu uprzedzenia. Jeśli stereotyp stanie się składnikiem uprzedzenia, to wtedy jego związek z określonym typem ustosunkowania stanie się nierozerwalny. Uprzedzenia mogą być negatywne lub pozytywne, lecz w europejskiej szkole badaczy przedmiotu przyjęło się traktować uprzedzenia jako zjawiska negatywne. W związku z tym mamy do czynienia z negatywną postawą, niechęcią lub dyskryminowaniem. W przypadkach ekstremalnych może ono prowadzić do ludobójstwa.

Typy stereotypów

W literaturze jest wiele typologii stereotypów. Zazwyczaj przyjmuje się, że stereotyp ujmuje charakterystykę negatywną osoby lub grupy społecznej. Tymczasem z równym powodzeniem można operować stereotypami o silnym oznakowaniu pozytywnym. Uzasadnione jest zatem mówienie tak o stereotypach oznakowanych negatywnie, jak i pozytywnie, czy nawet neutralnych stereotypach.

Stereotyp pozytywny

Stereotypy pozytywne bazują na informacjach pozytywnych, nadają opisywanej jednostce lub grupie ludzi cechy pozytywne. Zbudowanie pozytywnego stereotypu jest działaniem o charakterze psychologicznym mającym na celu wywołanie pozytywnej identyfikacji. Kształtowanie pozytywnego stereotypu dotyczy najczęściej kształtowania opinii własnej grupy czy tworzenia autostereotypu. Na przykład kreowanie w okresie PRL-u postaci „kobiety pracującej” - kobiety silnej, czynnie zaangażowanej, stojącej na czele całego zespołu miało na celu wzbudzenie potrzeby naśladownictwa takiej kobiety. Innymi przykładami pozytywnych stereotypów są np.: międzynarodowe kampanie reklamowe (polska pielęgniarka, polski hydraulik), matka Polka - kochająca, troskliwa, opiekuńcza; żołnierze - zawsze gotowi oddać życie za ojczyznę, nieustraszeni, odważni, działający tylko w słusznej sprawie; Polki - najpiękniejsze kobiety na świecie.

Stereotyp neutralny

Stereotypy neutralne przekazują informację, która nie posiada żadnego zabarwienia emocjonalnego. Zachowuje proporcje między zaletami i wadami opisywanej jednostki lub grupy ludzi. Na przykład obraz kobiety, której życiowym celem jest dbałość o czystość w domu - kobieta, idealna pani domu, doskonała kucharka, a przy tym zawsze świeża, pachnąca i zadowolona.

Stereotyp negatywny

Generuje on negatywną oceną osoby lub grupy ludzi, jak również negatywne wyobrażenia, które mogą prowadzić do niesprawiedliwego traktowania, czy uprzedzenia. Negatywne emocje w skrajnych przypadkach mogą być powodem niechęci, dyskryminacji, agresji, nienawiści lub wrogości. Na przykład bezrobotny - to niewykształcony, niezaradny leń, obibok; blondynki są głupie i łatwe, Polak - to złodziej, antysemita, pijak; Arab - jest terrorystą i brudasem; ludzie otyli - są leniwi, nie potrafiący się kontrolować; Romowie są brudni, kradną i są naciągaczami.

Bardzo ciekawe są też stereotypy zwierzęce: psy są wierne, koty fałszywe.

Funkcje przypisywane stereotypom

1. Adaptacyjna - adaptacyjność upatruje się w:

• dysponowaniu uproszczoną, ale za to jasną mapą świata społecznego,

• ekonomizacji procesów poznawczych,

• selekcji i redukowaniu nadmiaru informacji,

• przewidywalności zachowań,

• uzupełnianiu deficytu informacji,

• redukowaniu niepewności i dostarczaniu poczucia bezpieczeństwa.

2. Służba wobec własnego ja

Wyraża się dwojako: albo przez pokazywanie, na tle stygmatyzowanej grupy, własnej wyższości, wartości czy dominacji, albo też na powstrzymywaniu się od stereotypowych sądów i prezentowaniu siebie jako osoby tolerancyjnej.

3. Generowanie oczekiwań pod adresem innych ludzi pozostających w społecznej interakcji, szacowanie prawdopodobieństwa postępków negatywnych i pozytywnych u przedstawicieli różnych grup.

