12/1 Polska polityka zagraniczna (Roman Kuźniar). (alyn)

Po 1989 roku doszło do transformacji polskiej polityki zagranicznej:

• W stosunku do polityki uprawianej przez PRL nastąpiła zasadnicza zmiana zasad i kierunków oraz sposobów jej prowadzenia, pojawiła się polska polityka zagraniczna,

• Stało się tak wskutek jakościowej zmiany środowiska międzynarodowego Polski oraz pod wpływem jakościowych przeobrażeń wewnętrznych uwarunkowań polityki zagranicznej.

• Zmiany, takie jak:

• Ułożenie od podstaw stosunków dwustronnych z wszystkimi siedmioma nowymi sąsiadami Polski,

• Włączenie się w proces integracji europejskiej w ramach Wspólnot,

• Uzyskanie członkostwa w NATO i bliski sojusz z USA,

• Radykalna odmiana w stosunkach polsko-niemieckich,

• Włączenie się w system otwartej, liberalnej gospodarki światowej (członkostwo w WTO i OECD).

I. Transformacja polskiej polityki zagranicznej po 1989 roku.

Pola polityki zagranicznej (kategoria politologiczna)- kompleks wzajemnie uwarunkowanych czynników, które kształtują politykę zagraniczną, do ich podstawowych składników zalicza się:

• Struktury społeczne (wielkie grupy społeczne, grupy interesów, grupy zawodowe, partie polityczne),

• Gospodarka narodowa (typ ustroju gospodarczego, wielkość produkcji, handlu, finanse- udział w obrotach kapitałowych, stopień umiędzynarodowienia gospodarki),

• Wartości ideowe i ideologiczne obecne w życiu politycznym (system wartości, wizje rzeczywistości, doktryny),

• Świadomość społeczna, opinia publiczna ( główne podstawy światopoglądowe w społeczeństwie, poziom jego wykształcenia, doświadczenie historyczne.

Słabość tej kategorii:

• Pomija czynniki takie jak państwo, naród,

Zalety:

• Możliwość pokazania skali zmiany jaka dokonała się w Polsce po 1989 roku w obszarze wewnętrznych uwarunkowań polityki zagranicznej, widać to już na przykładzie pierwszego z wyodrębnionych składników- struktur społecznych. Tą strukturą do 1989 roku była partia komunistyczna, która poprzez zapis konstytucyjny miała monopol władzy i utożsamiała się z państwem. Partia była gwarantem ustroju i sojuszu PRL ze Związkiem Radzieckim, który zwrotnie gwarantował jej pozostawienie przy władzy w Polsce. Społeczeństwo było pozbawione udziału w polityce.

Po 1989r. w ramach demokratycznego ustroju państwowego mamy do czynienia z pluralizmem politycznym, który umożliwia odzwierciedlenie interesów i przekonań różnych grup społecznych w polityce.

Do 1989r. polska reprezentowała typ gospodarki planowej, centralnie sterowanej a udział własności państwowej w produkcji sięgał 90%. Była to gospodarka o postępującym stopniu zacofania. Jej międzynarodowym wyrazem był udział polski w RWPG. Po 1989r. Polska zwróciła się gospodarczo ku Zachodowi (rezultat zmiany ustroju ekonomicznego). W 1995 roku Polska stała się członkiem założycielem WTO (z przekształcenia GATT). W 1995 roku polska stała się członkiem OECD, Niemcy znów stały się głównym partnerem gospodarczym. Jesteśmy uzależnieni energetycznie od dostaw surowców energetycznych z Rosji a inwestycji kapitałowych z Zachodu. Do największych inwestorów w Polsce należą: USA, Niemcy, Włochy i Francja.

Polska utrzymuje i rozwija najbliższe stosunki z demokratycznymi krajami europy i Ameryki Północnej- stosunki dwustronne, przynależność do instytucji międzynarodowych. W okresie 1945-1989 Polska prowadziła politykę zagraniczną ściśle odzwierciedlającą ustrój wewnętrzny i tkwiła w związkach międzynarodowych podkreślających satelicki i nie suwerenny charakter jej państwa( sojusz z ZSRR, przynależność do UW).

