Harwas- Napierała, Trempała- Psychologia rozwoju człowieka
Skrypt zrobiłam na podstawie pytań do egzaminu, które dostaliśmy. Jeżeli będziecie chcieli opracowanie całego rozdziału to dajcie znać wprowadzę zmiany
Adolescencja
Adolescencja (z łac. adolescere- wzrastanie ku dojrzałości) jest okresem przemian w życiu człowieka, które z dzieciństwa prowadza ku dorosłości. Ten okres życia został wyodrębniony i stał się przedmiotem badan dopiero na przełomie XIX i XX wieku.
Okres adolescencji jest, po stabilnym okresie dzieciństwa, czasem intensywnych przemian, którym podlega większość procesów rozwoju (zarówno biologicznych, psychicznych jak i społecznych). Są one wzajemnie ze sobą powiązane, a oddzielne ich rozpatrywanie łączy się z perspektywą określonej nauki.
Najwięcej badań poświęcono psychologicznym zadaniom adolescencji, przy czym dotyczą one przede wszystkim procesów emocjonalnych i poznawczych, także rozumienia norm moralnych.
Osiągnięcia wieku młodzieńczego
Zmiany, jakie w okresie dorastania dotyczą czynności poznawczych, są zazwyczaj rozpatrywane z dwóch punktów widzenia: w oparciu o koncepcję J. Piageta (1966), oraz z punktu widzenia procesów informacyjnych, czyli procesów od których zależy nabywanie informacji, ich magazynowanie i przetwarzanie; mają one swój udział w myśleniu i rozwiązywaniu problemów.
Sposób, w jaki dorastający rozwiązują problemy, jak rozumieją samych siebie oraz innych, wynika - zdaniem Piageta - z przejścia ze stadium operacji konkretnych do stadium operacji formalnych. To ostatnie charakteryzuje się bardziej logicznym oraz abstrakcyjnym, a także mniej egocentrycznym myśleniem. Dorastający głębiej wnikają w problemy, dostrzegają różne opcje, stawiają dociekliwe pytania. Zaczynają posługiwać się ironią, parodią i metaforą. Wszystkie te właściwości cechujące stadium operacji formalnych powodują, że życie intelektualne młodzieży staje się intensywne i bogate.
Tezy koncepcji Piageta znajdują potwierdzenie w wynikach badań wykazujących, że wraz z okresem dorastania rozwija się myślenie abstrakcyjne i logiczne, zdolność do refleksji i autorefleksji, do rozważań natury moralnej, do perspektywicznego ujmowania zdarzeń oraz, że pojawiają się też zainteresowania społeczne i polityczne. Jednak istnieją indywidualne wariacje w rozwoju poznawczym dorastających, a rozwój myślenia formalnego trwa przez cały okres adolescencji.
W sytuacji, gdy młodsze dziecko podaje szybko i pewnie swoje oceny, dorastający zastanawia się i waha. Dzieje się tak dlatego, że wraz z dorastaniem pojawia się świadomość, że nie wszystkie sytuacje są proste, a nie wszystkie problemy rozwiązywalne. Wahanie i sceptycyzm dorastających są niekiedy tak nasilone, że ujmują sytuacje jednoznaczne jako niezwykle skomplikowane. Tak więc, jakkolwiek umiejętności umysłowe dorastających niepomiernie wzrastają, to jednocześnie mogą oni być przez swoje otoczenie spostrzegani „jak gdyby stracili intelektualny fundament.
Zmiany, jakie dotyczą czynności poznawczych, ujmowane z punktu widzenia procesów informacyjnych, zostały stwierdzone w licznych badaniach. Procesy informacyjne przebiegają u dorastających szybciej niż u dzieci. W zakresie percepcji stwierdzono, że spostrzeżenia dorastających są w porównaniu ze spostrzeżeniami dzieci bardziej dokładne, wielostronne i ukierunkowane
Wiąże się to m.in. z najwyższą w ciągu życia wrażliwością zmysłów. U dorastających rozwija
się uwaga dowolna, która u dzieci miała przede wszystkim charakter mimowolny.
