Pedagogika religii jako dyscyplina naukowa ukształtowała się i rozwinęła na początku ubiegłego stulecia. Na przestrzeni wieków wychowanie religijne należało, bardziej niż inne obszary dydaktyki, do podstawowych elementów wychowania w ogóle. Wychowanie religijne ma właściwe sobie miejsce we wszystkich kulturach świata i związane jest z ich rozwojem, tożsamością człowieka oraz jego uwarunkowaniami społecznymi.
Kiedy analizujemy dzieje chrześcijaństwa, widzimy, że od początku były one związane z kształtowaniem się poglądów na wychowanie i formowaniem instytucji oświatowych. Jednak, dopiero w XXw. pedagogika religii wyłoniła się jako nurt badań i dyscypliny naukowej zajmującej się zagadnieniami praktyki i teorii szeroko pojętych procesów edukacji i socjalizacji religijnej.
STATUS NAUKOWY I PRZEDMIOT BADAŃ
(pierwsze podejście)
* Szczegółowe ujęcia pedagogiki religii jako dyscypliny naukowej i kierunku badań są uzależnione od różnych czynników, np. stosunku danego Kościoła bądź wspólnoty religijnej do otaczającego świata, a także zrozumienia zakresu dwóch nauk stanowiących zasadniczy punkt odniesienia, czyli teologii i pedagogiki. Ważne jest także określenie relacji pedagogiki religii do katechetyki, i to zarówno w zakresie pojęciowym, jak i merytorycznym.
* Pedagogikę religii można uznawać za kierunek badań teologicznych oraz jej naukę pomocniczą. Jest ona wtedy uzupełnieniem katechetyki i częścią teologii praktycznej, wytwarza wiedzę stosowaną, czyli projektującą działania służące do osiągnięcia celów wyrażonych np. w doktrynie. Ta koncepcja, powstała na przełomie XIX i XX wieku jest w części środowisk reologicznych aktualna do dziś.
* Biorąc pod uwagę tę koncepcję, przedmiotem pedagogiki religii byłaby głownie konkretna pedagogia religijna - doktryna wychowawcza i jej wdrażanie w Kościele bądź wspólnocie religijnej. O zakresie uwzględniania czynników pedagogicznych i psychospołecznych decydowałyby rozstrzygnięcia teologiczne i kościelne. Zatem teologia dostarcza normatywnych przesłanek dla przekazu i wychowania religijnego, a pedagogika religii jest jej nauką pomocniczą i w tym sensie również zyskuje również charakter nauki normatywnej.
(drugie podejście)
* Inne podejście mówi, że pedagogika religii to kierunek badań i dyscyplina naukowa o charakterze teologicznym i pedagogicznym, która wytwarza podstawową wiedzę humanistyczną i społeczną a dodatkowo wiedzę stosowaną. W tym rozumieniu pedagogika religii uwzględnia na równi dwie perspektywy poznawcze - teologiczną i pedagogiczną. Podkreśla też konieczność interdyscyplinarnego badania procesów edukacji religijnej.
* Przedmiot pedagogiki religii to ogół procesów edukacji i socjalizacji religijnej w Kościele, rodzinie i społeczeństwie. Kościół jawi się wtedy jako wspólnota realizująca zadania ewangelizacyjno-misyjne oraz edukacyjne. Poza wspólnotą sakramentalną, Kościół jest też społecznością ludzi uczących się, pragnących dojrzałości i odpowiedzialności w działaniu.
*Według pedagogiki religii Kościół realizuje swą odpowiedzialność edukacyjną poprzez:
- katechezę parafialną
- poradnictwo
- pracę kościelnych wspólnot, grup i instytucji o charakterze wychowawczym
(trzecie podejście)
*Pedagogika religii podejmuje kwestie edukacji i socjalizacji religijnej w rodzinie, szkole, za pośrednictwem mass mediów i różnych form przekazu kulturowego. Odnajduje ona swoje zadanie w dążeniu do opisu, analizy i zrozumienia edukacji religijnej w jej różnych one też obszarach. Tak oto staje się ona nauką społeczną, podejmującą zagadnienia społeczno-polityczne oraz nauką humanistyczną, której przedmiotem badawczym są określone ekspresje ludzkiej duchowości.