Do 1989r. społeczeństwo pozbawione było wpływu na politykę zagraniczną, której założenia były zresztą przedmiotem zasadniczej kontestacji społeczeństwa, pragnącego odnaleźć swe naturalne miejsce w Europie.

Wewnętrzne uwarunkowania polityki zagranicznej przez pryzmat jej pola:

• Terytorium (położenie geograficzne, granice)- Polska jest krajem średniej wielkości (312 tys. Km2- 8 miejsce w europie, centralne położenie, korzystny kształt granic, które nie śą obecnie kwestionowane przez sąsiadów, kraj tranzytowy w sensie transportowym, komunikacyjnym i ekonomicznym, „tranzytowy” militarnie,

• Ludność (skład etniczny, struktura wieku)- z niespełna 40 mln. Ludnością zajmujemy w europie ósme miejsce, ludność jest wysoce homogeniczna pod względem narodowościowym, społeczeństwo się jednak starzeje, ma wysokie bezrobocie, migracje zarobkowe

• Uwarunkowania gospodarcze- potencjał ekonomiczny nie jest atutem polski na scenie międzynarodowej, niski poziom dochodu narodowego per capita (ok. 1900 USD), niski poziom eksportu, wysoki deficyt w obrotach handlowych, niskie własne zasoby kapitałowe, nie jest krajem zewnętrznej ekspansji gospodarczej, jest natomiast krajem potrzebującym kapitału zagranicznego.

• Czynnik militarny- słaba pozycja w możliwości produkowania sprzętu wojskowego i jego eksportu, polskie nakłady na obronność nie przekraczają 1,9% budżetu państwa,

• Czynnik ustrojowy- szybka i skuteczna transformacja ustroju politycznego, ogólna wewnętrzna stabilność polityczna.

• Koncepcje, doktryny, świadomość,

• Czynnik osobowościowy

II. zasady i kierunki polskiej polityki zagranicznej.

Odzyskanie suwerenności:

Państwo polskie znajdowało się w głębokim kryzysie polityczno- instytucjonalnym, ekonomicznym i społecznym. Polska polityka zagraniczna była pozbawiona zaplecza i poważniejszych środków działania.

Po pierwsze suwerenność (imperatyw od którego rząd T. Mazowieckiego rozpoczął budowę podstaw nowej polskiej polityki zagranicznej. Postanowiono by polską politykę zagraniczną mocno opierać na podstawach zewnętrznej suwerenności i wewnętrznej niepodległości (Skubiszewski).

Konieczność stworzenia całkowicie nowych podstaw dla stosunków Polski z jej wschodnim sąsiadem oraz należytej traktatowej regulacji stosunków ze zjednoczonymi Niemcami:

Niemcy:

• Traktaty o granicy z listopada 1990 r. oraz o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z czerwca 1991r.udao się zgodnie z polskim interesem narodowym zamknąć problemy przeszłości, stworzyć i urzeczywistnić koncepcję polsko- niemieckiej współnoty interesów, dokonać historycznego zwrotu w stosunkach dwustronnych o kapitalnym znaczeniu dla sytuacji w europie,

• Niemcy okazały się sojusznikiem, który okazał silne wsparcie w staraniach o członkostwo w UE i NATO,

ZSRR:

• Demontaż różnorakich zależności był trudniejszy, było to związane z postępującą dezintegracją ZSRR i postimperialnym kompleksem Moskwy,

• Negocjacje dotyczące traktatu dwustronnego i porozumienia o wycofaniu wojsk, zakończyły się jednak sukcesem Polski i podpisaniem odpowiednich dokumentów w czasie wizyty L. Wałęsy w Moskwie w maju 1992r. na zasadach równoprawnego partnerstwa i respektowania interesów narodowych

Równolegle podpisywano i negocjowano traktaty dwustronne z nowymi wschodnimi sąsiadami. W sumie w latach 1991-1994 udało się wynegocjować i zawrzeć siedem traktatów o przyjaznej i dobrosąsiedzkiej współpracy ze wszystkimi sąsiadami.