Rozwija się też ich pamięć logiczna i dowolna.
Zadania rozwojowe adolescencji (wg R. Havighursta) i trudności ich realizacji
W okresie adolescencji człowiek powinien osiągnąć dwie zdolności: dawania nowego życia oraz samodzielnego kształtowania życia własnego. Pierwszy cel jest sterowany głównie genetycznie i realizuje się w pierwszej fazie adolescencji, niezależnie od woli osoby dorastającej. Cel drugi nie może być realizowany bez woli jednostki i jej aktywnego udziału. Jego realizacja przypada w zasadniczej mierze na drugą fazę adolescencji - do głosu dochodzi wtedy kultura. Na przestrzeni całego okresu adolescencji natura i kultura odgrywają przeznaczone im role, raz we wzajemnej harmonii, to znów w konflikcie, jednak zawsze we wzajemnej interakcji.
W psychologii rozwojowej przyjęło się - za R. J. Havighurstem (1981) - rozpatrywanie kolejnych okresów rozwoju z punktu widzenia zadań rozwojowych przypadających na dany etap rozwoju człowieka. Na wiek adolescencji, według tego autora, przypadają następujące zadania:
Osiągnięcie nowych, bardziej dojrzałych więzi z rówieśnikami obojga płci
Ukształtowanie roli męskiej lub kobiecej;
Akceptacja swojego wyglądu i skuteczne posługiwanie się własnym ciałem;
Osiągniecie niezależności uczuciowej od rodziców i innych osób dorosłych;
Przygotowanie do małżeństwa i życia w rodzinie;
Przygotowanie do kariery zawodowej (niezależności ekonomicznej);
Rozwijanie ideologii (sieci wartości) i systemu etycznego kierującego zachowaniem;
Dążenie i rozwijanie postępowania akceptowanego społecznie.
W adolescencji młody człowiek jest na ogół zdolny do wypełnienia większości zadań przypadających na ten okres życia. Jednak realizacja niektórych z nich jest kontynuowana we wczesnej dorosłości. Wynika to ze zwiększającej się złożoności zjawisk społecznych, wydłużającego się czasu koniecznego do przygotowania się do aktywnego uczestnictwa w rozwoju cywilizacyjnym, niekorzystne czynniki, takie jak: zbyt szybkie przemiany cywilizacyjne, brak odpowiedniej edukacji, bezrobocie, które ograniczają możliwości wypełniania zadań.
Zmiany cywilizacyjne pociągają za sobą także zmiany samych zadań rozwojowych. Określenie ich staje się ważnym zadaniem współczesnej psychologii rozwoju człowieka.
Zmiany fizyczne a samopoczucie dojrzewających nastolatków
Zarówno środowisko społeczne, jak i psychika, nadają fizjologicznym przemianom organizmu określone znaczenie, wpływając przez nie na sposób przeżywania okresu adolescencji. Jednak to właśnie widoczne zmiany w obrębie ciała osób dorastających są zazwyczaj dla nich i dla ich otoczenia pierwszymi sygnałami, że oto kończy się ich dzieciństwo.
Dostrzegane przez dorastających zmiany w wyglądzie i czynnościach ciała wpływają na ich obraz własnej osoby oraz na związane z nim emocje. Niektóre zmiany mogą być źródłem radości, np. wyraźny wzrost siły mięśni u chłopców. Zazwyczaj jednak w fazie dorastania dominują uczucia ambiwalentne, a niekiedy dezaprobata dla zmian. Zmieniający się obraz samego siebie dotyczący cech fizycznych („Ja" - cielesne), „zderza się" z wyidealizowanymi normami dotyczącymi wyglądu i sprawności („Ja" - idealne). Porównywanie siebie z lansowanymi przez środki masowego przekazu wzorami, zazwyczaj wypada negatywnie, szczególnie jeżeli chodzi o sylwetkę.
