Metody doboru zbiorowości próbnej (reprezentatywnej) w badaniach czytelnictwa. Hipoteza badawcza. Dobór losowy, warstwowy i proporcjonalny, celowy i kwotowy. Zmienne zależne i zmienne niezależne. Średnia arytmetyczna i mediana. Metody badania populacji masowej i tzw. małej grupy
Rozróżniamy dwa rodzaje zbiorowości. Zbiorowość generalna jest to zbiór dowolnych elementów (osób, obserwacji, zdarzeń) nie identycznych z punktu widzenia badanej cechy, obejmujący wszystkie elementy, co do których chcemy sformułować wnioski ogólne. Liczebność zbiorowości generalnej może być skończona lub nieograniczona. Jeżeli badamy zbiorowość ze względu na jedną cechę, mówimy o zbiorowości jednowymiarowej, natomiast gdy rozpatrujemy wiele cech - o zbiorowości wielowymiarowej.
Można poddać obserwacji zbiorowość generalną i wówczas będzie to badanie pełne. W przeciwnym przypadku mamy do czynienia z badaniem częściowym. Na etapie przygotowywania badania decydujemy, czy badanie będzie częściowe, czy pełne. Badania częściowe przynoszą mniej dokładne wyniki. Zbiorowość (grupa) próbna (inaczej próba, próbka) jest to podzbiór zbiorowości generalnej, obejmujący część jej elementów, wybranych w określony sposób. Podzbiór ten badamy, a uzyskane wyniki uogólniamy na zbiorowość generalną.
Prawie nigdy nie możemy badać całej zbiorowości, bo na przykład takie badanie byłoby zbyt kosztowne lub długotrwałe. Toteż jednym z głównych celów statystyki jest wyciąganie wniosków odnoszących się do zbiorowości generalnej na podstawie informacji otrzymanych w wyniku przebadania grupy próbnej (np. wypróbowanie nowego leku przed wprowadzeniem na rynek). Dlatego wszystkie badania czytelnictwa są przeprowadzane na konretnej grupie badanych -> np. tysiącu osób, tysiący mieszkańców miast lub wybranych zupełnie przypadkowo. Jeśli decydujemy się na badanie częściowe, to trzeba bardzo starannie dobrać tę grupę do badania.
Od grupy próbnej wymagamy, aby była reprezentatywna, tzn. aby z przyjętą dokładnością opisywała strukturę zbiorowości generalnej. Na przykład: jeżeli wybieramy co setne nazwisko z książki telefonicznej, to nie uwzględnimy osób nie posiadających telefonu. Takie postępowanie prowadzi do wyboru próby obciążonej. Czasami jednak chcemy mieć próbę obciążoną ze względu na pewną grupę ludzi. Jeżeli zamierzamy zbadać wpływ warunków pracy w danej fabryce na choroby układu krążenia, to powinniśmy badać próbę obciążoną ze względu na tych ludzi, którzy pracują w tej fabryce.
Wybór reprezentatywnej grupy wiąże się z dwoma czynnikami:
- sposobem doboru grupy,
- liczebnością próby.
Istnieją dwa sposoby doboru grupy:
- wybór celowy - gdy o przynależności danego elementu do próby decyduje badacz; stopień reprezentatywności próby zależy wyłącznie od jakości przeprowadzonej selekcji;
- wybór losowy - gdy każdy element zbiorowości ma jednakową szansę znalezienia się w próbie z takim samym prawdopodobieństwem. Struktura takiej grupy jest podobna do struktury całej zbiorowości generalnej. Jeżeli próba jest losowa, to wraz ze wzrostem liczebności grupy wzrasta stopień reprezentatywności.
Metody doboru
Prosta próba losowa - Dobór losowy
W prostej próbie losowej o pewnej liczności, każdy element z operatu ma jednakową szansę znalezienia się w próbie. Przy właściwym doborze operatu próba taka jest reprezentatywna dla populacji.
Jeśli jednak interesuje nas zjawisko rzadkie w populacji, np. nietypowa odmiana badanej choroby, może okazać się, że prosta próba losowa albo nie będzie obejmowała wystarczającej liczby tych nietypowych przypadków, albo jej liczność będzie musiała być bardzo duża i badania będą zbyt kosztowne. Lepiej wówczas użyć próby warstwowej.
Próba kwotowa
W próbie kwotowej operat jest najpierw dzielony na rozłączne podgrupy. Następnie eksperymentator lub ankieter wybiera z każdej podgrupy przypadki w odpowiedniej proporcji. Na przykład ankieter ma za zadanie przepytać 200 kobiet i 300 mężczyzn w wieku od 45 do 60 lat.
