OŚWIATA POLSKA DAWNIEJ
POCZĄTKI OŚWIATY
Szkoły katedralne
- powstawały w Xi i XII w. w siedzibach biskupich (Kraków, Poznań, Wrocław, Julin, Płock, Sandomierz, Wiślica, Łęczyca, Głogów, Legnica, Włocławek)
- kształciły kandydatów do stanu duchownego
Szkoły parafialne i kolegiackie
- zakładane w II poł. XX w. przez samorządy miejskie (i przez nie utrzymywane)
Uniwersytet w Krakowie
- założony (3 wydziały) w 1364 r. przez Kazimierza Wielkiego
- odnowiony (pełny, 4 wydziały) w 1400 r. przez Władysława Jagiełłę
- duży udział w życiu politycznym państwa polskiego
- ośrodek opozycji przeciw prądom odrodzenia i reformacji
Szkoły ariańskie i protestanckie (luterańskie, kalwińskie, braci czeskich)
- powstawały od połowy XVI w.
- często uzyskiwały status akademicki
- Akademia Rakowska (ariańska)
- szkoła braci czeskich w Lesznie (kierowana przez J. A. Komeńskiego)
Akademia Zamojska
- wychowanie obywatelskie, humanistyczne, o charakterze świeckim
OD CZASÓW NOWOŻYTNYCH DO I WOJNY ŚWIATOWEJ
Szkoły jezuickie
- XVII w., dominująca rola w zakresie szkolnictwa średniego
- bezpłatna nauka
- dbałość o budynki szkolne i ich wyposażenie w pomoce dydaktyczne
- bardzo dobre przygotowanie nauczycieli
Szkoły pijarskie
- początkowo jako bezpłatne szkoły elementarne
- w II poł. XVIII w. jako szkoły średnie o wysokim poziomie
Reforma szkolna
- 1737 r. - Collegium Varsaviense - nowoczesna akademia rycerska dla synów szlacheckich
- 1744 r. - Collegium Nobilium
- założone przez ks. Stanisława Konarskiego,
- kształcące i wychowujące synów magnaterii oraz bogatej szlachty w duchu uczciwości i świadomości obywatelskiej
- 1765 r. - Szkoła Rycerska
- założona przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego
- wojskowa i świecka
- z nowoczesnym programem wychowania narodowego i kształcenia oficerów
Komisja Edukacji Narodowej Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego (KEN)
- powołana przez Sejm RP w dniu 14 X 1773 r.
- państwowa władza do spraw nauczania i wychowania
- zerwała z dominacją Kościoła w dziedzinie oświaty
- przeprowadziła reformę uniwersytetów i szkół średnich
- zaliczyła kształcenie i wychowanie młodzieży do obowiązków władz państwowych
- pod jej kontrola znalazły się szkoły powiatowe i wojewódzkie
- upowszechniono nauczanie elementarne
- wprowadzono nowoczesne programy i metody nauczania, troszcząc się szczególnie o rozwój języka polskiego i kultury narodowej
- wyniesiono do szczególnej godności rolę nauczyciela i stan akademicki
Okres zaborów
- oświatowa stagnacja, a jednocześnie organizowanie tajnego nauczania i strajków szkolnych
Zabór rosyjski
- wzrost liczby szkół średnich
- rozwój Uniwersytetu Wileńskiego
- powołanie Uniwersytetu Warszawskiego
- po upadku powstania listopadowego (1831 r.) zaczęto likwidować ośrodki nauki polskiej
Reforma szkolnictwa Aleksandra Wielkopolskiego (czerwiec 1862 rok):
- zakładała powiększenie liczby szkół wszystkich szczebli (i ich polskość)
- nowy system szkolny zrywał ostatecznie z zasadą stanowości
- szkoły średnie, połączone z elementarnymi tzw. klasami przygotowawczymi, dzieliły się na 5- klasowe szkoły powiatowe, 7- klasowe gimnazja i jedno ośmioklasowe Liceum w Lublinie
- program poszczególnych typów był tak ułożony, że umożliwiał przechodzenie od niższego do wyższego
- szkoły żeńskie miały być prywatne
- szkoły średnie miały charakter filologiczny, z wyjątkiem ostatniej klasy szkół powiatowych, podzielonej na techniczną i pedagogiczną oraz ósmej klasy liceum, w której uczono między innymi ekonomii, podstaw inżynierii, architektury i gospodarstwa wiejskiego
- Szkoła Główna założona dzięki tej reformie stała się późniejszą kuźnią myśli pozytywistycznej.