W licznych badaniach wykazano jak ważną rolę w samoocenie odgrywają w pierwszej fazie adolescencji właściwości fizyczne. Dorastający, którzy spostrzegali siebie jako fizycznie odmiennych od stereotypu kulturowego, mieli wyraźnie obniżoną samoocenę. Właściwości fizyczne były ważniejsze od intelektualnych i społecznych, co jednak ulegało zmianie w dalszych latach adolescencji.
W wyniku wielu badań stwierdzono, że zmiany wyglądu ciała są oceniane jako ważniejsze przez dziewczęta niż przez chłopców. Dziewczęta są bardziej skłonne łączyć wygląd zewnętrzny z właściwościami psychicznymi. Ich poczucie własnej wartości jest bardziej związane z relacjami interpersonalnymi, z własną atrakcyjnością i popularnością, niż ze sprawnością czy osiągnięciami. Z odwrotną sytuacją mamy do czynienia u chłopców.
Konsekwencje emocjonalne i społeczne zmian fizycznych w adolescencji zależą także od tego, czy dziewczyna bądź chłopiec należą do wcześnie czy późno dojrzewających. U jednych i drugich rozpiętość wieku, w jakim rozpoczyna się dojrzewanie (w ramach tzw. normy) wynosi 5 lat.
U wcześnie dojrzewających dziewcząt (w porównaniu z późno dojrzewającymi), zaobserwowano występowanie większej liczby osobistych problemów, np. zakłopotanie wzrostem, sylwetką, czy menstruacją. Wykazano też częstsze występowanie objawów psychosomatycznych, a także częstsze kontakty z alkoholem i narkotykami .Innym problemem wcześnie dojrzewających dziewcząt może być molestowanie seksualne. Zazwyczaj też wcześniej, niż ich później dojrzewające koleżanki, podejmują aktywność seksualną (nastoletnie matki pochodzą najczęściej z populacji dziewcząt wcześnie dojrzewających). Wcześnie dojrzewające dziewczęta mają też zazwyczaj więcej konfliktów z rodzicami, otoczenie oczekuje od nich większej odpowiedzialności, podczas gdy społecznie i intelektualnie są jeszcze dziećmi. W środowisku rówieśniczym pozycja wcześnie dojrzewających dziewcząt jest różna: niska w początkowym stadium ich przyśpieszonego dojrzewania, po czym ich prestiż wyraźnie wzrasta.
Wpływy wczesnego lub późnego dojrzewania na zachowanie są wyraźniejsze i bardziej jednoznaczne u chłopców niż u dziewcząt. Wcześnie dojrzewający chłopcy są bardziej pewni siebie, swobodni i aktywni oraz są zarówno przez rówieśników, jak i przez dorosłych, oceniani jako bardziej atrakcyjni. Badania psychologiczne mężczyzn trzydziestoletnich, którzy należeli do wcześnie dojrzewających, wykazały trwałość tych pozytywnych właściwości psychicznych. Jednak większa popularność i swoboda jaką się cieszą wcześnie dojrzewający.
Również opóźniony rozwój płciowy ma większe znaczenie dla chłopców niż dla dziewcząt (jest ono wyraźnie negatywne). W okresie życia, gdy siła i sprawność fizyczna decydują o zajmowanej pozycji społecznej, niedorównywanie pod tym względem rówieśnikom jest boleśnie przeżywane i wyzwala brak wiary w siebie, poczucie osamotnienia, a także potrzebę podporządkowania się innym. Chłopcy kompensują to w rozmaity sposób — zarówno społecznie pozytywny (dążenie do sukcesów w innej dziedzinie), jak i negatywny (zwiększona agresywność). Późno dojrzewający chłopcy krócej doświadczają frustracji związanej z brakiem społecznego przyzwolenia dla aktywności seksualnej, a także ich rosnąca potrzeba niezależności krócej podlega tłum.
