Profilaktyczne stosowanie antybiotyków daje szereg korzyści. Długotrwałe żywienie zwierząt niskimi dawkami antybiotyków powoduje jednak powstawanie odporności u bakterii.
Z uwagi na potencjalne ryzyko rozprzestrzeniania się odporności bakteryjnej, antybiotykowe stymulatory wzrostu są stopniowo wycofywane z żywienia zwierząt. Niektóre kraje całkowicie już wyeliminowały antybiotyki z pasz.
Antybiotyki paszowe wpływają jednak korzystnie na wyniki produkcyjne, a ich efektywność jest szczególnie duża w złych warunkach środowiskowych. Ich działanie ergotropowe jest większe u młodych zwierząt, a zwłaszcza u małych prosiąt. Wydaje się, że największe komplikacje mogą wystąpić po wycofaniu antybiotyków z pasz dla prosiąt. Dotyczy to zwłaszcza występowania biegunek po odsadzeniu prosiąt.Zwierzęta przebywające w optymalnych warunkach nie wykazują lub wykazują mały wpływ dodatku antybiotyku na efekty produkcyjne. Generalnie, wycofanie antybiotyków z pasz dla świń wpływa na pogorszenie wyników produkcyjnych.
Zmniejszenie użycia lub wycofanie antybiotyków z żywienia świń wymaga modyfikacji ( ulepszenia ) warunków utrzymania zwierząt, eliminacji chorób oraz zmian w programie żywienia. Zmiany w programie żywienia powinny uwzględniać wzmacnianie naturalnej odporności oraz stabilizację korzystnej mikroflory przewodu pokarmowego, poprzez stosowanie określonych pasz i dodatków paszowych oraz modyfikację poziomu niektórych składników pokarmowych.
Żywieniowa modulacja aktywności systemu odpornościowego w przypadku wycofania antybiotykowych stymulatorów wzrostu wymaga nowego spojrzenia na zawartość białka, energii, składników mineralnych, witamin oraz poziom włókna pokarmowego. Zagadnienie to wymaga intensywnych badań. Analizując wpływ żywienia na system odpornościowy należy stwierdzić, że dostarczenie zwierzętom odpowiedniej ilości energii, białka, składników mineralnych i witamin jest istotnym warunkiem jego właściwego funkcjonowania. W praktyce wzmacnianie systemu odpornościowego poprzez żywienie polega głównie na dokładnym bilansowaniu dawek pokarmowych oraz stosowaniu bardzo dobrej jakości premiksów i dodatków paszowych. Dotyczy to zarówno ilości, jak i jakości stosowanych witamin i mikroelementów. Istotna jest ich forma, która decyduje o biodostępności ( połączenia mineralne i organiczne mikroelementów, tlenki, siarczany, różne sposoby stabilizacji witamin ). Wzmacnianie systemu immunologicznego uzyskuje się również poprzez stosowanie zwiększonego, a nawet dużego, poziomu niektórych witamin ( np. E,C ) i mikroelementów ( np. Zn, Mn ). Użycie niektórych dodatków paszowych ma korzystny wpływ na odporność. Należą do nich, m.in. oligosacharydy, zioła i probiotyki.
Kluczową rolę w żywieniu świń bez antybiotykowych stymulatorów wzrostu odgrywa właściwa mikroflora przewodu pokarmowego. Obecnie należy mówić nie o normalnej, ale optymalnej mikroflorze, która zabezpiecza przed infekcjami, a więc minimalizuje użycie antybiotyków. Stosowanie antybiotyków tylko na krótko zmniejsza ilość bakterii w przewodzie pokarmowym, później ich ilość wraca do normy, inny jest jednak ich skład gatunkowy. W żywieniu można stosować różne dodatki paszowe, które podobnie jak antybiotyki paszowe, wpływają na mikroflorę przewodu pokarmowego.
Probiotyki są to kultury bakterii mlekowych lub ich mieszaniny, które są odpowiednio preparowane, np. poprzez liofilizację. Efektywność probiotyków jest wciąż tematem badań, a rezultaty są zróżnicowane. Wyniki wskazują, że probiotyki są aktywne u zwierząt młodych, ale u dorosłych ich skuteczność jest mała lub żadna. Ich stosowanie jest wskazane w sytuacji, kiedy stabilność mikroflory przewodu pokarmowego może być zagrożona ( odsadzenie, mieszanie zwierząt, zmiany warunków środowiskowych, itp. ). Inną grupą probiotyków są żywe kultury drożdży.