Zabory pruski i austriacki
- szkolnictwo elementarne i średnie poddane bezwzględnej germanizacji
- w okresie autonomii (zabór austriacki) powołanie przez sejm galicyjski Rady Szkolnej Krajowej, repolonizacja Uniwersytetów Jagiellońskiego i Lwowskiego, powołanie pierwszej politechniki (1877 r.), Akademia Umiejętności w Krakowie (1872 r.)
- w zaborze rosyjskim obowiązek szkolny nie był realizowany
OŚWIATA POLSKA W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM I W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ
Dekret z 7 II 1919 r.:
- przywrócenie 7-letniego obowiązku szkolnego
- prawo tworzenia szkół o ograniczonym (4-5 lat) procesie kształcenia
Jędrzejewiczowska reforma ustrojowa oświaty polskiej (1932 r.):
- przedszkola (dzieci od 3 roku życia), 7-letnie szkoły podstawowe (obowiązkowe), 6-letnie szkoły średnie (4-letnie gimnazja i 2-letnie licea ogólnokształcące)
- trzy rodzaje szkół zawodowych: niższe (4 lata, kończące się egzaminem czeladniczym), średnie (po 4-5 latach nauki nadające tytuł technika) i 3-3,5 letnie szkoły ponadpodstawowe o statusie wyższych szkół zawodowych bez praw akademickich (kończące się tytułem technologa)
- zasada obowiązkowego dokształcania do 18 roku życia w szkołach bądź innych kursach dokształcających
- szkoły wyższe - uniwersytety, akademie i politechniki
Szkolnictwo wyższe
- szkoły wyższe elitarne ze względu na wysokie koszty studiów i małą liczbę domów akademickich
- reaktywacja Uniwersytetu Warszawskiego
- powołanie Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, KUL-u, Uniwersytetu Poznańskiego
- powstawały politechniki, akademie medyczne, szkoły rolnicze, górnicze, handlowe, artystyczne i inne
II wojna światowa
- upadek polskiego systemu oświatowego
- na terenach włączonych do Rzeszy przestało istnieć polskie szkolnictwo na wszystkich szczeblach
- zlikwidowano Polska Akademię Umiejętności
- wielu nauczycieli i naukowców zostało aresztowanych, osadzonych w więzieniach lub obozach zagłady, zamordowanych albo wywiezionych do Niemiec
- na Wschodzie na terenach włączonych do radzieckich republik: ukraińskiej, białoruskiej i litewskiej, dzieci i młodzież musiały uczęszczać do szkół organizowanych przez tamtejszą administrację
- treści nauczania przesycone były ideologią stalinowską
- język polski tylko częściowo był językiem wykładowym
- wielu nauczycieli uwięziono lub zamordowano
Wśród wielu form oporu przeciw najeźdźcy znalazło się też tajne nauczanie na wszystkich szczeblach kształcenia. Istotny wkład w oświatę i wychowanie młodego pokolenia, w zachowanie ciągłości szkolnictwa polskiego i kultury narodowej wniosły m. in.: polski ruch oporu, Związek Nauczycielstwa Polskiego (jako Tajna Organizacja Nauczycielska), Departament Oświaty i kultury (agenda emigracyjnego rządu polskiego) oraz harcerstwo.
OŚWIATA W PRL
Lata powojenne wymagały odbudowy rekonstrukcji infrastruktury szkolnej oraz pozyskania nowych kadr nauczycielskich. Utworzono 11-letnią szkołę ogólnokształcącą stopnia podstawowego i licealnego. Zmodernizowano kształcenie zawodowe oraz kształcenie nauczycieli.
Rozwój oświaty Polsce w latach 1948-1952:
- sowietyzacja - narzucenie przez Związek Radziecki radzieckiego systemu ustrojowego
- włączanie nauczycieli do walki z religijnymi przekonaniami ludzi
- fałszowanie w podręcznikach historii powszechnej i dziejów narodu polskiego
- kształtowanie wśród uczniów światopoglądu naukowego.
Kształcenie masowe stało się czynnikiem awansu społecznego (dzieci z niższych klas społecznych przechodziły do klas wyższych).
II poł. Lat 50.:
- upaństwowienie instytucji kształcenia i opieki, ich centralizacja i biurokratyzacja
- Urząd Cenzury usunął z lektur pewne dzieła i twórców
- w reformowaniu oświaty pomijano właściwą drogę prawną, zastępując ją dekretami rządowymi, uchwałami i rezolucjami partyjnymi oraz zarządzeniami ministerstwa oświaty
- kadry nauczycielskie były weryfikowane w oparciu o kryteria polityczne (i inwigilowane)
- ograniczono wykształcenie ogólne i limit przyjęć w szkołach wyższych na rzecz kształcenia wąsko zawodowego
- selekcję szkolną prowadzono w oparciu o kryteria klasowe, partyjne i ideologiczne
- tworzono jednolity system oświatowy.
