Stres (ang. stress) to zespół powiązanych procesów w organizmie i systemie nerwowym stanowiących ogólną reakcję osobnika na działanie bodźców lub sytuacji niezwykłych, trudnych, zakłócających, zagrażających, przykrych lub szkodliwych, zwanych stresorami. Stresor wywołuje zespół zmian ogólnych, identycznych lub podobnych dla różnych stresorów, mających przystosować organizm i system nerwowy do zwiększonych wymagań. Ten właśnie zespół zmian ogólnych stanowi istotę pojęcia stresu. Zespół ten występuje nie tylko pod wpływem bodźców przykrych lub szkodliwych ale może być także reakcją na zdarzenia przyjemne lub radosne. Wyróżnia się stres fizjologiczny (ustrojowy) oraz stres psychiczny (psychologiczny), chociaż z reguły jednemu towarzyszy drugi i oba procesy są współzależne.
Stres w powszechnym odbiorze jest uważany za zjawisko wysoce szkodliwe. Tymczasem patrząc nań z perspektywy ewolucyjnej okazuje się, że był on i jest elementem niezbędnym w życiu człowieka. Jest to bowiem rodzaj mobilizacji organizmu, pierwotny odruch „uciekaj albo walcz” (ang. fight or flight), który miał w dawnych czasach umożliwić ludziom przetrwanie. Nasuwa się w takim razie pytanie: dlaczego mechanizm wymyślony przez naturę, by dać nam poczucie bezpieczeństwa, obraca się przeciwko nam? Problem w tym, że stres, czyli sygnał alarmowy, włączał się u naszych przodków rzadko, np. kiedy uciekając przed zwierzęciem, musieli wdrapać się na drzewo. My używamy tego alarmu znacznie częściej.
Pojęcie stresu zostało wprowadzone do fizjologii i medycyny przez kanadyjskiego badacza Hansa Selye. Naukowiec ten odkrył zespół ogólnych zmian przystosowawczych ustroju będących reakcją na niemal każdy nowy, silny lub szkodliwy czynnik pojawiający się w organizmie lub jego otoczeniu. Zespół ten, będący istotą stresu fizjologicznego, obejmuje: wzmożenie procesów przemiany materii, wzrost ciśnienia krwi i tętna oraz poziomu cukru we krwi i ciepłoty ciała, wydzielanie ciał odpornościowych, przeciwzapalnych, podniesienie krzepliwości krwi oraz inne zmiany mające na celu likwidację czynnika szkodliwego lub przystosowanie organizmu do wzmożonych wymagań. Powyższe zmiany wywołane są poprzez układ neurohormonalny, gdzie szczególną rolę odgrywają: hormon ACTH przysadki oraz hormony wydzielane przez rdzeń i korę nadnerczy.
Wielką zasługą kanadyjskiego badacza było odkrycie i opisanie licznych zaburzeń i chorób spowodowanych nadmiernymi lub nieadekwatnymi reakcjami obronnymi w ramach zespołu stresu. Do takich schorzeń należą m. in.: owrzodzenie przewodu pokarmowego, nadciśnienie, alergie, nerwice i wiele innych. Większość tych schorzeń związane jest z rozwojem cywilizacji, ponieważ stwarza ona cały szereg nowych, „sztucznych” stresorów i zagrożeń dla których utrwalone genetycznie mechanizmy obronne już są nieadekwatne i same powodują szereg wtórnych zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu.
Ogólnie mówiąc czynnik stresowy (stresor) to taki element sytuacji, który powoduje „nadmierne obciążenie” systemu psychicznej regulacji zachowania się i w związku z tym narusza równowagę pomiędzy podmiotem a środowiskiem. Jedną z interesujących prób pogrupowania czynników wywołujących stan stresu jest koncepcja sformułowana przez J. Reykowskiego. Dzieli on czynniki obciążające psychologiczny system samoregulacyjny na trzy klasy:
Zakłócenia - są to rozmaite elementy sytuacji, które utrudniają albo uniemożliwiają jednostce sprawne realizowanie podejmowanych przez nią czynności.
Zagrożenia - rozumiane jako rozmaite niebezpieczeństwa o charakterze fizycznym (groźba utraty życia, kalectwo, choroby) i społecznym (możliwość krytyki, ośmieszenia, kompromitacji, itp.) a więc sytuacje sygnalizujące możliwość utraty jakichś wartości, wysoko przez jednostkę cenionych.
Sytuacje deprywacji - występują wtedy, gdy człowiek nie zaspokoił swoich potrzeb lub nie osiągnął zamierzonych przez siebie celów (niepowodzenia w nauce, utrata pozycji społecznej, rozłąka z osobą bliską, itp.)