Istotne znaczenie w prawidłowej równowadze mikrobiologicznej przewodu pokarmowego odgrywa pH treści jelit. W mieszankach dla prosiąt ssących i odsadzonych stosowanie preparatów zakwaszjących należy uznać za niezbędny element programu żywieniowego, zwłaszcza w przypadku wycofania antybiotyków. Stosowanie kwasów organicznych, obok zmniejszenia pojemności buforowej pasz ( obniżenie poziomu wapnia i białka ), jest podstawowym elementem profilaktyki przeciwbiegunkowej u prosiąt. Z badań wynika, że stosowanie kwasów organicznych obniża częstotliwość występowania biegunek o 40%. Ponadto obniżenie pH w żołądku wpływa na zwiększenie aktywności proteaz i innych enzymów. Stosowanie kwasów organicznych wpływa na poprawę strawności składników pokarmowych. W efekcie obserwuje się zwiększenie przyrostów masy ciała, średnio o 11%.
Prebiotyki natomiast są składnikami, które selektywnie stymulują mikroorganizmy w przewodzie pokarmowym. Takie działanie mają niektóre niestrawne oligosacharydy - najwięcej uwagi poświęca się fruktanom i mannanom. Bakterie fermentacji mlekowej są zdolne do wykorzystywania niestrawnych oligosacharydów, podczas gdy bakterie patogenne ich nie wykorzystują. Zapobiegają one przyleganiu bakterii patogennych do śluzówki przewodu pokarmowego. Z tego względu obserwuje się korzystne zmiany w równowadze mikrobiologicznej jelit.
Dużo uwagi poświęca się dzisiaj ziołom i olejkom eterycznym. Wpływ tych dodatków na organizm jest wielokierunkowy. Niektóre z nich mają bezpośredni wpływ na populację mikroorganizów. Tego typu preparaty mogą stanowić alternatywę dla antybiotyków paszowych. Szereg roślin zawiera naturalne czynniki antybakteryjne, wykazujące silne działanie hamujące na liczne szczepy bakterii chorobotwórczych.
Ograniczanie użycia i stopniowe wycofywanie antybiotykowych stymulatorów wzrostu z żywienia świń, obok innych zmian ( zarządzanie stadem, higiena, zwalczanie chorób, itp. ) wymaga również modyfikacji programu żywienia. Dotyczy to w szczególności wzmacniania systemu immunologicznego. Istotne jest również uzyskanie właściwej równowagi immunologicznej w przewodzie pokarmowym, niezbędnej dla zachowania dobrego stanu zdrowotnego i uzyskania wysokiej produkcyjności, co wymaga stosowania różnych dodatków paszowych.
AM za Raport Rolny nr 3 ( 32 ) marzec 2004
Antybiotyki
19.04.2004
Są to produkty przemiany materii mikroorganizmów (bakterii, grzybów i roślin wyższych). Mają one działanie bakteriobójcze i grzybobójcze, poprzez zakłócenia przemiany materii lub transportu składników pokarmowych innych komórek. Spośród 130 rodzajów antybiotyków zastosowanie w żywieniu zwierząt - jako antybiotyki paszowe - znalazło około 20. W Polsce zarejestrowanych jest tylko kilka.
W odróżnieniu od antybiotyków stosowanych leczniczo antybiotyki paszowe mogą tylko zapobiegać rozwojowi chorób w stadzie zwierząt otrzymujących dodatki z ich udziałem poprzez stabilizację flory przewodu pokarmowego. Dzięki stosowaniu dodatku antybiotyków do paszy ginie znaczna część flory chorobotwórczej.
Z żywieniowego punktu widzenia obecność antybiotyków w paszy powoduje pocienienie ścinek przewodu pokarmowego (jelit) oraz lepsze ich ukrwienie. Dzięki tym zmianom w budowie anatomicznej obserwuje się zwiększone wchłanianie składników pokarmowych ze światła jelit. Dotyczy to zarówno związków azotowych, cukrów prostych, a także witamin i składników mineralnych. Poprawa strawności powoduje, że z tej samej porcji paszy zwierzę może wykorzystać więcej składników pokarmowych na przemiany podstawowe lub do produkcji. W ten sposób poprawia się wykorzystanie paszy.