* Pedagogika religii poszerza zakres badań samej pedagogiki, poszukuje pojęć i zadań wspólnych dla pedagogiki i teologii, których analiza wymaga podejścia interdyscyplinarnego. Nie pozostaje ona jedynie nauką podstawową, ale też rozpoznaje swoje zobowiązania pastoralne.
* Pedagogika religii nie rezygnuje z przesłanek teologicznych, które dostarczają normatywnych odniesień. Przynajmniej częściowo konfrontuje się je z dorobkiem innych dyscyplin nauki. Uważa się, że nazwa „pedagogika religii” implikuje postulat „religii pedagogiki” - krytycznej analizy potencjału edukacyjnego poszczególnych religii i wyznań.
* Pedagogika religii staje się dyscypliną teologiczną i pedagogiczną. Podkreśla ona istnienie wspólnego przedmiotu badań - edukacji religijnej oraz konieczność analiz o charakterze interdyscyplinarnym.
[[[[* W państwach, w których władze oświatowe przejęły część lub całość odpowiedzialności za organizację edukacji religijnej w szkołach, rozwija się czasem alternatywny model pedagogiki religii - uprawianej nie w ramach teologii, ale nauk o edukacji. Religia jako przedmiot szkolny domaga się bowiem takiej samej podbudowy teoretycznej, jak inne przedmioty. Pedagogika religii ma wtedy formę dydaktyki szczegółowej w zakresie edukacji religijnej zorientowanej na opis, analizę i rozumienie uwarunkowań oraz formułowanie konkretnych wskazań dotyczących realizacji przyjętego programu. Staje się więc nauką wytwarzającą wiedzę podstawową oraz stosowaną. Punktem odniesienia jest tu nie teologia, a religioznawstwo.
Zakłada się, że religia lub niektóre jej postaci mają znaczenie dla kształtowania pełni człowieczeństwa i demokratycznych form życia społecznego.]]]
W praktyce te trzy przedstawione sposoby definiowania statusu naukowego pedagogiki religii i przedmiotu jej badań mają zazwyczaj postaci zróżnicowane. Jednak, największym poparcie cieszą się współcześnie dwa pierwsze ujęcia (Katolicy skłaniają się raczej ku pierwszemu, Ewangelicy ku drugiemu).
* Pojęcie pedagogiki religii wskazuje na swoisty przedmiot badań - na procesy szeroko pojętej edukacji i socjalizacji religijnej oraz związane z nimi zadania badawcze wyznaczone przez wizję człowieka, Kościół, społeczeństwo.
* Jednocześnie, pedagogika religii nie ogranicza się do teorii określonej praktyki a dąży do opracowania ogólnych teorii kompleksu zjawisk dotyczących edukacji religijnej i jej uwarunkowaniami.
* Jej dorobek naukowy świadczy o zakorzenieniu teorii pedagogicznoreligijnych w teologii, pedagogice. Ważne pozostaję również koncepcje filozoficzne, religioznawcze, psychologiczne, socjologiczne, politologiczne.
ROZWÓJ PEDAGOGIKI RELIGII NA ŚWIECIE
* Tendencje do łączenia refleksji pedagogicznych i teologicznych pojawiły się w XIXw. razem z powstaniem pedagogiki jako dyscypliny naukowej.
* Nazwę „pedagogika religii” wprowadził do nauki Max Reischle - teolog i filozof. Uważał on, że należy wymienić pedagogikę religii wśród nauk o religii i że jest ona związana z konkretnymi postaciami religii (zajmuje się techniką oddziaływania danej religii).
* Pedagogika religii została uznana za naukę stosowaną, nową subdyscyplinę teologii praktycznej.
