Reforma oświaty
Spis treści:
1. Niedostatki obecnego systemu edukacji
2. Konieczność reformy systemu oświaty
3. Struktura systemu edukacji
4. Typy szkół wyższych
5. System zarządzania oświatą
6. Reforma programowa
7. System oceniania i egzaminów
8. Awans zawodowy nauczycieli
Rozpoczynająca się reforma oświaty zakłada proces długofalowych zmian zarówno w strukturze polskiego szkolnictwa, w programach nauczania, jak i w dostosowaniu nauczycieli i placówek oświatowych do standardów europejskich.
Istotnym celem reformy jest odbudowanie pozycji zawodowej nauczycieli i doprowadzenie do wzrostu płac w tej grupie zawodowej. Wzrost płac musi być jednak ściśle powiązany z osiągnięciami zawodowymi, kwalifikacjami i jakością pracy, a także powinien uwzględniać poziom odpowiedzialności i staż pracy. Istotne jest, by każdy nauczyciel dostrzegał korzyści płynące z podnoszenia kwalifikacji zawodowych.
Niedostatki obecnego systemu edukacji
Obecny system edukacji opiera się na dawno wypracowanej koncepcji nauczania. Jego główne wady to:
nacisk na przyswajanie informacji, a nie umiejętności,
programy nauczania konstruowane niezależnie od siebie według podziału na dziedziny akademickie,
ograniczenie roli wychowawczej szkoły i brak współpracy wychowawczej z domem,
wąsko profilowane i długotrwałe nauczanie zawodowe,
niedostateczna uwaga dla indywidualnego rozwoju.
Obecny system edukacji nie tylko nie odpowiada wymogom współczesnego świata, ale jest niewydolny w realizowaniu swej podstawowej funkcji. Badania wykazują, że u ponad połowy dorosłych występuje analfabetyzm funkcjonalny (czyli nieumiejętność zrozumienia czytanego tekstu), 60% maturzystów nie ma opanowanych podstawowych treści programowych, połowa dorosłych Polaków nie czytuje książek, a 1/5 - gazet.
Wbrew rozpowszechnionej opinii, że jesteśmy narodem wykształconym, odsetek Polaków mających ukończone studia wyższe należy do bardzo niskich na tle krajów europejskich. Liczba studentów rośnie co prawda w szybkim tempie, ale i tak jest w stosunku do liczby ludności znacznie, czasem nawet kilkakrotnie niższa niż w krajach wysoko rozwiniętych (20 studentów na 1000 mieszkańców w Polsce, 31 w Wielkiej Brytanii, 40 w Norwegii, 55 w USA, dane za rok 1994/1995).
System oświaty nie spełnia jednej ze swych zasadniczych funkcji społecznych, a mianowicie nie przyczynia się do wyrównywania szans życiowych młodzieży z różnych środowisk. Odsetek mieszkańców wsi mających wyższe wykształcenie jest około cztery razy niższy od średniej krajowej.
Szkolnictwo zawodowe jest niedostosowane do potrzeb rynku pracy, czego rezultatem jest bardzo wysokie bezrobocie w grupie absolwentów szkół zawodowych.
Konieczność reformy systemu oświaty
Jednym z istotniejszych powodów, dla których reforma systemu oświaty powinna być podjęta już teraz, jest perspektywa integracji Polski z Unią Europejską. Integracja otworzy nowe szanse dla młodego pokolenia, jednak ich wykorzystanie wymaga odpowiedniego przygotowania. Młodzi ludzie w przyszłości będą konkurować na europejskim rynku pracy, bowiem jednym z głównych elementów integracji jest swoboda przemieszczania się. Obszarem konkurencji będą zarówno miejsca pracy w polskiej gospodarce, jak i na całym rynku europejskim. Kapitał wykształcenia i kwalifikacji będzie najważniejszym czynnikiem sukcesu. Polski system oświaty w swym obecnym kształcie nie jest w stanie wyposażyć młodego pokolenia w taki kapitał. Utrzymywanie takiego stanu rzeczy będzie rzutować negatywnie na pozycję Polski w Unii Europejskiej i na świecie, będzie obniżać konkurencyjność polskiej gospodarki i stanie się przeszkodą wzrostu gospodarczego i kształtowania się poziomu życia społeczeństwa. Z tych względów wprowadzenie reformy jest sprawą pilną.