Jednocześnie stabilizacja flory bakteryjnej, czyli hamowanie namnażania się bakterii niekorzystnych, a sprzyjanie rozwojowi bakterii pożądanych w przewodzie pokarmowym także sprzyja lepszemu wykorzystaniu składników zawartych w paszy. Następuje zmniejszenie rozkładu białek i węglowodanów pod wpływem enzymów bakteryjnych w dalszych odcinkach przewodu pokarmowego. Mniejsza aktywność bakterii objawia się także zmniejszoną produkcją metabolitów, które niekorzystnie lub wręcz toksycznie działają na organizm zwierzęcia (amoniak, kadaweryna, putrescyna).
W żywieniu zwierząt stosowane mogą być tylko niektóre antybiotyki. O ich przydatności decydują pewne cechy:
nie mogą to być antybiotyki stosowane w lecznictwie, a zwłaszcza w leczeniu człowieka,
nie powinny powodować powstawania odpornych szczepów bakterii,
antybiotyki dodawane do pasz nie powinny się wchłaniać z przewodu pokarmowego, a tym bardziej przechodzić do produktów zwierzęcych, a więc powinny być wydawane w całości z kałem. Zagrożenie wchłaniania jest na ogół wyeliminowane dzięki dużej masie cząsteczkowej antybiotyku.
Obecnie ważną cechą antybiotyków dopuszczonych do stosowania w żywieniu zwierząt jest ich nieszkodliwość i szybki rozkład w środowisku po wydaleniu z organizmu zwierzęcia.
W żywieniu zwierząt gospodarskich stosowane są następujące antybiotyki paszowe:
polipeptydowe - bacytracyna i jej pochodne (np. cynk bacytracyna), virgnia -mycyna,
makrolidowe - tylozyna i jej pochodne,
flavofosfolidowe - flavomycyna,
glukopeptydowe - avoparcyna,
oligosacharydowe - avilamycyna,
polieterowe - salinomycyna, narazyna, sól sodowa monenzyny i pochodne, sól sodowa lasalocidu.
antybiotyki sprzedawane są pod nazwami handlowymi, często zbliżonymi do nazwy antybiotyku. Nie są to czyste antybiotyki, a jedynie preparaty z ich dodatkiem.
Najczęściej antybiotyki znajdują się w premiksach, gotowych mieszankach przemysłowych lub koncentratach białkowych. Przeznaczone są one przede wszystkim dla zwierząt monogastrycznych - świń i drobiu, a także bydła (tylko niektóre!), przy czym nie powinny być podawane zwierzętom hodowlanym. Ich stosowanie w żywieniu zwierząt nie sprzyja powstawaniu odporności naturalnej. Ma to szczególne znaczenie u zwierząt hodowlanych, gdyż utrudnia selekcję, szczególnie pod kątem ich odporności na choroby, co często związane jest z określonymi warunkami środowiskowymi chowu zwierząt.
Antybiotyki stosowane są w bardzo niewielkich dawkach. Przy rejestracji antybiotyku w Polsce określa się zarówno dawkę minimalną jak i maksymalną dla różnych grup zwierząt. Dawki te na ogół wahają się od kilku i nie przekraczają kilkudziesięciu mg na 1 kg paszy. Należy zatem przestrzegać informacji producenta o ilości stosowanego premiksu, w którym znajduje się dodatek antybiotyku paszowego. Ilość antybiotyków paszowych, jak i innych składników w mieszankach i koncentratach białkowych powinna być tak dobrana, aby podawanie mieszanki w odpowiedniej dawce nie spowodowało przekroczenia określonych norm.