Ten drugi krok sprawia, że próby uzyskane tą techniką mogą być niereprezentatywne. Na przykład jest prawdopodobne, że ankieter (nawet nieświadomie) będzie wybierał osoby w dobrym humorze, gdyż z doświadczenia wie, że chętniej odpowiadają one na pytania.
Próba warstwowa
Próba warstwowa (lub: próba warstwowana) tak jak w przypadku kwotowej wymaga podzielenia operatu na podgrupy (klasy, warstwy), jednak z każdej grupy obiekty do próby wybierane są losowo. Główne przyczyny stosowania prób warstwowych to:
zapewnienie określonym grupom wystarczającej liczności w próbie
zapewnienie większej efektywności badań przez przeważanie próby.
Jeśli w populacji 99% obiektów jest z klasy A i 1% z klasy B (cokolwiek oznacza to w danym przypadku), a do badań potrzebujemy co najmniej 300 obiektów z każdej klasy, to przy prostej próbie losowej musielibyśmy mieć ponad 30000 obiektów w próbie. W przypadku próby warstwowej losujemy 300 obiektów z klasy A, 300 z klasy B i we wszystkich analizach nadajemy obiektom w klasie A wagę 0,99 a obiektom w B wagę 0,01. W ten sposób podobną istotność statystyczną wyników zapewnia pięćdziesięciokrotnie mniejsza próba. Z drugiej strony utrudnia to analizę i sprawia, że wariancja w małych klasach mocno wpływa na wariancję wyniku.
Dobór warstwowy proporcjonalny (stratyfikacja proporcjonalna) wymaga podziału populacji na oddzielne warstwy. Następnie z każdej warstwy selekcjonuje się próbę losową o wielkości proporcjonalnej do udziału danej warstwy w populacji. Konstruowanie próby warstwowej jest rekomendowane przez metodologów, gdyż dobór warstwowy zwiększa jakość próby przy niewielkich kosztach dodatkowych. Stratyfikacja proporcjonalna gwarantuje reprezentatywność próby pod względem cech użytych do podziału na warstwy. Dobór warstwowy, w którym stosuje się więcej niż jedno kryterium podziału, niekiedy nazywa się stratyfikacją wielokrotną lub wielocechowąw odróżnieniu od stratyfikacji prostej lub jednocechowej.
Próba grupowa
Inna nazwa: próba zespołowa. W tej wersji operat jest dzielony na grupy, a następnie losowane są do próby nie pojedyncze jednostki, lecz całe grupy.
Takie losowanie upraszcza badania. Istnieje jednak zagrożenie, że niektóre z pominiętych grup różnią się rozkładami cech i w ten sposób próba będzie niereprezentatywna. Ponadto wymaga to wprowadzenia pewnych korekt do testów statystycznych
Losowanie dwustopniowe
Podobnie jak w próbie zespołowej losowane są najpierw grupy, jednak nie wchodzą one w całości do próby, lecz przeprowadzane jest z nich kolejne losowanie.
Próba losowo-kwotowa
Losowanie dwustopniowe, w którym najpierw losuje się miejscowości (wiejskie i miejskie), a następnie wykonuje próbę kwotową. Ma wszystkie wady próby zespołowej i próby kwotowej, choć efekt jest nieco lepszy dzięki zapewnieniu właściwych proporcji miast i wsi.
Próba systematyczna
Wybór badanych w jakikolwiek systematyczny sposób np. co 10 nazwiska z książki telefonicznej. Jeśli zmienna według której wybieramy (czyli tu: pozycja w książce telefonicznej) jest niezależna od wszystkich zmiennych badanych, to próba jest reprezentatywna. Istnieje jednak ryzyko, że nie uwzględniamy jakiegoś czynnika, który wpływa na badania (np. konkurencyjna firma badawcza nadużywała próby systematycznej i dokładnie ci badani, którzy znajdują się na co 10 miejscu w książce są teraz wrogo nastawieni do ankiet i podają nieprawdziwe dane).
Zmienne, które badacz chce wyjaśnić, nazywamy zmienną zależną. Są nimi bezpośrednie lub pośrednie skutki oddziaływania zmiennych niezależnych. Są to zjawiska, które badacz wyjaśnia, a jednocześnie tymi wartościami, których badacz poszukuje.
Zmienna, za pomocą której badacz chce wyjaśnić zmiany w wartościach zmiennej zależnej nazywany zmienną niezależną. Zmienną niezależną jest ta, ' która wyjaśnia badane zjawisko i która powoduje zmiany w wartościach zmiennych zależnych. Jest zakładaną przyczyną zmian wartości zmiennej zależnej. Uchodzi za przyczynę zmiennej zależnej, która jest jej skutkiem.