Obecna sytuacja demograficzna sprzyja przeprowadzeniu zmian właśnie teraz. Mamy do czynienia z pogłębiającym się niżem demograficznym w populacji 6 - 7 latków. Liczebność siedmiolatków spada z około 55 000 - w roku 1996, około 54 000 - w roku 1998, zaś prognozy demograficzne przewidują dalszy spadek liczebności tej kategorii wiekowej do około 42 000 w roku 2002. Następnie dzieci osiągających dojrzałość szkolną znowu zacznie przybywać i ich liczba osiągnie około 58 000 w roku 2012. Oznacza to, że wprowadzenie reformy właśnie teraz pozwoli ją przeprowadzić przy stosunkowo mniejszej liczebności roczników rozpoczynających naukę. Jednocześnie zreformowany system oświaty będzie przygotowany na przyjęcie kolejnego wyżu demograficznego w następnej dekadzie
Struktura systemu edukacji
Szkoła podstawowa trwałaby 6 lat. W obecnych szkołach podstawowych uczą się razem dzieci i nastolatki, co jest niekorzystne, bowiem różne są ich psycho-fizyczne potrzeby i oczekiwania wychowawcze. W nowej szkole podstawowej uczyłyby się dzieci w wieku od 7 do 12 lat. Nauczanie nie będzie dzieliło się na przedmioty wzorowane na dyscyplinach akademickich, ale ma przebiegać w blokach przedmiotowych, łączących wiedzę i umiejętności z pokrewnych dziedzin. Szkoła podstawowa będzie też ściśle współpracować z rodzicami w pełnieniu funkcji wychowawczej.
Nauka w szkole podstawowej będzie poprzedzona rocznym przygotowaniem - znaną i dzisiaj zerówką. Proponuje się pozostawienie zerówki w przedszkolach, później można będzie rozważać celowość włączenia jej w system szkoły podstawowej.
Gimnazjum będzie następnym etapem obowiązkowego nauczania. Będzie to szkoła ogólnokształcąca, bez określonego profilu zawodowego. Młodzież w wieku 13 - 15 lat będzie się w gimnazjum uczyć poszczególnych przedmiotów wciąż na poziomie podstawowym.
Ostatnim etapem obowiązkowej nauki szkolnej będzie liceum profilowane, w którym nauka trwać będzie 3 lata, lub 2 - letnia szerokoprofilowa szkoła zawodowa. Liceum może mieć profil humanistyczny lub matematyczno fizyczny, ale także techniczny lub ekonomiczny. Licea będą miały więc charakter bardziej ogólnokształcący lub bardziej zorientowany zawodowo. Licea zorientowane zawodowo zastąpią dzisiejsze technika.
Nauka w liceum kończyłaby się maturą. Egzamin dojrzałości będzie obejmował podstawowy kanon przedmiotów wspólnych dla wszystkich szkół tego typu oraz przedmioty do wyboru przez uczniów, odpowiadające ich zainteresowaniom lub profilowi szkoły.
Szkoła zawodowa przygotowywałaby do pracy, ale w znacznie mniejszym stopniu niż teraz byłaby nastawiona na szkolenie w wąsko określonym zawodzie. Chodzi o to, aby jej absolwent miał większe możliwości wyboru miejsca pracy. Absolwenci, którzy będą chcieli zdawać maturę, będą mogli uzupełnić edukację w liceum uzupełniającym.
Zdana matura dawałaby bilet wstępu na wyższe uczelnie. Egzaminy maturalne przeprowadzane przez zewnętrzne komisje egzaminacyjne. Sposób oceniania będzie na tyle zobiektywizowany, że wyniki będą podstawą do oceny szkoły i nauczycieli. Uczelnie nie będą prowadziły egzaminów wstępnych powtarzających przedmioty zdane na maturze, mogą jedynie sprawdzać umiejętności wymagane na danych kierunkach studiów (na przykład w przypadku szkół artystycznych czy wychowania fizycznego).
Typy szkół wyższych
Będą dwa typy szkół wyższych - szkoły akademickie oraz wyższe szkoły zawodowe. Studia byłyby dwustopniowe - ukończenie drugiego stopnia będzie kończyło się magisterium. Dalszym ciągiem studiów mogą być studia doktoranckie.
Projektowany harmonogram wprowadzania zmian ustroju szkolnego oraz reformy programowej przedstawia się następująco:
W roku szkolnym 1998/1999 każdy uczeń i jego rodzice oraz wszyscy nauczyciele uzyskują pełną informację o planowanej przebudowie struktury ustroju szkolnego oraz czekających ich zmianach.
W roku szkolnym 1999/2000 uruchomiona zostanie szkoła podstawowa 6-letnia, czyli uczniowie klas od I do VI będą się kształcić w nowym ustroju szkolnym. W klasach od I do III (I etap) oraz w klasie IV (pierwszy rok II etapu) wprowadzana będzie reforma programowa, natomiast w klasach V i VI realizowane będą programy przejściowe.
Uczniowie, którzy w dotychczasowej strukturze byliby w klasie VII, zaczną naukę w I klasie gimnazjum. Natomiast uczniowie klasy VIII będą kontynuować kształcenie według dotychczasowego systemu, tak pod względem ustrojowym, jak i programowym.
Do 2002 r. w obecnym szkolnictwie ponadpodstawowym struktura nie ulegnie zmianie. Tylko od klas pierwszych zacznie się reforma programowa.
W latach szkolnych 2000/2001 i 2001/2002 powstaną II i III klasy gimnazjum, a w roku szkolnym 2002/2003 uruchomione zostaną I klasy 3-letniego liceum profilowanego oraz 2-letniej szkoły zawodowej. Jednocześnie kontynuowana będzie reforma programowa w kolejnych klasach.