Powrót do Europy, czyli na Zachód.

Określanie głównego kierunku polskiej polityki zagranicznej po 1989 roku- w pierwszym okresie hasło „powrót do Europy”.

Pierwsze ekspose ministra spraw zagranicznych ( prof. Skubiszewski), wygłoszone w Sejmie 26 kwietnia 1990 roku 9 priorytetów polskiej polityki zagranicznej:

1. współtworzenie systemu bezpieczeństwa europejskiego, przede wszystkim przy użyciu KBWE, powiązania ze Wspólnotami Europejskimi i Radą Europy,

2. współpraca z potężnymi sąsiadami YSRR i Niemcami,

3. rozwijanie nowych powiązań regionalnych,

4. rozszerzenie powiązań z krajami cywilizacji zachodniej, USA i Europy Zachodniej,

5. rozbudowa stosunków z państwami innych kontynentów,

6. rekonstrukcja stosunków gospodarczych polski z zagranicą (redukcja zadłużenia, wykorzystanie pomocy gospodarczej),

7. współpraca z organizacjami międzynarodowymi,'

8. umacnianie podstawowych zasad prawa i stosunków międzynarodowych, w tym ochrony praw człowieka,

9. znoszenie barier w ruchu osobowym oraz łączność z Polonią.

Były one odzwierciedleniem wielości zadań, które trzeba było podjąć jednocześnie a zarazem odpowiadało wynikającej z ówczesnych uwarunkowań międzynarodowych metodzie działania. Polegała ona na „osiąganiu swych celów we właściwym czasie, wyczuciu momentu działania”.

Polityka europejska była rozwijana konsekwentnie i wielokierunkowo:

W wymiarze wielostronnym polegała na możliwie najszybszym i najdalej idącym włączeniu się w zachodnioeuropejskie organizacje międzynarodowe:

I 1990 r. - wniosek o przyjęcie do Rady Europy (pełne członkostwo od XI 1991r.),

XII 1991r.- układ o stowarzyszeniu ze Wspólnotami Europejskimi (intencja uzyskania członkostwa,

IV 1994r. -polska składa formalny wniosek o przyjęcie do UE,

III 1998r.- negocjacje akcesyjne, zakończone sukcesem w 2002r.

1 V 2004r.- Polska członkiem UE,

Jesień 1993r.- wniosek o uzyskanie statusu stowarzyszenia w Unii Zachodnioeuropejskiej (status 1994r.

Stosunki dwustronne:

• Liczne wizyty na najwyższych szczeblach, umowy polityczne i gospodarcze, redukcja polskiego zadłużenia za granicą, znoszenie wiz

• VIII 1991r. „trójkąt weimarski”- współpraca Niemiec, Francji i Polski- rola pasa transmisyjnego polskich aspiracji wobec zachodnich instytucji międzynarodowych

• Szybka rozbudowa więzi z USA- ze względów dwustronnych i żywotny interes Polski w stabilnej, strategicznej obecności Ameryki w Europie

Kierunek europejski (zachodni) wiązał się z bezpieczeństwem:

• Do 1993r. stacjonowały w Polsce wojska radzieckie,

• Początkowo oparcie na KBWE,

• 1993- 1997r.- kampania na rzecz członkostwa w NATO, uzyskanie członkostwa 12 marca 1999r.

• Wykuwały się specjalne stosunki Polski z USA- amerykanizacja polskiej polityki bezpieczeństwa w reprezentowaniu tej samej koncepcji co USA w NATO, sceptycyzm wobec Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony, aktywne wsparcie amerykańskiej interwencji zbrojnej w Iraku (2003r.), założenie, że tylko USA jest w stanie dać Polsce gwarancje bezpieczeństwa <brak zaufania do UE i NATO>.