Średnia arytmetyczna jest właśnie tym, co w potocznym języku określa się mianem średniej. Można ją również określić jako średnią potęgową rzędu 1.
Średnia arytmetyczna jest jedną z najbardziej intuicyjnych miar oceny populacji, stosowanych często w codziennym życiu - przykładem może być średnia ocen z matematyki ucznia szkoły podstawowej, który otrzymał następujące noty: 2, 4, 4, 5, 6, ---> w czytelnictwie np. obliczanie średniej ilości wypożyczeń na osobę, średniej ilości wypożyczeń w danej grupie wiekowej, średnia ilość przeczytanych książek na rok
Mediana - W danym szeregu uporządkowanym liczba, która jest w połowie szeregu w wypadku nieparzystej liczby elementów. Dla parzystej liczby elementów - średnia arytmetyczna dwóch środkowych liczb.
HIPOTEZY BADAWCZE - domysł lub przypuszczenie które zostało prowizorycznie wysunięte w celu określenia lub wyjaśniania czegoś. Istotną rzeczą aby domysł czy przypuszczenie mogło ulec weryfikacji poprzez zastosowanie odpowiednich badań naukowych. Rodzaje hipotez: podział wg Sztumskiego 1 ze względu na cel: a]hipotezy podstawowe, czyli takie, których celem jest wyjaśnienie podstawowych problemów danej nauki b]hipotezy częściowe, które wyjaśniają fragmentaryczne zagadnienia, składające się na dana kwestię 2ze względu na zasięg: a]hipotezy ogólne b]hipotezy szczegółowe są one w pewien sposób ze sobą powiązane, zazwyczaj hipoteza szczegółowa jest ukonkretnieniem hipotezy ogólnej. Często hipoteza ogólna konkretyzowana jest kilkoma hipotezami szczegółowymi. 3 hipotezy heurystyczne, odkrywcze 4 hipotezy robocze, to takie które maja charakter pomocniczy, a jej celem jest ogólna orientacja badawcza, która ma na celu sformułowanie hipotezy zasadniczej 5hipotezy wysoko, średnio i mało prawdopodobne, to rozróżnienie ma istotne znaczenie przy końcowym wyborze hipotez. HIPOTEZY A PYTANIA BADAWCZE Punktem wyjścia wszelkiego procesu badawczego jest sformułowanie pytania lub zbioru pytań, na które chcemy uzyskać odpowiedź poprzez wyniki swoich badań.
Populacja statystyczna, badanie statystyczne
— Statystyka matematyczna zajmuje sie opisywaniem i analiza zjawisk masowych za pomoca metod rachunku prawdopodobienstwa.
Celem badan statystycznych jest poznanie prawidłowosci ilosciowych i jakosciowych w masowych
zjawiskach losowych i opisywanie ich za pomoca liczb.
— Badane zbiory nazywamy populacjami statystycznymi.
— Badac mozna wszystkie elementy danej populacji statystycznej, zwanej tez populacja (zbiorowoscia) generalna,
albo tylko ich czesc, zwana próbka statystyczna (próbka).
Miejsce czytelnictwa w nauce o książce; źródła i metody badawcze. Metoda topograficzna, typograficzna, bibliograficzna, metoda analizy źródeł. Źródła i metody historycznych badań czytelnictwa
głównie:J. Dunin „Pismo zmienia świat.”
Do czego zmierzają badacze, czego oczekują?
Badacze zmierzają zwykle nie do opisu stosunku jednostki do lektury, ale do tego, aby z indywidualnych informacji o czytanych pozycjach wytworzyć obraz czytelnictwa w społeczeństwie, w różnych jego grupach: np. wśród młodzieży szkolnej.
Badania próbują nie tylko wyrazić aktualny stan kultury czytelniczej, zajrzeć w przyszłość i wywnioskować jak mogą rozwijać się tendencje w najbliższym czasie.
Warto podkreślić jednak, że takowe badania są zadaniem pracochłonnym, kosztownym i wymagającym metodologiczne przygotowania.
Punkty spojrzenia na czytelnictwo:
Socjologiczny, psychologiczny, pedagogiczny, historyczny, ekonomiczny, statystyczny, literaturoznawczy i bibliologiczny.
Etapy postępowania w badaniu czytelnictwa:
1.Wybór spojrzenia, kąta badań.