Biorąc pod uwagę działania niepożądane jakie może wywołać stres, trzeba zaznaczyć, iż w rzeczywistości przynosi je jedynie stres zbyt silny, przekraczający indywidualne możliwości adaptacyjne jednostki lub stres zbyt długotrwały. Stres umiarkowany natomiast wręcz zwiększa możliwości radzenia sobie z wymaganiami adaptacyjnymi otoczenia, dzięki czemu umożliwia rozwój psychiczny i duchowy człowieka. Wielu badaczy zjawiska określa go jako podstawowy czynnik rozwoju. Stres zbyt długotrwały, zbyt silny, zbyt częsty przyczynia się do rozwoju zaburzeń psychicznych, przede wszystkim takich jak: zaburzenia lękowe (nerwicowe) i depresyjne, stres zbyt silny, traumatyczny stwarza ryzyko PTSD (zespołu stresu pourazowego) oraz w szczególnych przypadkach zaburzeń osobowości czyli psychopatii.
Jeżeli stresor działa czas dłuższy, można w przebiegu reakcji stresu wyróżnić charakterystyczne stadia:
STADIUM ALARMOWE - mobilizacja sił obronnych organizmu, dwie fazy:
faza szoku - początkowy, bezpośredni wpływ czynnika szkodliwego, pojawiają się wskaźniki uszkodzenia organizmu i sygnały fizjologiczne (np. spadek ciśnienia krwi, obniżenie temperatury),
faza przeciwdziałania szokowi - pojawiają się reakcje wskazujące na podjęcie przez organizm aktywnych wysiłków obronnych, towarzyszą zmiany w funkcjach fizjologicznych (np. wzrost ciśnienia krwi, podwyższenie temperatury ciała);
STADIUM ODPORNOŚCI - względna adaptacja, organizm względnie dobrze znosi działanie czynników szkodliwych działających już jakiś czas, a słabiej toleruje inne bodźce, które uprzednio były nieszkodliwe;
STADIUM WYCZERPANIA - pojawia się, gdy czynnik szkodliwy działa zbyt intensywnie bądź zbyt długo, uogólnione pobudzenie organizmu nie służy już zwalczaniu stresora, lecz charakteryzuje się utratą zdolności obronnych, czego wskaźnikiem jest rozregulowanie funkcji fizjologicznych (np. trudności z zasypianiem); mogą pojawić się patologiczne zmiany w tkankach (np. owrzodzenie różnych narządów, obniżenie progu odporności, miażdżyca, nadciśnienie tętnicze, zmiany reumatyczne, łysienie plackowate, itd.), jeżeli przyjmą postać względnie trwałą, przy dalszym działaniu stresora mogą doprowadzić nawet do śmierci.
O przeżywaniu stresu mogą świadczyć najróżniejsze objawy. Symptomy te można poklasyfikować w następujący sposób:
Krótkotrwałe objawy fizyczne,
Krótkotrwałe obniżenie efektywności pracy,
Długotrwałe objawy fizyczne
Symptomy emocjonalne,
Symptomy na poziomie zachowania.
Krótkotrwałe objawy fizyczne
Są skutkiem zwiększonego wydzielania adrenaliny, pojawiają się zazwyczaj w sytuacji fizycznego zagrożenia. Obejmują one m.in.:
Przyspieszone bicie serca,
Wzrost aktywności gruczołów potowych,
Zimna skóra,
Zimne kończyny- dłonie i stopy,
Mdłości,
Przyspieszony oddech,
Napięcie mięśni,
Suchość ust,
Potrzeba oddania moczu,
Biegunka.
Wymienione powyżej objawy stanowią symptomy stresu biologicznego.
Krótkotrwałe obniżenie efektywności pracy
Przejawów tego stanu jest wiele, oto niektóre z nich:
Trudności w podjęciu decyzji,
Utrata satysfakcji z pracy,
Postrzeganie sytuacji jako zagrożenia nie wyzwania ,
Zmiana funkcjonowanie umysłu:
Generowanie negatywnych myśli,
utrata/ załamanie pewności siebie,
Zawężenie uwagi,
Upośledzenie zdolności koncentracji
Obniżenie zdolności radzenia sobie z trudnościami,
Utrata cennej energii poprzez doświadczanie roztargnienia, lęku, frustracji.