Pełne wdrożenie nowego ustroju szkolnego oraz reformy programowej nastąpi od roku szkolnego 2004/2005.
System zarządzania oświatą
W związku z reformą samorządową już obecnie zmienia się sposób zarządzania oświatą. Między innymi prowadzenie szkół ponadpodstawowych jest przekazywane samorządom powiatowym. Istotny elementem organizacji systemu oświaty stanowi rozdzielenie nadzoru pedagogicznego i prawnego od prowadzenia szkół i placówek oświatowych. Pierwsze zadanie należy do administracji państwowej, drugie - generalnie do samorządów.
Reforma programowa
Nauczanie będzie się w mniejszym stopniu koncentrować na przekazywaniu informacji o charakterze faktograficzno - encyklopedycznym, a w większym - na przekazywaniu umiejętności i przygotowywaniu do samodzielnego rozwiązywania problemów. Reforma programowa jest więc niezwykle istotnym elementem reformy systemu edukacji.
Programy nauczania będą tak konstruowane, by pobudzać samodzielność uczniów, rozwijać ich umiejętności pracy w zespole i w większym niż dotychczas stopniu stymulować rozwój, z uwzględnieniem zróżnicowanych predyspozycji i zainteresowań.
Znacznie większą samodzielność w kształtowaniu treści nauczania będą miały szkoły, zespoły nauczycieli i poszczególni nauczyciele. Reforma programowa w pewnym stopniu wprowadza w szkolnictwie zasadę pluralizmu programowego. Szkoły będą zobowiązane do realizacji podstawy programowej, obowiązującej dla wszystkich szkół danego typu. Ten wspólny i obowiązkowy zasób wiedzy oraz umiejętności zostanie określony przez Ministra Edukacji Narodowej w rozporządzeniu zawierającym Podstawę Programową. Podstawa Programowa będzie punktem wyjścia dla opracowywania programów nauczania. Nauczyciele będą mogli wybierać programy nauczania z katalogu zatwierdzonego przez MEN lub opracowywać autorskie programy wewnątrzszkolne.
System oceniania i egzaminów
Obecny system oceniania uczniów nie ma jednoznacznych i porównywalnych kryteriów oceny. W nowym systemie zakłada się inną filozofię oceniania i egzaminowania. Przede wszystkim ocenianie powinno w większym niż dotychczas stopniu pełnić funkcję źródła informacji dla ucznia i nauczyciela, dotyczącej postępów i predyspozycji. Powinno także pozwalać na ocenę samych placówek szkolnych i umożliwić orientowanie się, jaki reprezentują poziom.
W nowym systemie wyróżniamy dwa typy oceniania: ocenianie wewnątrzszkolne oraz ocenianie zewnętrzne, prowadzone przez komisje egzaminacyjne.
Ocenianie zewnętrzne będzie oceniało kolejne etapy kształcenia. Obejmie ono między innymi następujące egzaminy:
Sprawdzian po zakończeniu nauki w szkole podstawowej. Nie będzie on miał charakteru selekcyjnego, lecz dostarczy uczniom i ich rodzicom, a także szkołom - podstawowej i gimnazjum - informacji o poziomie osiągnięć absolwenta 6-klasowej szkoły podstawowej.
Sprawdzian preorientujący, organizowany na zakończenie nauki w gimnazjum. Jego celem ma być ustalenie poziomu wiedzy i umiejętności uczniów, a także ich predyspozycji. Wynik podawany będzie w formie punktowej, bez określenia granicy “zdał/nie zdał”. Od liczby osiągniętych punktów zależeć będzie dostęp - bez egzaminu wstępnego - do różnych szkół i poziomów szkół licealnych lub zawodowych. Równocześnie gimnazjum uzyska możliwość nie tylko mierzenia poziomu osiągnięć absolwentów, lecz także badania, poprzez porównanie z wynikami uczniów rozpoczynających naukę, przyrostu wiedzy i umiejętności dzieci w trakcie nauki.
Maturę państwową organizowaną na zasadach stosowanych w programie “Nowa Matura”.
Egzaminy będą przygotowywane i przeprowadzane przez Centralną i Regionalne Komisje Egzaminacyjne. Przewiduje się, że:
Sprawdzian po klasie VI po raz pierwszy zostanie przeprowadzony w roku szkolnym 1999/2000 i będzie on miał charakter próbny. Zakres i forma będą dostosowane do dotychczas obowiązujących programów nauczania,
Sprawdzian po III klasie gimnazjum po raz pierwszy zostanie przeprowadzony w roku szkolnym 2001/2002,
Nowa Matura - po wcześniejszych doświadczeniach pilotażowych - obligatoryjnie zostanie wprowadzona po roku szkolnym 2001/2002 dla absolwentów szkół średnich dotychczasowego systemu, a od roku 2004/2005 - szkół nowego systemu edukacji.