2. Precyzyjne postawienie zagadnień, które chce się zbadać.
3. Wybór metody i techniki badań. (Poprzez metodę rozumiemy ogólnie pojęty rodzaj badania, które zamierza się przeprowadzić- może to być rozwiązanie innowacyjne bądź wypróbowane w innych naukach społecznych).
4. Określenie techniki, czyli próby odpowiedzi na pytanie jak można w praktyce rozwiązać nasuwające się zagadnienia.
Metody badawcze:
Metoda obserwacji-polega na spokojnym przyjrzeniu się rzeczywistości z zewnątrz bądź z wewnątrz (gdy obserwator jest jednym z tych, których obserwuje).
Studium przypadku-gdy bada się wydzielony odcinek rzeczywistości (gdy opisuje się czytelnictwo w bibliotece w mieście X i na podstawie wyników badań wysuwamy wnioski w stosunku do placówki analogicznej). Prowadzi to do studiów porównawczych czy kontrastowych skupiających się na podobieństwach lub różnicach kilku badanych rzeczywistości.
Eksperyment-to cenny sposób poznawania cech ludzi i rzeczy. Polega na świadomej zmianie sytuacji w jakiej znajduje się badany przedmiot. Zachowanie w nowych warunkach dużo mówi o zachowaniu i cechach przedmiotu badanego.
Metoda statystyczna-na podstawie danych liczbowych oraz statystyki bibliotecznej można wysnuwać wnioski o zakresie i jakości czytelnictwa w danej społeczności.
Metody historyczne-badanie nie tylko źródeł archiwalnych, ale i dokumentów osobistych (np. listów, pamiętników, prywatnych spisów książek).
Wywiad-przepytywanie ludzi poddanych badaniom. Polega na przeprowadzeniu rozmowy w formie odpowiedniej do danej sytuacji.
Ankieta-zestaw pytań stawianych respondentom:
- metryczka ankiety: pytania o wiek, płeć, zawód, wykształcenie, miejsce zamieszkania
- pytania dotyczące meritum sprawy.
Pytania w ankiecie mogą mieć charakter otwarty (odp. własnymi słowami)-niestety mogą one powodować zakłopotanie lub zamknięty (odp. Tak, nie, nie wiem)- niestety mogą one wprowadzić w koleiny banałów i irytować monotonią.
Jeśli przeprowadzamy badanie za pomocą ankiet najlepiej byłoby rozdać je wszystkim członkom danej społeczności, jednak jest to bardzo trudne. Wygodnie jest przeprowadzić ją sposobem audytoryjnym, czyli np. zgromadzić uczniów w klasie i tam przeprowadzić badanie.
Można również liczyć na dobrą wolę badanych i rozesłać ankiety pocztą, zamieścić w prasie, rozdawać na ulicy lub imprezach-w tym przypadku niestety wiele ankiet zostaje bez odpowiedzi.
Najwiarygodniejszym sposobem jest przeprowadzanie ankiet przez wykwalifikowanych i przeszkolonych metodologicznie ankieterów (wiedzą jak dotrzeć do ludzi i potrafią zadawać pytania).
Nie sposób jest zankietować wszystkich członków populacji i zaleca się wyodrębnienie reprezentacji, składającej się z analogicznego procentu kobiet i mężczyzn, podobnego rozkładu ludzi w grupach wiekowych i poziomach wykształcenia. W takim układzie można uznać, że informacje opinie wyrażone przez tak dobraną grupę rozłożą się w sposób zbliżony do tego, jaki istnieje w całej badanej grupie.
Metoda typograficzna - polega na badaniu składu drukarskiego publikacji, jej formy wydawniczej, w czytelnictwie ma zastosowanie m.in przy badania wpływu "wyglądu" publikacji na sprawność czytania np. to jak rozmiar czy krój czcionki wpływa na czytelność, co ułatawia czytanie
Metoda topograficzna - polega na badaniu na badaniu przestrzennego rozkładu występowania jakiegoś zjawiska -> np. czytelnictwo na wsi, a czytelnictwo w mieści, ośrodki badań na czytelnictwem, miejsca o dużym wskaźniku analfabetyzmu
Metoda bibliograficzna - polega na tworzeniu różnego rodzaju spisów
Duży problem w prowadzeniu badań czytelnictwa stanowi fakt, że wszelki badania i dywagacje dotyczące współczesnego czytania opierają się na kruchych podstawach i są mało wiarygodne, ponieważ dokonywane są głównie przez badaczy w tej sprawie nieobiektywnych, zaangażowanych po stronie słowa pisanego.
Na wyniki badań wpływa znacząco również fakt rozwoju techniki. Istnieje spora liczba osób, która posługuje się techniką elektroniczną- łatwiej takim osobom przyznać się do nieskorzystania z książek, ponieważ posiedli oni dostatecznie wysoki status, aby jawnie przyznać się do tej niewielkiej słabości.