Długotrwałe objawy fizyczne
Pojawiają się wskutek długotrwałej ekspozycji na podwyższony poziom adrenaliny. Jednym ze skutków działania adrenaliny jest usprawnienie zaopatrywania mięśni w substancje energetyczne. Odbywa się to kosztem niedoboru tych substratów w innych organach, w konsekwencji dochodzi do zaburzeń wewnątrz organizmu. Może się to przejawiać na wiele sposobów, m.in.:
Zmianą apetytu,
Uczuciem zimna,
dolegliwościami:
astma,
bóle pleców,
problemy trawienne,
bóle głowy,
wysypka skórna,
zaburzeniami w aktywności seksualnej,
bólami,
uczuciem zmęczenia
Symptomy emocjonalne
Jeżeli przez długi okres doświadczamy stresu, może to prowadzić do trudności w procesach myślenia i rozwiązywania problemów. Konsekwencją mogą być następujące stany emocjonalne:
lęk, niepokój,
chaos myślowy, niemożność koncentracji uwagi,
złe samopoczucie,
poczucie utraty kontroli i przygnębienie,
zmiany nastroju:
Depresja,
Frustracja,
Wrogość,
Bezradność,
rozdrażnienie, poirytowanie,
niepokój, nerwowość,
ospałość,
trudności ze spaniem,
sięganie po alkohol i papierosy,
zmiana nawyków żywieniowych,
obniżenie popędu seksualnego,
sięganie po leki.
Symptomy na poziomie zachowania
Często długotrwałe oddziaływanie stresu przejawia się:
głośnym i szybkim sposobem mówienia,
ziewaniem,
małostkowością, tikami nerwowymi, obgryzaniem paznokci, uderzaniem palcami o blat stołu, nerwowym przemierzaniem pokoju, etc.
Złymi nastrojami:
Irytacją,
Obronnością,
Krytycyzmem,
Agresja,
Irracjonalnością,
Przesadą w sposobie reagowania,
Spadkiem efektywności:
Negatywnym nastawieniem,
Utartą obiektywizmu,
Niezdolnością do koncentracji i podejmowania decyzji,
Kłopotami z pamięcią,
Popełnianiem licznych błędów,
Zwiększoną podatnością na wypadki,
Wzrostem absencji,
Brakiem troski o własny wygląd.
Symptomy, o których mowa powyżej nie powinny być rozpatrywane pojedynczo ponieważ mogą mieć inną etiologię , nie wskazywać na obecność stresu.
Stres a choroby psychosomatyczne
Narażenie na długotrwały lub intensywny stres jest bardzo wyczerpujące dla organizmu. W wyniku działania stresu może dochodzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych. Wraz z problemami psychicznymi pojawiają się także zaburzenia somatyczne. Organizm jest coraz bardziej osłabiony, spada odporność. Narastanie napięcia emocjonalnego oraz problemy z zaadaptowaniem się do takiej sytuacji wpływają na pogarszanie się samopoczucia oraz powstawanie zaburzeń psychicznych. Sytuacje stresowe mogą być powodem dolegliwości psychosomatycznych.
Według definicji Światowej Organizacji Zdrowia choroby psychosomatyczne to:
"choroby przebiegające albo pod postacią zaburzeń funkcji, albo zmian organicznych dotyczących poszczególnych narządów czy układów, w przebiegu których czynniki psychiczne odgrywają istotną rolę w występowaniu objawów chorobowych, ich zaostrzeniu i zejściu choroby”.
Choroba psychosomatyczna w medycynie to taka choroba, w której powstawaniu główną rolę odgrywają czynniki psychiczne. Na rozwój chorób psychosomatycznych ma wpływ silny, długotrwały stres.
Choroby psychosomatyczne
zaburzenia układu trawiennego ( chorobę wrzodową żołądka i dwunastnicy)
zaburzenia układu krążenia (wysoki poziom cholesterolu we krwi ,nadciśnienie, arytmia, migreny - bóle głowy naczyniowe, zawał)
zaburzenia układu oddechowego (alergia, astma oskrzelowa)
zaburzenia układu mięśniowo-kostnego (bóle, skurcze, bóle głowy napięciowe)
zaburzenia układu odpornościowego (obniżenie odporności)
choroby skóry (trądzik, łuszczyca, pokrzywka, egzema)
Reakcje nerwicowe sytuacyjne - zaburzenia nerwicowe
Wpływ stresu na poszczególne układy można porównać do reakcji łańcuchowej .