Region:

• Współpraca regionalna, której celem było geopolityczne wyodrębnienie Europy Środkowej z obszaru określanego do „Wiosny Ludów `89” Europą Wschodnią (blokiem wschodnim), jej instytucjonalne utwierdzenie, rozszerzenie zachodnich instytucji międzynarodowych na kraje tego regionu.

• II 1991r.- utworzenie Grupy Wyszehradzkiej - sprawdziła się w kontekście:

• Stosunków jej państw członkowskich z Moskwą,

• Demontażu RWPG i Układu Warszawskiego,

• Starań o członkostwo w NATO

• Rada Państw Morza Bałtyckiego,

• Inicjatywa Środkowoeuropejska,

• Współpraca transgraniczna wzdłuż swych wszystkich granic, od Euroregionu Karpackiego, łączącego obszary pogranicza Polski, Słowacji, Ukrainy, Węgier, Rumuni przez zwykłe lokalne porozumienia dwustronne aż po współpracę obejmującą wyspy na Bałtyku, należące do naszych sąsiadów.

• Stosunki z nowymi wschodnimi sąsiadami. Polska jako „pomost między Wschodem (Rosją) a Zachodem”, ten kierunek polityki należał do najtrudniejszych, np. ustabilizowanie na zasadzie partnerstwa stosunków z Moskwą- niepowodzenie z wyjściem Polski spod jej wpływów i europejskimi i atlantyckimi aspiracjami

Rozwój stosunków z Ukrainą i Białorusią:

• wykształcenie dobrosąsiedzkiego i otwartego charakteru stosunków wzajemnych,

• utrwalenie korzystnego dla Europy pluralizmu geopolitycznego,

• „partnerstwo strategiczne” Kijów- duża intensywność kontaktów politycznych, kampania wsparcia dla „pomarańczowej rewolucji” (jesień 2004r.).skuteczność polskiej polityki w kierunku wschodnim była ograniczona niedostatkiem naszego potencjału, zwłaszcza w swerze gospodarczej i finansowej.

Po uzyskaniu przez Polskę członkostwa w UE i NATO, celem stało się zapobieżenie utrwaleniu podziału Europy wzdłuż zachodniej granicy Unii.

Stosunki polski ze Stolicą Apostolską:

• Autorytet papieża Jana Pawła II umacnia korzystny wizerunek Polski na świecie, wspierał europejskie aspiracje Polski, religijna tożsamość - wpływ na stosunek Polski do przyszłego kształtu jednoczącej się Europy,

• 1993r. - konkordat, ratyfikowany w 1998r. przez stronę polską.

Kierunek pozaeuropejski:

Sfera euroatlantycka - kolejne główne cele polityki zagranicznej RP, zarzut nadmiernego europocentryzmu polskiej PZ, był on funkcją: rzeczywistego pola interesów, potencjału i skali możliwości Polski, obiektywnego procesu, jakim była pewna fragmentacja świata i jego organizowanie się w regionie „bloki” polityczne i gospodarcze.

• Polska starała się podtrzymywać kontakty polityczne i zaznaczać swą obecność w wybranych państwach i regionach świata:

• nasilenie kontaktów gospodarczych z krajami Wschodniej Azji (Korea Płd., Tajwan, Malezja, Indonezja, Tajlandia),

• Nie udało się nawiązać korzystnej współpracy gospodarczej z dwoma najważniejszymi państwami regionu: Chinami i Japonią,

• Wyraźnie zmniejszyła się intensywność po '89 roku kontaktów z krajami arabskimi, rezultat wojny w Zatoce (1991r.), sankcje wobec Iraku i konfliktu bliskowschodniego, zaangażowanie militarne w Iraku w 2003r.,

• Czarna Afryka- kryzys i konflikty, nie była ATRAKCYJNYM REGIONEM DLA Polski ,ożywienie jedynie w odniesieniu do RPA i krajów Afryki Północnej,

• Ameryka Łacińska- poza zasięgiem, ale żywe kontakty polityczne i wymiana handlowa z Chile, Argentyną i Brazylią,