Kolejnym źródłem pozyskiwania informacji o czytelnictwie jest analiza procesów czytelniczych, przeprowadzana w określonych środowiskach przez krytyków i twórców literatury, księgarzy, bibliotekarzy, badaczy kultury i samych czytelników. Informacje takie bywają werbalizowane w dysertacjach literackich, artykułach, rozmowach, wywiadach itp.
Historia badań czytelnictwa:
Badania czytelnictwa jak każdy proces mają swoje głębokie korzenie. Czas ich rozwoju przypada na koniec XIX wieku. Przytoczyć tu należy na pewno postać francuskiego badacza E. Javala Stwierdził on, że ruchy oka w trakcie czytania SA przerywane (tzw. Przerwy fiksacyjne).Zapoczątkowane w Europie badania przeniosły Siena grunt Amerykański gdzie W.S. Gray i W.A. Schmidt skupili siea analizie psychofizjologii lektury.
W metodologii badań procesów lektury zarysowały się dwie wyraźne postawy:
1. Bibliopsychologia- twierdząca, że każde odczytanie tekstu jest odpowiedzią czytającego na bodziec jaki stanowi książka a celem czytania jest stymulacja rozwoju jednostki.(Mikołaj Rubakin)
2. Teoria druga zakłada, że człowiek reaguje na tekst w sposób dający się przewidzieć w zależności od pozycji społecznej jednostki. Osoba bibliotekarza pełni tu rolę „rozdzielcy” literatury dla określonych grup.(Walter Hofmann).
Taki podział przyjęto w Polsce natomiast w świecie te koncepcje nie są dogłębnie analizowane i porównywane. Wybitna polska teoretyczka zajmująca się popularyzacją książki i czytelnictwa Helena Radlińska była zwolenniczką poglądu synkretycznego, tzn. próbowała godzić racje obu uczonych.
Od końca XIX wieku do czasów dzisiejszych powstało wiele dzieł o czytaniu w różnych językach. Były to sprawozdania z badań, rozprawy i przemyślenia dziennikarzy, specjalistów.
Inicjatyw i pomysłów przeprowadzenia badań w Polsce było wiele, na uwagę zasługują:
-1880r. pierwsza ankieta w Polsce, którą rozpowszechniono wśród osób korzystających z czytelń Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności
-1890r ankiety A .Potockiego i Z. Wasilewskiego oraz w tym samym roku kwestionariusz A. Brzezińskiego- przeznaczone do zbadania poziomu czytelnictwa prowincjonalnej inteligencji w środowisku wiejskim
- M.J. Ziomek-zarzucano mu błędy metodologiczne- nie określił jak pracują placówki o których pisał a grono badanych jest nieadekwatne do całej społeczności.
-1945 r. powołano w ramach Instytutu Kulturalno-Oświatowego „Czytelnik” Biuro Badań Czytelnictwa pod kierunkiem Anieli Mikuckiej.
1955r.-powołano jako agendę BN Instytut Książki i Czytelnictwa, który zajmować miał się czytelnictwem jako procesem społecznym wraz z wszystkimi zależnościami jakie zachodzą między książką a czytelnikiem w określonych strukturach społecznych. Organizacja ta zajmowała się również wykonywaniem pewnych programów, związanych np. z czytelnictwem w określonych grupach wiekowych.
W powojennej Polsce badaniami czytelnictwa zajęły się również: OBOP i GUS.
Mówiąc o badaniach czytelnictwa należy nie zapominać o istotnej ich dziedzinie jaką stanowi cały zakres zagadnień wiążących się z dziejami zwyczaju czytania. Odnośnie tego Instytut Książki Czytelnictwa podjął szereg badań z tej dziedziny, a od 1989 roku publikuje rocznik „Instytucje- publiczność- sytuacje literatury” , który pozwala spojrzeć na problematykę czytelnictwa w Polsce współczesnej również z historycznej perspektywy.
Mówiąc o czytelnictwie i omawiając jego metody badawcze należy również wziąć pod uwagę zbadanie funkcjonalnego alfabetyzmu jednostek, tzn. ich zdolności do posługiwania się informacją pisaną w życiu codziennym. Badania takie przeprowadzono w 1994 roku w Kanadzie, USA, Szwecji, Holandii, Niemczech, Szwajcarii i Polsce. Wnioski z tych badań mówią, ze zdolność posługiwania się pismem zależy w każdym społeczeństwie od wielu czynników-wykształcenie ,wiek, płeć.