Skutki długotrwałego stresu w układzie pokarmowym
Wysoki poziom cukru we krwi, część odpowiedzi organizmu na stres, wywołuje reakcję łańcuchową. Na skutek podwyższonego poziomu cukru we krwi uwolniona zostaje dodatkowa ilość insuliny, by poziom ten obniżyć. Jeśli insuliny we krwi znajdzie się zbyt dużo, poziom cukru staje się za niski, doprowadzając do stanu zwanego hipoglikemią. Skutkiem tego jest poczucie zmęczenia i chęć sięgnięcia po coś, co postawi nas szybko na nogi: po papierosa, kawę, cukierka. To z kolei prowadzi do jeszcze większej produkcji insuliny, poziom cukru znów spada i cały cykl zaczyna się na nowo.
Kolejna reakcja łańcuchowa związana ze stresem dotyczy układu trawiennego. Gdy organizm znajduje się w stresie, zmniejsza się wydzielanie soków żołądkowych i spowolnieniu ulegają ruchy robaczkowe jelit. Stan taki może szybko doprowadzić do nieżytu żołądka, nudności bądź zatwardzenia. Glikokortykoidy, Glikokortykoidy (glikokortykosteroidy), hormony kory nadnerczy regulujące przemiany białek, węglowodanów i tłuszczów: kortyzol, kortykosteron, kortyzon) czyli hormony wydzielane przez organizm w czasie stresu, zwiększają pośrednio kwasowość żołądka, przez co wzrasta prawdopodobieństwo pojawienia się nadkwasoty i wrzodów. Ta nadmierna ilość glikokortykoidów czyli kortyzolu w organizmie, jest prawdopodobnie główną przyczyną schorzeń spowodowanych stresem. Hormon ten, produkowany przez gruczoł nadnerczy, jest niezbędny do życia, gdyż dzięki niemu możemy szybko zgromadzić w organizmie energię potrzebną do walki lub ucieczki. Glikokortykoidy odsuwają na dalszy plan pozostałe czynności organizmu (takie jak trawienie, rozmnażanie, regeneracja mięśni, zwalczanie infekcji itd.). umożliwiając tym samym odpowiedź na niebezpieczeństwo wymagające naszej natychmiastowej reakcji. W normalnych warunkach organizm uruchamia wydzielanie glikokortykoidów, kiedy ich potrzebuje, po czym przerywa je, kiedy potrzeba ta zanika. Lecz jeśli wszystko wokół nas kojarzy się dzień po dniu z niebezpieczeństwem, następuje nadprodukcja glikokortykoidów, aż dochodzi do tego, że nasz organizm nie jest już w stanie jej przerwać i jego normalne funkcjonowanie ulega zakłóceniu. Na skutek tego osłabieniu może ulec nasz układ immunologiczny i może nawet dojść do uszkodzenia niektórych organów, łącznie z obumieraniem w mózgu neuronów odpowiedzialnych za kontrolowanie różnych funkcji organizmu.
Zakłócenia w pracy układu immunologicznego
Układ immunologiczny to w istocie rzeczy szereg różnorodnych układów współpracujących ze sobą w sposób dla nas jeszcze nie do końca w pełni zrozumiały. Wiemy jednak na pewno, że stres powoduje przynajmniej częściowe uszkodzenia tego układu. Badania prowadzone w tym zakresie wykazały, że znacznie spada aktywność białych ciałek krwi, czyli leukocytów, odgrywających ważną rolę w obronie organizmu przed różnymi chorobami. Brak snu i nadmierny wysiłek również zmniejszają aktywność leukocytów, ale w tym wypadku powraca ona do normy po upływie mniej więcej doby. Jeśli organizm podlega stresowi, obniżona aktywność leukocytów może trwać miesiącami. Prócz białych ciałek krwi wahaniom na skutek stresu podlega także poziom immunoglobuliny śliny (IgA) - białka odgrywającego istotną rolę w układzie immunologicznym. Immunoglobulina śliny, obecna w ustach, chroni nasz organizm przez zakażeniami bakteryjnymi i wirusowymi, a zwłaszcza przed infekcjami górnych dróg oddechowych i powstawaniem ubytków pochodzenia próchnicowego w uzębieniu. John Jemmott, psycholog z Princeton University, i jego współpracownicy zauważyli, że u studentów stomatologii w czasie sesji egzaminacyjnej poziom wydzielanej immunoglobuliny zmniejsza się; było to najbardziej widoczne u osób posiadających osobowość typu „A” — ambitnych i spragnionych za wszelką cenę sukcesu. Po zakończeniu semestru poziom immunoglobuliny w ich ślinie obniżał się jeszcze bardziej. Jemmott uważa, że działo się tak bądź z tego powodu, że studenci wracali wciąż pamięcią do sesji, analizując jeszcze raz własne wyniki na egzaminach, bądź nie mieli okazji na rozładowanie stresu w okresie wakacji.