Efekty wynikające ze stosowania antybiotyków paszowych w postaci zwiększonej produkcji i lepszego wykorzystania paszy są niejednakowe i zależą nie tylko od gatunku zwierzęcia, jego wieku (podawanie antybiotyków w drugim okresie tuczu może przynosić mniejsze korzyści), ale również od zbilansowania dawki pokarmowej i warunków środowiskowych w jakich przebywają zwierzęta. Zależą one oczywiście również od samego antybiotyku i jego dawki. Niektóre antybiotyki, zwłaszcza stosowane od wielu lat, mogą cechować się mniejszą skutecznością i w związku z tym ich dawki powinny być powyżej zalecanego minimum. Chociaż Zn- bacytracyna może być przykładem antybiotyku, który pomimo wieloletniego stosowania jest ciągle skuteczny.
Ważne jest, że obecnie stosowane w Polsce antybiotyki paszowe (jonoforowe) nie wymagają tzw. okresu karencji, czyli wycofania z dawki pokarmowej na określony czas przed ubojem. Wyjątek stanowią antybiotyki stosowane w leczeniu kokcydiozy u drobiu - kokcydiostatyki. Wymagają one 5- dniowego okresu karencji, gdyż przechodzą do organizmu ptaka. Wynika to stąd, że antybiotyki kokcydiostatyczne mają odmienne działanie od antybiotyków paszowych. Preparaty te powodują zaburzenia w metaboilizmie pierwotniaków poprzez np. hamowanie syntezy kwasów nukleinowych, czy antagonizm w stosunku do witaminy B1. Mechanizm działania niektórych z nich nie został jeszcze dokładnie poznany. Z tych powodów kokcydiostatyki nie mogą być stosowane w okresie użytkowania nieśnego drobiu.
Kokcydioza wywoływana jest przez pierwotniaki z rodzaju Eimeria, a zachorowania mogą stać się szczególnie niebezpieczne w intensywnym chowie drobiu. Profilaktyka kokcydiozy wymaga w niektórych przypadkach niemal stałego podawania preparatów o działaniu kokcydiostatycznym. Ponieważ może to prowadzić do wytworzenia szczepów opornych na stosowany kokcydiostatyk, preparaty powinny być okresowo zmieniane. Dla większej skuteczności niekiedy podaje się dwa preparaty łącznie.
Zarejestrowane w Polsce kokcydiostatyki mają różne przeznaczenie i zgodnie z nim powinny być stosowane. Nie należy także zaniżać zalecanej dawki preparatu, gdyż zmniejsza to jego skuteczność i łatwiej prowadzi do wytworzenia oporności u pasożytów chorobotwórczych.
Uzasadnienie zakazów stosowania asw
Obok korzyści związanych ze stosowaniem asw u trzody chlewnej, o których będzie mowa przy przedstawianiu następstw zakazów ich stosowania, stały się one, zwłaszcza ze względu na ich powszechne stosowanie, wyrażające się tysiącami ton antybiotyków podawanych przez szereg lat kolejnym obsadom ferm, przyczyną wzrostu antybiotykooporności bakterii chorobotwórczych nie tylko dla zwierząt, lecz również dla człowieka.
Jako występujące w asw antybiotyki stosowane były bowiem dość często również identyczne z używanymi w lecznictwie ludzi i zwierząt. Korzystano też ze znajdujących się w asw antybiotyków nie stosowanych w lecznictwie ludzi, lecz należących do tej samej grupy (klasy), co również selekcjonowało szczepy bakteryjne oporne na aplikowane ludziom antybiotyki. Okazało się dodatkowo, że geny antybiotykooporności, kodujące tę właściwość u bakterii pierwotnie niechorobotwórczych, mogą być powiązane z innymi determinantami genetycznymi, kodującymi np. właściwości chorobotwórcze i w takim przypadku antybiotyki paszowe selekcjonowały bakterie również w tym kierunku.
Stosowane u zwierząt antybiotyki, w tym w postaci asw, przyczyniały się niekiedy, w wyniku eliminowania jelitowej flory antygonistycznej, do zwiększenia udziału bakterii chorobotwórczych i powstawania biegunek. Jak wiadomo, u zwierząt występują, chorobotwórcze również dla człowieka, drobnoustroje takie jak pałeczki Salmonella, Campylobacter spp., werotoksyczne szczepy Escherichia coli, Yersinia enterocolitica, Listeria monocytogenes, Staphylococcus aureus, Arcanobacterium pyogenes, Enterococcus faecalis i Enterococcus faecium oraz inne enterokoki. Bakterie te określane są jako zoonotyczne czyli wywołujące u człowieka zoonozy.