Reasumując badania czytelnictwa nie dają wprost odpowiedzi, na pytania wielu naukowców. Związane to jest z nie dość wyspecjalizowanymi technikami badawczymi i brakiem jasno przedstawionych zaleceń metodologicznymi. Jednakże nie można stanowią one głęboką bazę do analiz czytelnictwa i trzon do przewidywania tendencji panujących w przyszłości.
Miejsce czytelnictwa w nauce i książce: Termin bibliologia używany jest często zamiennie z księgoznawstwem, a dawniej również z pojęciem bibliografia czy bibliognozja. Współcześnie, bibliologia ma wiązać w sobie takie autonomiczne nauki jak: edytorstwo, informacja naukowa, księgarstwo, bibliografia, bibliotekarstwo, bibliologia historyczna czy czytelnictwo
- Jest więc czytelnictwo częscią nauki o książce, jego subdyscypliną, stanowi równocześnie osobną naukę
Punkt 24BIBLIOTEKI PUBLICZNE KOŃCA LAT 90. - ZASIĘG SPOŁECZNY I WSKAŹNIKI CZYTELNICTWA
na podstawie: Lucjan Bliński, - Biblioteki publiczne u końca XX wieku
-> wiedzę na temat stanu czytelnictwa u konca lat 90. dostarcza zwłaszcza statystyka GUS oraz opinie i oceny zawarte w analizach opisowych działalności bibl. publicznych
-> Wiele takich analiz pochodzi z lat 1975-1998
- 1975 r - reorganizacja sieci bibliotecznej w związku z reorganizacją państwową -> powstanie 49 województw, a w ich stolicach utworzono biblioteki wojewódzkie
- 1998 - redukcja bibliotek wojew. --> zamieniono je na biblioteki powiatowe
Wpływ na czytelnictwo końca lat 90. ma też pojawienie się Internetu, a za tym idzie e-booków, audiobooków,
- Wg Blińskiego jednak czytelnictwo w bibliotekach publicznych jest na tyle specyficzne, że nie można go porównywać z czytelnictwem w bibl. szkolnych czy uczelnianych:
Zmiany w stanie czytelnictwa -> lata 90.
Rok |
Czytelnicy ogółem w tys. |
1990 |
7423 |
1991 |
6826 |
1992 |
6613 |
1993 |
6671 |
1994 |
6893 |
1995 |
7022 |
1996 |
7137 |
1997 |
7237 |
1998 |
7314 |
1999 |
7366 |
Wynika stąd, że w 1999 roku czytelnikami bibliotek publicznych było 19% ogóły polskiego społ.
Odpowiedni wskaźnik dla miast wyniósł 23% dla wsi 13%
**Wojew. Bibl. w Bydgoszczy zauważyła, że w latach 80 nastąpił wyraźny spadek liczby czytelników, ale za to odtąd wzrosła liczba czytelników do lat 14
** Decydujący wpływ na taki stan rzeczy miały mieć przemiany trasformacyjne
** Dużą konkurencją dla bibliotek był wydawnictwa drugiego obiegu
- Wymienia się ponadto takie przyczyny spadku zainteresowania ofertą B. publicznych jak:
- zamykanie bibliotek filialnych
-likwidacja punktów bibliotecznych
-wyludnianie wsi
-negatywny wpływ multimediów na czytelnictwo
-łączenie bibliotek z ośrodkami kultury
-łączenie bib. publicznych i szkolnych
Największy wskaźnik czytelnictwa: 7857 tys. tuż przed dekadą lat 90. - 1988 rok
STRUKTURA ZAWODOWA CZYTELNIKÓW BILBLIOTEK PUBLICZNYCH:
Rok 1998, Katowice:
- uczący się: 62%
-prac. Umysłowi - 13%
-prac. Fizyczni - 10%
- inni zatrudnieni 1,8%
|-rolnicy - 0,2%
|-niezatrudnieni - 13%
-> zrównanie prac. umysłowych z niezatrudnionymi
Porównywalnie: POLSKA:
-> robotnicy: 6,43%
-> rolnicy: 1,2%
-> prac. Umysłowi: 12,3 %
-> uczniowie: 57, 3 %
-> studenci: 7,9 %
->inni zatrudnieni: 3,1%
-> nie zatrudnieni: 11, 77%
a) Najbardziej zauważalny spadek w stosunku do poprzednich dekad zauważa się wśród rolników, ale też robotników ---> ( związane ze zmniejszeniem roli tych sektorów gospodarki i likwidacją bibliotek na wsiach)
b) Wzrósł z kolei aktywny udział bezrobotnych, którzy w latach 80% stanowili znikomy procent
c) Coraz większe zainteresowanie książką fachową z zakresu: prawa, ekonomii, informatyki
d) Spada zainteresowanie beletrystyką zwłaszcza z powodu nie nadążania bibliotek za czytelniczymi trendami
e) Spadek zainteresowania lit. piękną na rzecz lit. popularnonaukowej i informacyjnej
f) duże zainteresowanie na temat książek dotyczących współczesnych programów gospodarczych, społecznych itd.