4. Usprawiedliwiająca funkcja stereotypów

Ludzie powszechnie poszukują wyjaśnień, uzasadnień i usprawiedliwień dla zdarzeń społecznych, dla istniejących warunków społecznych, dla zachowań agresywnych lub dyskryminatorskich członków własnej grupy społecznej, dla własnego i cudzego statusu lub pozycji społecznej, dla własnych myśli, afektów czy zachowań. Proces usprawiedliwiania może przebiegać na trzech poziomach:

• na poziomie usprawiedliwiania JA - stereotypy służą tu usprawiedliwianiu własnego statusu lub stosunku do innych np.: stereotypowe traktowanie ludzi ubogich jako leniwych służy usprawiedliwianiu własnej wyższej pozycji ekonomicznej;

• na poziomie usprawiedliwiania własnej grupy społecznej - stereotypizacja traktowana jest z jednej strony jako mechanizm identyfikacyjny, z drugiej jednak jako usprawiedliwienie interesu grupowego, na przykład nierówności czy braku sprawiedliwości. Stereotypizacja jest bardzo często instrumentem faworyzacji własnej grupy i równocześnie de faworyzacji grupy obcej;

• na poziomie usprawiedliwiania systemu społecznego - stereotypy mogą być mechanizmem usprawiedliwiania i w następstwie tego podtrzymania istniejących nierówności (np. apartheid) czy niesprawiedliwości w systemie społeczno-politycznym.

Struktura stereotypu

Mechanizm tworzenia się stereotypów w ludzkiej świadomości przedstawia model sieci skojarzeniowej. Autorzy tego modelu zakładają, że pojedyncze informacje (węzły) zapisane w mózgu są ze sobą powiązane, tworząc sieć. Informacje składające się na taki węzeł podzielono na kilka kategorii:

• cechy definiujące - czyli takie, które determinują przynależność do danej grupy na przykład aby zostać zaliczony do grupy Polacy należy być urodzonym w Polsce, mówić po polsku, mieć polski paszport;

• cechy charakterystyczne - nie definiują one kategorii, ale są ściśle z nią związane. Są to najważniejsze elementy stereotypowe. Przykładowymi cechami charakterystycznymi dla stereotypu Polaka będą „dużo pije”, „pieniacz”, „religijny”, „patriota”;

• egzemplarze - są to członkowie kategorii, z którymi osoba budująca stereotyp zetknęła się w swoim życiu. Mogą to być ludzie spotykani osobiście, ale także postacie telewizyjne, muzycy, postacie historyczne, bohaterowie literaccy . Przykładami takich postaci dla sieci stereotypowej Polaka będą Lech Wałęsa, Jan Paweł II, Adam Małysz.

Węzły sieci stereotypowych są ze sobą powiązane w rozmaitych konfiguracjach i tak na przykład węzeł sieci stereotypu Polaka może być połączony z węzłem sieci stereotypu Rosjanina poprzez cechę charakterystyczną „dużo pije”.

Uprzedzenia

Uprzedzenie do kogoś lub czegoś występuje wówczas, gdy jednostka podejmuje ocenę, wyraża negatywny osąd bez wcześniejszego doświadczenia z daną osobą czy zjawiskiem, najczęściej na podstawie fałszywych lub niekompletnych informacji. Uprzedzenia wynikają także z utrwalonych w danych społeczeństwach czy społecznościach stereotypów. W przypadku osób do czegoś uprzedzonych trudno je przekonać do pozbycia się uprzedzeń poprzez racjonalną argumentację.

Uprzedzenia stają się groźne dla funkcjonowania społeczeństwa lub pewnych kategorii społecznych, gdy przybierają charakter instytucjonalny i stają się częścią określonych ideologii (np.: rasizmu, antysemityzmu, homofobii czy seksizmu).

Rodzaje uprzedzeń

1. Awersyjne

Mechanizm działania uprzedzeń awersyjnych jest podobny do działania fobii: jego podłożem są silne negatywne emocje takie jak lęk, wstręt, nienawiść. Każdy kontakt z przedstawicielami danej grupy jest traktowany jako zagrożenie. Uprzedzeniom awersyjnym często towarzyszy przemoc werbalna lub fizyczna, która czasem przeradza się w zorganizowany atak (holocaust podczas II wojny światowej, pogromy Żydów, rzucanie niebezpiecznymi przedmiotami w uczestników Marszu Niepodległości, porwania i morderstwa na tle rasowym). Osoba przejawiająca ten rodzaj uprzedzeń deprecjonuje lub wręcz demonizuje daną grupę, przypisując jej różne wrogie skłonności, ukryte intencje, itd. (np. twierdzenia, jakoby masoni rządzili światem, w rękach Żydów spoczywała światowa finansjera, celem homoseksualistów było zniszczenie Kościoła, a Niemcy pragnęli wykupić Polskę).

