Dwudziestolecie międzywojenne - charakterystyka epoki

Okres w literaturze polskiej, którego cezury wyznaczają daty historyczne: rok 1918 odzyskanie niepodległości i rok 1939 wybuch II wojny światowej.

Wraz z odrodzeniem państwa polskiego zaczęły odradzać się jego instytucje, a wśród nich instytucje życia literackiego:
w 1920 w Warszawie powstaje Związek Zawodowy Literatów Polskich (Związek Literatów Polskich), instytucja, powołana do obrony interesów materialnych pisarzy. Niemal równocześnie powstają niezależne związki w Krakowie i we Lwowie. Ostateczne scalenie nastąpiło dopiero w r.1935
w 1924 z inicjatywy Stefana Żeromskiego powstaje polska sekcja Pen Clubu, pierwszym prezesem zostaje Jan Lorentowicz
w 1926 uchwalona zostaje ustawa o prawie autorskim.
Z nową siłą odżyły aspiracje wyjścia poza tradycyjny kanon literatury służącej sprawie wyzwolenia narodowego. Kształtowały się liczne ugrupowania artystyczne o odrębnych, nieraz sprzecznych programach. Obraz literatury niepodległej Polski formował się w żywym kontakcie z nowymi tendencjami w światowej literaturze, sztuce, nauce i filozofii.
Początkowo pierwszoplanowa rola kształtowaniu klimatu życia literackiego przypadła pokoleniu pisarzy, ukształtowanych jeszcze przez modernizm
w prozie m.in. Stefan Żeromski, Wacław Berent, Andrzej Strug,
w poezji m.in. Jan Kasprowicz, Antoni Lange, Bronisława Ostrowska, Leopold Staff (znaczący zwrot ku codzienności) i Bolesław Leśmian (aktywny, twórczy stosunek do języka).
Losy poezji rozstrzygnęło jednak młode pokolenie poetów, reprezentowanego przez programowo zróżnicowane rówieśnicze grupy literackie:
Skamandryci poeci skupieni początkowo wokół studenckiego czasopisma "Pro Arte et Studio", potem miesięcznika "Skamander" (zał. 1920). W skład ugrupowania weszli poeci prezentujący zróżnicowane postawy twórcze; każdy z nich był silną indywidualnością, każdy z nich w ciągu następnych lat okazał się ważną postacią życia literackiego. Byli to: Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Jan Lechoń (Leszek Serafimowicz), Kazimierz Wierzyński i Jarosław Iwaszkiewicz. W kręgu oddziaływania "Skamandra" rozwijała się twórczość Kazimiery Iłłakowiczówny oraz Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. Od roku 1924 organem prasowym tego środowiska stał się założony i prowadzony przez Mieczysława Grydzewskiego tygodnik "Wiadomości Literackie".

Futuryści środowisko warszawskie i krakowskie, głoszące hasła radykalnego zerwania z tradycją, odwołujące się do strategii skandalu, prowokacji i ekscesu estetycznego i obyczajowego: Jerzy Jankowski, Tytus Czyżewski, Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Anatol Stern, Aleksander Wat

Ekspresjoniści eklektyczna grupa skupiona wokół poznańskiego dwutygodnika "Zdrój" (1917-22). Jego pierwszym redaktorem był Stanisław Przybyszewski, który tam właśnie opublikował swój słynny artykuł Powrotna fala. Naokoło ekspresjonizmu. Od marca 1918 roku nastąpiła jednak pokoleniowa zmiana warty i oblicze czasopisma oraz środowiska zaczęli kształtować młodzi twórcy: m.in. Jerzy i Witold Hulewiczowie (współzałożyciele i wydawcy), Jan Stur (Hersz Feingold), Emil Zegadłowicz, Józef Wittlin.

Awangarda Krakowska grupa skupiona wokół pisma "Zwrotnica" (1922-27). Jej teoretyk, Tadeusz Peiper, opracował oryginalny program liryki pojmowanej jako celowa konstrukcja intelektualna z rozbudowanym systemem reguł w zakresie składni i metaforyki (Tędy). Koncepcje te rozwijali twórczo: Julian Przyboś, Jan Brzękowski i Jalu Kurek, natomiast pokrewna im twórczość Adama Ważyka pozostawała w bliższym związku z ewolucją poezji francuskiej.

Czartak (zał. 1922), grupa literacka skupiona wokół Emila Zegadłowicza, przeciwstawiająca cywilizacji idee powrotu do natury i kultury ludowej oraz regionalizmu.
Istotne osiągnięcia prozy tego czasu to przede wszystkim powieści podejmujące problemy odrodzonego państwa oraz pierwsze rozrachunki z realiami społecznymi i politycznymi II Rzeczpospolitej. Należą do nich m.in.:
Przedwiośnie (1924) Stefana Żeromskiego
Romans Teresy Hennert (1924) Zofii Nałkowskiej
Pokolenie Marka Świdy (1925) Andrzeja Struga
oraz powieści Juliusza Kadena-Bandrowskiego: Generał Barcz (1923), Czarne skrzydła (prwdr. w "Świecie" 1925-26) i zbiór opowiadań Marii Dąbrowska Ludzie stamtąd (1925).