* Na początku XXw. zaczęły się dokonywać zmiany w katechetyce niemieckiego obszaru językowego. Postulaty ruchu reformy katechetycznej były wspierane przez Ottona Willmanna - pedagoga i filozofa. Zostały one też zawarte w dziele programowym Josepha Gottlera, wg którego reforma katechetyki katolickiej powinna polegać nie tylko na pedagogicznym poszerzeniu refleksji o metodach przekazu treści religijnych, ale też na opracowaniu teorii całościowo ujmowanego wychowania religijnego i obyczajowego. Tą teorię chciał Gottler nazwać „pedagogiką religii.”
* Podobne tendencje istniały wśród Ewangelików.
* Na kształtowanie się nowego podejścia do praktyki i teorii edukacji religijnej miały wpływ np. czynniki teologiczne (głównie ewangelicka teologia liberalna).
* Procesy tworzenia świadomości pedagogicznoreligijnej przeżywały etapy zahamowań oraz rozwoju, zanim wykrystalizowały się do dzisiejszej postaci.
PEDAGOGIKA RELIGII W POLSCE
* W Polsce pojęcia „pedagogiki religii” zostało przyjęte pod koniec XXw.
* Jednak, już wcześniej postulowano metodyczne pogłębianie katechezy (Walenty Gadowski, Karol Banszel).
* Po II wojnie światowej teoria nauczania i wychowania religijnego byłą rozwijana jedynie na uczelniach katolickich, ponieważ sytuacja polityczna powodowała brak zainteresowania tym tematem innych środowisk.
* Interesował się tym problemem Stefan Kunowski, czerpiąc z doktryny wychowawczej Kościoła katolickiego oraz z pedagogiki humanistycznej.
* Inspiracją byłą katechetyka katolicka, poszerzona o problematykę antropologiczną. Powstał program „dydaktyki katechetycznej” (opracowany przez m.in. Władysława Kubika, Jana Szpeta).
* W latach 90-tych XXw. wyłoniły się 3 nurty w badaniach procesów edukacji religijnej:
1) jeden nurt odnosił się do wizji uprawiania katechetyki jako subdyscypliny teologii pastoralnej (otwartej na dorobek innych nauk)
2) drugi nurt mówił o podejmowaniu zagadnień edukacji religijnej jako analiz teoretycznych podstaw pedagogiki i wychowania, konkretnych katolickich koncepcji wychowania, środowisk wychowawczych itp.
Przedstawiciele tych nurtów nie utożsamiają się wprost z pedagogiką religii.
3) trzeci nurt odzwierciedla podejście pedagogicznoreligijne; jego przedstawiciele wypracowali teoretyczne podstawy edukacji religijnej w różnych środowiskach dydaktycznych, podjęli refleksję na temat pedagogicznego statusu nauczania religii w szkole czy wychowawczego wymiaru pracy szkoły.
W Polsce mówiło się zazwyczaj o katechezie szkolnej i w literaturze używało się przeważnie określeń odpowiadających tej dyscyplinie wiedzy, która się nie zajmuje, czyli katechetyce. Jednak, od wprowadzenia lekcji religii do szkoły w 1990r. odczuwano potrzebę uporządkowania terminologii, ale również uzupełnienia dotychczasowej refleksji o aspekt szkolny oraz pedagogikę religii.
KONCEPCJE I ICH ZNACZENIA PEDAGOGICZNE
Wraz z rozwojem pedagogiki religii powstały jej liczne koncepcje. Przytoczymy teraz niektóre z nich.