2. Dominatywne

W tym przypadku podłożem uprzedzeń nie są silne negatywne emocje, lecz poczucie wyższości własnej grupy nad grupą dyskryminowaną. Przekonanie o niższości tej grupy wiąże się z traktowaniem jej nie jako zagrożenia, lecz jako źródło dyskomfortu czy przykrości. Jej przedstawicieli traktuje się jako ludzi konstytucyjnie mniej wartościowych - bez względu na ich dokonania. Gdyby nawet jakiś przedstawiciel dyskryminowanej grupy mógł pochwalić się ewidentnie wyróżniającymi osiągnięciami, ich istnienie będzie tłumaczone np. wyjątkowym zbiegiem okoliczności, szczęściem, przypadkiem. Ofiary dyskryminacji pełnią często rolę kozłów ofiarnych, których obwinia się za własne niepowodzenia. Jednocześnie deprecjacja danej grupy zwiększa wartość własnej grupy zgodnie z mechanizmami dehumanizacji. Uprzedzenia dominatywne przejawiają się poprzez protekcjonalne traktowanie dyskryminowanych, połączone z deklaracjami typu: "nie mam nic przeciwko ... (Żydom, Cyganom, homoseksualistom, Murzynom), ale niech trzymają się z dala ode mnie".

3. Wynikające z niejasności

Podłożem uprzedzeń tego rodzaju jest niski poziom poczucia własnej wartości, czy też kontrast między niską oceną siebie a (mniej lub bardziej świadomą) wysoką oceną dyskryminowanej grupy. Jednostka, aby nie czuć się gorsza, będzie obniżała wartość grupy, którą dyskryminuje, aby w ten sposób zwiększyć poczucie własnej wartości. Mamy tu do czynienia z typowym zjawiskiem zazdrości czy zawiści. Ten rodzaj uprzedzeń często przejawiają osoby o niskich zasobach finansowych względem osób bogatych. Obniżanie ich wartości polegać będzie na wysuwaniu oskarżeń typu "dorobili się na cudzej krzywdzie", "każdy bogaty jest złodziejem" i pielęgnowaniu skojarzenia między bogatymi a złodziejami. W ten sposób jednostka może wytłumaczyć sobie, że nie jest bogata, ponieważ nie jest złodziejem. Jednocześnie cały czas pragnie dołączyć do grupy osób bogatych, co napędza jej zawiść.

4. Zinternalizowane

Uprzedzenia mogą zostać zinternalizowane (uwewnętrznione) nawet przez grupy społeczne, przeciw którym te uprzedzenia są skierowane. Amerykańscy psychologowie przeprowadzili eksperyment (w latach 60. XXw.), w którym przedstawili jednej grupie badanych kobiet artykuły podpisane imieniem męskim (np. John T. McKay), a drugiej grupie - te same artykuły podpisane imieniem żeńskim (np. Joan T. McKay). Okazało się, że badane kobiety oceniały znacznie wyżej artykuły podpisane męskim imieniem, nawet jeżeli tematyka dotyczyła kwestii tradycyjnie przypisywanych kobietom (np. wychowywanie dzieci). Psychologowie postawili wniosek, że kobiety nauczyły się gdzie jest ich miejsce, uważając, że praca kobiety musi mieć mniejszą wartość niż praca mężczyzny. Inne badanie (z lat 40. XX w.) wykazało, że czarnoskóre dzieci preferowały zabawę białymi lalkami, uważając że są one lepsze i ładniejsze. Najnowsze badania pokazują, że czarnoskóre dzieci o wiele chętniej bawią się czarnymi lalkami. Jak twierdzą psychologowie, jest to spowodowane zmniejszeniem się poziomu rasistowskich uprzedzeń w społeczeństwie amerykańskim. Inne badanie wykazało podobny postęp w przypadku oceny artykułu wyłącznie na podstawie płci autora.

Źródła powstawania uprzedzeń

1. Wychowanie i kultura

Każde dziecko wychowuje się w określonym środowisku i zdobywa wiedzę o świecie w oparciu o to z czym ma kontakt. Dzieci przyswajają większość wartości w ciągu dziesięciu pierwszych lat życia, a ich przyjmowanie następuje głównie przez obserwację i naśladowanie starszych. Kultura, wartości i postawy rodziców są dla dziecka głównymi wskazówkami do interpretowania otoczenia. Dotyczy to również stosunku i otwartości wobec odmiennych grup społecznych i narodowościowych. Jest więc jasne, że dzieci przejmują stereotypy i uprzedzenia swoich rodziców. Przykładem uprzedzeń tworzących się głównie w ten sposób jest stosunek Polaków do Romów. Mimo że Romowie żyją w Polsce już od wielu wieków, nadal dla większości z nas pozostają obcy i niezrozumiali. Owszem, uznajemy ich prawo do "zwykłego" życia wśród nas, ale tylko z racji współczucia dla ich ubóstwa, a nie z naturalnych relacji międzyludzkich, gdzie każdy ma prawo do bycia sobą. Niechęć wobec Romów można określić jako zakorzenioną w kulturze, co jest najbardziej widoczne w warstwie językowej - np. w potocznych określeniach takich jak "ocyganić" (oszukać) czy "wycyganić" (wyprosić, wyżebrać), a także w przesądach np. w tym, że "cyganka może zauroczyć małe dziecko". Bardzo silny jest też negatywny stereotyp Romów, postrzeganych jako złodzieje, lenie i nieuki. W podobny sposób tworzone są stereotypy i uprzedzenia wobec innych grup społecznych i etnicznych.