Dramaturgia lat dwudziestych to (z dzisiejszego punktu widzenia) przede wszystkim:
Stefana Żeromskiego Uciekła mi przepióreczka (1925)
Stanisława Ignacego Witkiewicza: Pragmatyści (wyst. 1921), Tumor Mózgowicz (wyst. 1921),Mister Price, czyli Bzik Tropikalny (wyst. 1926), Nowe Wyzwolenie (wyst. 1925), W małym dworku (wyst. 1923), Metafizyka dwugłowego cielęcia (wyst. 1928), Kurka wodna (wyst. 1922), Mątwa (druk. 1923, wyst. 1933), Wariat i zakonnica (wyst. 1924), Jan Maciej Karol Wścieklica (wyst. 1925).

Po śmierci uznanych twórców starszego pokolenia w końcu lat dwudziestych1939 (1925 Żeromski i Reymont, 1926 Kasprowicz), dotychczasowi "młodzi" przejęli rolę generacji dojrzałej. Na czołowe miejsce w życiu literackim wysunęła się grupa "Skamandra", oddziałująca silnie na ówczesne środowiska czytelnicze, m.in. poprzez "Wiadomości Literackie". Silny wpływ na poglądy środowisk inteligenckich poczęła wywierać prasa lewicowa ("Dźwignia", "Miesięcznik Lit.") oraz twórczość związanych z nią poetów, zwłaszcza Władysława Broniewskiego.

W dramaturgii na pierwszy plan wysunęła się nastrojowo-symboliczna twórczość Jerzego Szaniawskiego (Żeglarz, Adwokat i róże), psychologiczne sztuki Nałkowskiej (Dom kobiet, Dzień jego powrotu) komedie Słonimskiego i in. Czynni byli również autorzy starszej generacji (Rostworowskiego cykl Niespodzianka, Przeprowadzka, U mety).

W roku 1933 utworzono Polską Akademię Literatury, w której skład weszło 15 członków dożywotnich (prezesem został Wacław Sieroszewski, wiceprezesem Leopold Staff, sekretarzem generalnym Juliusz Kaden-Bandrowski). Jej protektorami i członkami honorowymi byli m. in. prezydent Ignacy Mościcki, Józef Piłsudski). Krytycznie odnosiły się do faktu istnienia i działalności PAL środowiska opozycyjne wobec rządu (np. Andrzej Strug odrzucił propozycję członkostwa).
Znamiennym zjawiskiem w literaturze lat trzydziestych był bujny rozkwit prozy powieściowej. Główne jej osiągnięcia to:
Noce i dnie (1932-34) Marii Dąbrowskiej
Granica (1935) Zofii Nałkowskiej
Cudzoziemka (1936), Dwa księżyce (opowiadania, 1933) Marii Kuncewiczowej
Dziewczęta z Nowolipek (1935), Rajska jabłoń (1937) Poli Gojawiczyńskiej
Zmowa mężczyzn (1930), Panny z Wilka, Brzezina, Młyn nad Utratą (opowiadania), Czerwone tarcze (1934) Jarosława Iwaszkiewicza.

Równolegle rozwijały się różne odmiany powieści społecznej i środowiskowej (Helena Boguszewska, Jerzy Kornacki i stworzony przez nich w 1933 r. zespół Przedmieście. Wzrosło zainteresowanie literaturą dokumentalną i pamiętnikarską (głośne serie pamiętników chłopów, bezrobotnych, emigrantów), rozwinęła się publicystyka i reportaż (np. Ksawerego Pruszyńskiego i Melchiora Wańkowicza). Unowocześnił się warsztat powieści psychologicznej (Zazdrość i medycyna Michała Choromańskiego (1933), Całe życie Sabiny Heleny Boguszewskiej (1934), Niecierpliwi Zofii Nałkowskiej (1939), nowelistyka Iwaszkiewicza).
Odrębne miejsce zajęli w prozie międzywojennej: Stanisław Ignacy Witkiewicz (Pożegnanie jesieni 1927, Nienasycenie 1930), Witold Gombrowicz (Ferdydurke 1937), oraz Bruno Schulz (Sklepy cynamonowe 1933, Sanatorium Pod Klepsydrą 1937).
Rozwijała się również literatura popularna (Ferdynand Antoni Ossendowski, Tadeusz Dołęga-Mostowicz, A. Fiedler, Janusz Meissner, Kornel Makuszyński, Magdalena Samozwaniec).

W poezji lat trzydziestych dominującą postawą filozoficzną, wspólną wielu ówczesnym nurtom poetyckim był katastrofizm (liryka Mieczysława Jastruna twórczość Józefa Czechowicza) Katastroficzne niepokoje doszły również do głosu w liryce młodych poetów wileńskich, związanych z pismem "Żagary" (Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski, Aleksander Rymkiewicz). Inną reakcją na te same niepokoje była drwina i ucieczka we własny świat fantazji i groteski wyraźny np. w poezji Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego).

---