25 Jednostki prozodyjne
Prozodia - nauka o śpiewności każdej zgłoski, o jej iloczasie, o akcentach, intonacji.
Sylaba to jednostka prozodyczna języka, odcinek wypowiedzi stanowiący jedność
ekspiracyjną, ruchową i akustyczną. Sylaba jest segmentem językowym
samodzielnym fonetycznie.
Akcent - uwydatnienie sylaby w wyrazie lub zestroju akcentowym
Sposoby stylistycznego nacechowania wypowiedzi za pomocą akcentu:
Uporządkowanie stosunku sylab akcentowanych i nie akcentowanych - rytmizacja tekstu charakterystyczna dla wiersza sylabotonicznego, lecz spotykana też w prozie.
Transakcentacja - przeniesienie akcentu z sylaby, która powinna być akcentowana, na nie akcentowaną w ciągu sylabicznym.
Rodzaje akcentów:
główny - występujący w najważniejszym wyrazie zestroju akcentowego
poboczny - pojawia się w pierwszej sylabie zestroju, jeśli nie poprzedza ona bezpośrednio sylaby akcentowanej (np. na ramieniu); jest to akcent zestrojowy i fakultatywny
wartościujący (wyróżniający) - pojawia się tam, gdzie mamy do czynienia z szeregiem podobnych lub zbliżonych czy przeciwstawnych pojęć (np. Gwiazdy nad tobą i gwiazdy pod tobą)
zdaniowy - organizuje intonację zdania, ułatwia zrozumienie wypowiedzi
retoryczny - ukazuje stosunek mówiącego do wypowiadanych treści, np. To strraszne!
logiczny (podkreśla sens wypowiedzi)
Podział akcentów ze względu na miejsce występowania:
oksytoniczny - padający na ostatnią sylabę w wyrazie
paroksytoniczny - padający na przedostatnią sylabę w wyrazie
proparoksytoniczny - padający na trzecią sylabę od końca
Zestroje
zestrój akcentowy - samodzielny wyraz (z proklityką lub enklityką) z sylabą akcentowaną; [inaczej] mający sens zespół sylab utworzonych z wyrazu lub zespołu wyrazów, podporządkowany akcentowi głównemu.
Rodzaje:
z. a. prymarny - ma dwa mocne akcenty, np. nie martw się dziś.
z. a. ściągnięty - ma akcent mocny i poboczny,
Diereza - granica stopy pokrywa się z granicą zestroju akcentowego
Cezura - granica zestroju akcentowego wypada wewnątrz stopy
zestrój intonacyjny - połączenie kilku zestrojów akcentowych w logiczną i sensowną całość, np. Przyjdę do ciebie dziś wieczorem.
fraza - zamknięta całość myślowa
proklityki - słowo łączące się z następującym po nim wyrazem, np. pod
enklityki - słowo łączące się z poprzedzającym je wyrazem, np. się
Intonacja
Linia intonacyjna - melodia zdaniowa.
Rodzaje linii intonacyjnych (intonemów):
antykadencja - rosnąca
kadencja - opadająca
Typy intonacji (w dużym uproszczeniu):
intonacja oznajmująca czysto intelektualna;
intonacja oznajmująca o zabarwieniu emocjonalnym;
intonacja pytajna;
intonacja rozkazująca.
Pauza
Pauza może uwydatniać akcent zdaniowy. W połączeniu z intonacją (a ściślej z intonemami) odgrywa ważną rolę - pauza syntaktyczna (intonacyjna). Spotykamy ją głównie po kadencji - nie posiada wówczas ładunku ekspresywnego. Największy walor estetyczny ma pomiędzy antykadencjami oraz między antykadencją i kadencją. Pauza podkreśla element zaskoczenia w recepcji treściowej zdania i wydobywa dzięki temu ukryty ładunek jego ekspresji - ekspresja momentalna.