Antropologia religijna jako podstawa edukacji
- pedagogika religii świadomie odwołuje się do określonych założeń antropologii religijnej
- w pedagogice religii wiara w możliwości człowieka zawsze jest połączona z pesymizmem antropologicznym (różnym w różnych religiach i wyznaniach)
- pedagogika religii z dystansem odnosi się m.in. do naturalizmu pedagogicznego, antypedagogiki, traktując je jako utopie, które zapominają o skażeniu natury ludzkiej
- ped. religii odwołuje się do tradycji i doświadczenia wspólnoty, podkreślając znaczenie kontekstu eklezjalnego i społeczno-kulturowego [eklezjalny - zbiorowości]
- antyredukcjonizm - sprzeciw wobec scjentystycznych i materialistycznych koncepcji (które zróżnicowanie kultury ludzkiej próbowały sprowadzić do jednej bądź kilku określonych i kontrolowanych cech genetycznych)
- ważną rolę w życiu człowieka odgrywa duchowość
- ped. religii postuluje całościowe rozumienie edukacji, które nie może oddzielać od kwestii wychowania estetycznego, moralnego i religijnego
Człowiek jako podmiot edukacji
- nacisk na „bycie człowiekiem”, bez względu na jakiekolwiek różnice religijne, etniczne, polityczne
- zasadnicze zadanie wychowania to pomoc w dynamicznym rozwoju, który prowadzi człowieka do kształtowania, by być człowiekiem
- opracowanie programu edukacji religijnej i formułowanie jej celów oparte jest na zamyśle, mówiącym, że o zrozumieniu edukacji powinno stanowić dobro człowieka
Edukacja jako proces odnowy życia
- pojęcie edukacji obejmuje zarówno podstawy nauczania, jak i wychowania, odnosi się do ogółu oddziaływań, służących formułowaniu całokształtu zdolności życiowych, w tym i religijnych, czyniących z człowieka istotę dojrzałą, świadomie realizującą się, zadomowioną w danej kulturze itp.
- ped. religii wskazuje na wymiar ontyczny (odnoszący się do realnej istoty) edukacji, która dąży do kształtowania sposobu bytowania i zmiany jakości życia człowieka
- edukację religijną traktuje się jako proces odnowy życia, poprzez konfrontację człowieka ze świadectwami wiary, uwzględniając jego współczesne problemy i pytania
Edukacja jako egzystencjalna hermeneutyka tekstów
- zdaniem przedstawicieli nowego nurtu - hermeneutycznego, podstawowym zadaniem edukacji religijnej powinna być rozumiejąca interpretacja egzystencji, dokonywana przede wszystkim za pośrednictwem form kulturowych, głównie tekstów, mająca pomóc uczniowi w chrześcijańskim samorozumieniu i ogólnej orientacji w świecie
- krytyka instrumentalizacji treści nauczania, zgodnie z dominującymi wartościami cywilizacji konsumpcyjno-industrialnej
- zdaniem Stallmanna samorozumienie można pozyskać w kontakcie z tradycją, a konkretnie poprzez egzystencjalną interpretację tekstów kulturowych
- w tekstach (a więc także w Biblii) zaszyfrowana jest głębsza prawda o życiu człowieka (sposobach bytowania)
- zachęcanie ucznia do rozumiejącego przejęcie odpowiedzialności za własne rozumienie oraz za sposoby bytowania na świecie
- dzięki egzystencjalnej interpretacji tekstów, człowiek może odkryć nową możliwość życia
Edukacja jako hermeneutyka doświadczeń
-pedagogika religii powinna odpowiadać na dwa zasadnicze pytania:
1. Po pierwsze: jakie zagadnienia (zwane tematami), które bezpośrednio dotyczą uczniów, nadają się do wykorzystania, aby na ich przykładzie ukazać uczniom znaczenie i wagę wiary chrześcijańskiej dla ich samorozumienia i orientacji w świecie?
2. Po drugie: jakie zagadnienia (tematy), w których zostaje zazwyczaj wyartykułowana wiara chrześcijańska, nadają się do tego, aby na ich przykładzie ukazać uczniom znaczenie i wagę tejże wiary dla ich samorozumienia i orientacji w świecie?
-edukacja religijna i humanistyczna powinna odwoływać się do podstawowych doświadczeń człowieka
-w wychowaniu religijnym ważne jest wykształcenie religijnego sposobu samorozumienia, orientacji i działania.
Edukacja jako dialog
-pedagogika religii podkreśla, że poszukiwanie sensu egzystencjalnego powinno dokonywać się na drodze dialogu
-edukacja jako proces hermeneutyczny powinna być ujmowana w kategoriach dialogu
-pedagogika religii opowiada się po stronie edukacji, która-nie rezygnując z przekazywania obiektywnych informacji i konfrontowania z wielością znaczeń- wzmacnia tożsamość i wspomaga kształtowanie poglądów
-edukacja nie może abstrahować od świata wartości.