Różnice pomiędzy wczesną a późną fazą adolescencji
Terminologia dotycząca okresu adolescencji nie jest ujednolicona. Najczęściej nazwą tą obejmuje się okres życia przypadający, jak już wspomniano, na lata między 10. a 20. r.ż. Dla młodzieży studiującej okres ten trwa dłużej, niż dla wcześniej wchodzącej w świat ludzi dorosłych. Jest też intencjonalnie wydłużany, bowiem młodość stała się autonomiczną wartością.
W adolescencji człowiek uzyskuje dwie zdolności istotne dla jego dalszego rozwoju: zdolność do dawania nowego życia oraz zdolność do samodzielnego kształtowania własnego życia. Rozwój każdej z tych zdolności przypada na różny wiek i rozdziela okres adolescencji na dwie fazy, które w przybliżeniu oddziela 16. r.ż. Fazę pierwszą określa się obecnie najczęściej jako wczesną adolescencję (lub wiek dorastania), a drugą jako późną adolescencję (lub wiek młodzieńczy). Rozwój obejmuje najpierw gotowość organizmu do reprodukcji gatunku (wczesna adolescencja), a dopiero po niej nabywanie kompetencji osobistych i społecznych (późna adolescencja). Fazę, w której czynniki biologiczne odgrywają pierwszorzędną rolę, można poetycko nazwać „fazą poczwarki", natomiast fazę dorastania psychologicznego i społecznego - „fazą motyla".
Kolejność następujących po sobie faz staje się powodem wielu problemów tego okresu rozwoju człowieka, przy czym dotykają one nie tylko samą młodzież, ale także jej rodziców oraz szersze społeczeństwo. Problemy, oraz związane z nimi trudności, są odmienne w każdej z faz adolescencji, a na ich przełomie (około 16. r.ż.) występuje tzw. kryzys tożsamości (Erikson,). Jest on definiowany jako okres w rozwoju tożsamości, podczas którego młody człowiek musi dokonywać wyborów między ważnymi dla niego alternatywami. Według Eriksona sposób pokonania kryzysu, rozwiązania pojawiających się wówczas problemów własnej tożsamości, determinuje w znacznym stopniu dalszy psychiczny rozwój młodego człowieka.
Zmiany w sferze poznawczej, a kontakt młodzieży z dorosłymi
Wraz z dorastaniem wyraźnie zmienia się stosunek dorastających do rodziców. W dzieciństwie rodzice są zazwyczaj akceptowani bezrefleksyjnie, teraz stosunek do nich staje się bardziej realistyczny, a nieraz i przekorny5. Wiele problemów, jakie wzajemnie mają ze sobą dorastający i ich rodzice, są wynikiem nieokreślonego statusu dorastających: już nie są dziećmi, ale jeszcze nie są dorosłymi. Dorastający stają się też zazwyczaj w stosunku do rodziców bardziej zamknięci niż byli w dzieciństwie. Natomiast rodzice nie radzą sobie z uznaniem autonomii dorastających dzieci, nie są pewni ich odpowiedzialności, obawiają się negatywnego wpływu rówieśników, w wyniku czego postępują niekonsekwentnie, z tendencją do ograniczania autonomii. Staje się to źródłem licznych konfliktów.
Obszary konfliktowe między rodzicami a ich dorastającymi dziećmi wynikają, według E. M. Duvalla z następujących sprzeczności:
między kontrolą ze strony rodziców - a potrzebą swobody u dorastających;
między odpowiedzialnością rodziców - a dzieleniem się nią z dorastającymi;
między przykładaniem przez rodziców dużej wagi do nauki szkolnej — a poświęcaniem czasu na inne rodzaje aktywności przez dorastających.
Mimo konfliktów, w licznych badaniach stwierdzono, że między dorastającymi a ich rodzicami utrzymuje się zazwyczaj pozytywna więź, a dorastający czują się przez nich kochani. Niezależnie od płci dorastających, bliższa więź łączy ich z matkami. Bliska więź z rodzicami i pozytywny przebieg dorastania współwystępują ze szczęśliwym związkiem małżeńskim rodziców.