• Odnowienie stosunków dwustronnych z Izraelem, przełamanie nagromadzonych uprzedzeń w stosunkach polsko- żydowskich,

Pierwsze lata po 1989r.:

• Przywiązanie do respektowania i umacniania uniwersalnych zasad prawa i stosunków międzynarodowych, praw człowieka i podstawowych wolności,

• Ważną rolę wyznaczono ONZ- ocena operacji wyzwolenia Kuwejtu i roli ONZ w zakończeniu tego konfliktu (Skubiszewski), aktywność prof. Bronisława Geremka (1998r.- przewodniczący OBWE, przywiązanie do poprawy miejsca Polski w gospodarce światowej i zapewnienia zew. Warunków transformacji, wzrostu i modernizacji gospodarczej- aktywne włączenie w prace GATT- WTO, starania o szybkie członkostwo w OECD(1996r.), dobre stosunki z MFW i BŚ.

Słowa kluczowe polskiej polityki zagranicznej po 1989 roku: SUWERENNOŚĆ- BEZPIECZEŃSTWO- ROZWÓJ. Trzy etapy jej ewolucji, na każdym z nich zabiegano o urzeczywistnienie wszystkich trzech kategorii interesu narodowego- polskiej racji stanu.

ETAP „SUWERENNOŚĆ”:

• Obejmuje pierwsze lata polityki zagranicznej RP (1989- 1992),

• Bezpieczne czyli ostrożne wyzwolenie się z zależności i ograniczeń, jakim był poddany nasz kraj do 1989r.,

• Położone zostały podstawy, zgodnie z zasadą suwerennej równości i innymi zasadami prawa i stosunków międzynarodowych, stosunków dwustronnych Polski z jej sąsiadami i innymi państwami, które stawały się głównymi partnerami zagranicznymi naszego kraju,

• Obrano kierunek na UE i NATO, intensywnie rozwijano współpracę subregionalną,

ETAP „BEZPIECZEŃSTWO”:

• Lata 1993-1997/1998,

• Priorytetowym zadaniem polskiej polityki i dyplomacji było uzyskanie członkostwa w Sojuszu Atlantydzkim,

• Członkostwo zapewniało oprócz bezpieczeństwa trwałe miejsce w rodzinie państw zachodniej cywilizacji.

ETAP „ROZWÓJ”:

• Od połowy lat 90. XXw.,

• Pod znakiem „walki o Unię”, w związku z dążeniem do członkostwa w UE.

Sukcesy polskiej polityki zagranicznej w odniesieniu do egzystencjalnej triady (suwerenność, bezpieczeństwo, rozwój) podniosły pozycję międzynarodową Polski: inicjatywa wspólnie z USA na rzecz „Wspólnoty Demokratyzacji”, projekt reformy ONZ, III szczyt Rady Europy w Warszawie w maju 2005 r., staranie o zbudowanie uprzywilejowanych stosunków z USA <podniesienie prestiżu Polski>.

III. Instytucjonalne podstawy polityki zagranicznej RP.

Ustrojowe fundamenty polskiej polityki zagranicznej znajdują się w:

1. Konstytucji RP z 6 IV 1997r.:

• Demokratyczne państwo prawne,

• Przestrzeganie wiążącego ją prawa międzynarodowego,

• Może przekazać kompetencje organów państwowych organizacji międzynarodowej w określonych sprawach,

• Umowa ratyfikowana przezRP ma pierwszeństwo przed ustawą, gdyby zaistniała między nimi kolizja,

• Uprawnienia prezydenta RP- stoi na straży bezpieczeństwa i suwerenności państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium, reprezentant państwa w stosunkach zewnętrznych,

• Rada Ministrów- współdziała z prezydentem, prowadzi wewnętrzną i zagraniczną, zapewnia zewnętrzne bezpieczeństwo, kierownictwo w dziedzinie stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi, zawiera umowy międzynarodowe

• Parlament- decyduje w imieniu RP w sprawie wojny i pokoju,

---