Ustawa o rozwoju systemu oświaty i wychowaniu (1961 r.):
Miały one stanowić dźwignię socjalizmu - celem systemu oświatowego było przygotowywanie wykwalifikowanych pracowników.
- 8-letni obowiązek nauki w szkole podstawowej i nauki zawodu młodzieży do lat 16
- zasadnicza szkoła zawodowa, szkoła przysposobienia rolniczego - po nich można było kontynuować naukę w 2-letniej szkole średniej
- szkoły średnie: liceum ogólnokształcące (4 lata), liceum zawodowe (2 lub 3 lata), technikum (5 lat) - kończyły się maturą
- szkolnictwo wyższe - uniwersytety, akademie, politechniki.
- kształcenie nauczycieli w liceach pedagogicznych oraz na studiach nauczycielskich.
1971 r. - Komitet Ekspertów pod przewodnictwem Jana Szczepańskiego przygotował propozycje reformy, jednak rząd - nie czekając na debatę i uchwałę sejmowa w tym zakresie - przyprowadził w latach 1972-1978 restrukturyzację polskiego szkolnictwa (reforma ustrojowa oświaty):
- system 10-klasowej szkoły średniej
- likwidacja małych szkół wiejskich - dowóz dzieci do odległych gminnych szkól zbiorczych
- reforma miała wyprzedzać zmianę sieci osadniczej i struktury agrarnej
Proces wdrażania 10-latki wraz z tworzeniem zbiorczych szkól gminnych powiązany był z obowiązkiem realizowania systemu wychowawczego jednolitej szkoły podstawowej. Władze wykorzystały to do indoktrynacji politycznej, utrwalania w świadomości dzieci i młodzieży nowego podziału administracyjnego kraju oraz oderwania ich od tradycyjnych ośrodków kultury lokalnej, domu rodzinnego i parafii.
Wykształcenie w PRL nie sprzyjało awansowi społecznemu (niskie płace absolwentów szkół średnich i wyższych), co doprowadziło do protestów inteligencji (1968 r.). Nauczycieli zobowiązano do uzyskania wyższego wykształcenia (masowe kształcenie i dokształcanie w formie studiów). Zaczęły powstawać Wyższe Szkoły Pedagogiczne.
1980 r.:
- odwołanie reformy
- obniżono nauczycielom obciążenie godzinowe
- utworzono Polskie towarzystwo Pedagogiczne i Komitet Ochrony Praw Dziecka.
Początek zmian w systemie oświaty III RP po 1989 r.
Reformy zapoczątkowała zmiana ustroju społeczno-politycznego Polski.
Henryk Samsonowicz (minister oświaty) - wystosował do dyrektorów i nauczycieli szkół publicznych list, w którym zachęcał środowisko pedagogów do „oddolnego” reformowania oświaty w kierunku demokratyzacji zarządzania, samorządności i autonomii każdej placówki szkolnej oraz każdego nauczyciela.
Zmiany dotyczyły głównie:
- odejścia władzy państwowej od centralistycznego formułowania kierunków polityki oświatowej, planów i programów nauczania oraz wychowania (m. in. wyeliminowanie politycznej i ideologicznej indoktrynacji)
- przywrócenia rodzicom prawa do pobierania przez ich dzieci nauki religii w szkołach państwowych, traktowanych już jako szkoły publiczne i w punktach katechetycznych
- uwolnienia praw nauczycieli do wprowadzania w strukturach oświaty państwowej innowacji pedagogicznych
- decentralizacji zarządzania instytucjami oświaty publicznej, demonopolizacji szkolnictwa jego uspołecznienia poprzez oddolne tworzenie rad szkól oraz wyłanianie dyrektorów placówek i kuratorów oświaty w drodze konkursu
- przejmowania przedszkoli i szkół średnich przez samorządy terytorialne
- wzrostu autonomii finansowej, organizacyjnej i programowej szkół
- dopuszczenia możliwości wypełniania obowiązku szkolnego poza szkołą
- zmian w programach nauczania oraz adaptacji szkolnictwa do potrzeb demokratycznego, wolnorynkowego społeczeństwa i międzynarodowej wspólnoty
- wzmocnienia autonomii i liberalnego rozwoju szkolnictwa wyższego.