2. Historia

Historyczne źródła tworzenia się uprzedzeń i stereotypów są ściśle związane z wychowaniem młodych ludzi. Historia narodowa wpływa na ich świadomość w dość szerokim stopniu. Po pierwsze samo zetknięcie się z informacjami historycznymi dokonuje pewnego podziału, na grupy społeczne i narodowościowe które odegrały pozytywną rolę w historii (w przypadku Polski będą to na przykład Francja i Stany Zjednoczone), a także te, które zapisały w niej czarne strony (w przypadku Polski Niemcy i Rosja). Po drugie historia determinuje w pewien sposób zawartość literatury narodowej, z którą stykają się młodzi ludzie w procesie edukacji. Takie przekazy, opisujące losy konkretnych ludzi i wywołujące emocje w znacznie większym stopniu, pobudzają tworzenie się określonych stereotypów i uprzedzeń wobec przedstawicieli opisywanych w nich grup społecznych czy narodów. Po trzecie wreszcie, historia w oczywisty sposób warunkuje stereotypy i uprzedzenia konkretnych osób, te zaś przekazują je swoich potomkom. Można przyjąć, że niechęć Polaków do Rosjan i Niemców wynika w największej mierze właśnie z tego.

3. Przekazy medialne

Współcześnie media "tworzą" rzeczywistość. Zaawansowana technika tworzenia przekazów radiowych, telewizyjnych oraz Internetowych sprawia, że odbiorca czuje się doskonale poinformowany. Faktycznie jednak, to dziennikarze i producenci decydują od tym co i w jaki sposób przedstawić, a kierują się w tym własnymi założeniami i wartościami, ale także wytycznymi swoich zwierzchników. Poza garstką najbardziej wyrobionych odbiorców większość obywateli kształtuje swoje poglądy na temat innych narodowości i kultur na podstawie przekazów telewizyjnych, radiowych czy prasowych. Zakładają oni, że to co się tam znajduje jest czystym odzwierciedleniem rzeczywistości.

Podobny mechanizm kształtowania ludzkich postaw zachodzi w przekazach fabularnych, w których łatwo jest dokonać stereotypizacji konkretnych grup społecznych. Bardzo dobrym przykładem tego są amerykańskie, niskobudżetowe produkcje filmowe w których najczęściej Rosjanie i Chińczycy to bezwzględni przestępcy bądź skorumpowani oficerowie, Serbowie to bezwzględni najemnicy, zaś Amerykanie (oczywiście kierujący się wyłącznie wzniosłymi wartościami) muszą z wyżej wymienionymi "zrobić porządek".

4. Negatywne doświadczenia

Każde zetknięcie się z przedstawicielem innej grupy społecznej powoduje, przynajmniej w minimalnym stopniu, modyfikację stereotypu o tej grupie. Jeśli doświadczenia z przedstawicielem grupy, która nie miała wcześniej wyraźnego stereotypu są negatywne, zostaje zbudowana podstawa uprzedzenia.

Bibliografia

1. Argyle, M.: „Psychologia stosunków międzyludzkich”, Warszawa 1999, PWN;

2. Aronson, E.: „Człowiek - istota społeczna”, Warszawa 2005, PWN;

3. Nelson, T.: „ Psychologia uprzedzeń” ,Gdańsk 2003, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne;

4. Kofta, M, Jasińska- Kania, A (red.).: „Stereotypy i uprzedzenia: uwarunkowania psychologiczne i kulturowe”, Warszawa 2001, Wydawn. Nauk. Scholar;

5. Kofta, M.(red.nauk.): „ Myślenie stereotypowe i uprzedzenia: mechanizmy poznawcze i afektywne”, Warszawa 2004, Instytut Psychologii PAN;

6. Lewicka, M, Grzelak, J. (red.): „Psychologia społeczna: Jednostka - społeczeństwo-państwo”, Gdańsk 1996, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne;

7. Pietrzak, H.: „Następstwa i efekty stereotypowego postrzegania człowieka i świata społecznego”, Rzeszów 2000, WSP Rzeszów;

8. Walas, T.(red.): „Narody i stereotypy”, Kraków 1995;

---