CZYTELNICTWO NA WSI:
-spadek czytelnictwa na wsi od 1982 roku do 1984
- 1985-1987 - niewielki wzrost, a odtąd systematyczny spadek
- w latach 1974 - 1998 zanotowano spadek o 41,8 % w stosunku do poprzedniej liczby czytelników na wsiach
---> spowodowane np. emigracją zarobkową do miast, wchłanianiem wsi przez miasta, utworzeniem aż 49 miast wojewódzkich, do których mieszkańcy wsi emigrowali, gdyż miasta rozwijały się prężniej
Wskaźniki:
- 1989 - 3056 tys.
- 1990 - 2809 tys.
-1995 - 2052 tys.
- 1999 - 1965 tys.
--> różnica między 1989 a 1999: 1091 tys.
Nie są to zmiany spowodowane jedynie ubytkiem mieszkańców na wsiach gdyż porównywalnie w latach 1970 -1999 w woj. elbląskim ubyło około 13% mieszkańców wsi, a czytelników aż 41,8%. Większość bibliotek podkreśla w tym znaczenie LIKWIDACJI WIEJSKICH PLACÓWEK BIBLIOTEK, to z kolei związane jest z likwidacją m.in PGR-ów w których istniały punkty biblioteczne
Miało to też spowodować urealnienie statystyk bibliotecznych, gdyż w latach 80' kierownicy punktów dostawali nagrody za jak największą liczbę czytelników, dlatego często koloryzowali w sprawozdaniach.
Na wsiach około 60% czytelników to dzieci, młodzież uczącą się i studenci!
CZYTELNICTWO DZIECI I MŁODZIEŻY:
--> lata 90. biblioteki stają wobec nowych zadań, szczególnie trudne jest przyciągnięcie młodzieży, gdyż ta sięga do innych form przekazu.
--> Dla tej grupy czytelników w większych ośrodkach miastowych tworzy się specjalne oddziały bibliotek, tworzono określone standardy, wydziela się pomieszczenia w bibliotekach
-> pierwsze bib. publiczne dla dzieci juz w XX leciu np. przy MBP w Warszawie
--> 1957 : Wskazówki w sprawie organizacji bibliotek dla dzieci
--> Maria Gutra - duże zasługi dla organizacji bibliotek dla dzieci w strukturach bibliotek publicznych
--> Wg wyznaczników w nowo utworzonych bibliotekach dla młodzieży ksiegozbiór powinien sie rozkładać następująco:
1) Lit. popularnonaukowa ok. 34%
2) Lit. piękna dla dzieci 6-8 lat - poziom I - 8%
3) ---"--- , 9-10 lat, Poziom II - 12%
4) ---''---, 11-14 lat, poziom III - 34%
5) Lit. dla dzieci i dorosłych, która może być udostępniania dzieciom , poziom IV - 12%
W roku 1999 w Polsce istniało w sumie 891 placówek bibliotecznych dla dzieci i 242 filie: w tym:
Najmniej: Świętokrzyskie: 20+ filii, Lubuskie 34+ 6 filii, Podlaskie, 31+ 3 filie
Najwięcej: Wielkopolskie 81+18 filii, Dolnośląskie+ 21 filii, Śląskie 101+ 14 filii
Czytelnicy w wieku 16-19 lat stanowią 62,3% ogolu czytelników (dane za rok 1998) a do lat 15 -43,09%
Najmłodsi szczególnie na wsiach, trochę starsi w małych miasteczkach przy szkołach ponadpodstawowych
--> Charakterystyczne dla dekady lat 90 jest znaczny udział młodzieży i studentów w ogóle czytelników
--> K. Wolff : lata 1992-1998 - zainteresowanie książką wśród mieszkańców Polski w wieku 20 lat i wiecej i deklaracja kupienia przynajmniej 1 ks. w roku
1992 -> 55%
1994 -> 37%
1996 -> 46%
1998 -> 42%/
G. Straus, podobne działania odnośnie przeczytania 1 książki:
1992 - 69%
1994 - 53%
1996 - 56%
1998 - 47%
CZYTELNICTWO OSÓB CHORYCH I NIEPEŁNOSPRAWNYCH ORAZ OBSŁUGA BIBLIOTECZNA SPECJALNYCH GRUP UŻYTKOWNIKÓW
--> Lata 90, ok. 4,5 mln niepełnosprawnych Polaków
--> Głównie z powodu warunkó finansowych tylko około 6% bibliotek posiada przystosowania dla chorych
--> pod koniec 1999 roku w Polsce istniało 551 bibliotek przystosowanych dla niepełnosprawnych, w tym:
a) Najmniej: Świętokrzyskie: 6, Podlaskie 9, Opolskie 14
b) Najwięcej: Śląskie 75, Dolnośląskie 81, Mazowieckie 87
Stworzono także wytyczne IFLA dotyczące bibliotek specjalnych, wg ilośc łózek w szpitalu -> im więcej łóżek tym większe księgozbiory
- do 500 łóżek - 7 ks. na 1 łóżko
- od 5000 do 1000 - 6 ks. na 1 łóżko
od 1000 łożek - 5 ks. na jedno łóżko
w tych 1 i 2 możliwe jest zatrudnienie na pół etatu, w tych ostatnich powinien być zatrudnieniony pracownik na pełen etat
Wszystko to odbywa sie na zasadzie porozumień placówki z biblioteką
13 Cechy wydawnicze, graficzna i estetyczna forma tekstu a sprawność
Na podstawie: J. Dunin, pismo zmienia świat, roz.: Wpływ materialnych form tekstu na jego odbiór, notatek z ćwiczeń i wykładów - dość mało, ale naprawdę było mi trudno cokolwiek znaleźć
-Wielu czytelników preferuje konkretną formę zapisu tekstu --> wiele osób zdecydowanie preferuje książkę w tradycyjnym rozumieniu ponad książkę audio, pdf czy gazetę np. Tadeusz Konwicki twierdzi, że lektura może być skuteczna tylko gdy czyta tradycyjną książkę
- Istnieje inny paradygmat odbioru treści z czasopism i inny z książek
-Wynika to stąd, że redakcja i układ tekstu w gazetach jest inna niż w książce -> np. niektórym osobom ciężej się czyta gdy tekst jest podzielony na szpalty
- 2 skrajne postawy wobec nośnika tekstu:
1) nośnik jest przeźroczysty, można go pomijać w badaniu tekstu, bo nie ma żadnego wpływu na odbiór treści <-- tradycja filologiczna/
2) skupienie się na nośniku, bez zagłębienia w treść <-- tradycja bibliofilska
Z książki wydziela się takie elementy jak papier, czcionki, ilustracje czy oprawy - z których każda może mieć jakiś wpływ na odbiorcę -> najidealniej jest, kiedy żaden z tych elementów "nie przeszkadza" czytelnikowi, kiedy nośnik jest na tyle przeźroczysty i dobrze dostosowany, że czytelnik nie zauważa układu czcionek, rozstawu kolumn itd.
--> nie można jednak powiedzieć, by forma zewnętrzna nie miała żadnego wpływu na czytelnictwo, ma choćby taki wpływ, że często decyduje o wyborze czytelniczym -> człowiek zaciekawiony estetyczną formą sięga po nią, kupuje lub wypożycza
--> Forma graficzna często przyciąga nas zw zwględu na to, że np. kojarzy nam sie z inną książką, pozwala ona także rozróżnić graficznie naszą ulubioną serię
--> Niektórzy czytelnicy wolą książki nowe, niezniszczone, "pachnące nowością", inni z kolei wierzą, że pobrudzenia i zniszczenia książek świadczą o ich zaczytaniu a więc i dużej wartości
--> Forma graficzna zachęca lub zniechęca do zajrzenia do zrębu głównego tekstu
"Wygląd" książki ułatwia też zidentyfikowanie jej gatunku -> nawet jeśli książka jest po japońsku czy węgiersku, to potrafimy ją zaklasyfikować jako np. lit, popularną lub książkę dla dzieci, lit. sensacyjną, czy klasykę
--> Wydawnicze cechy książki są najważniejsze dla dzieci! <-- one często nie potrafią ujmować tekstów literackich w oderwaniu od formy graficznej, ilustracji i innych elementów druku, najmniej podatni na wpływ elementów graficznych są podatni humaniści, którzy potrafią abstrahować i dostrzegać wartość literatury niezależnie od tego na czym jest dzieło zapisane
Warunku fizyczne książki są bardzo ważne dla sprawności czytelniczej zwłaszcza w przypadku niewyrobionych czytelników -> dzieci, dlatego ważne jest by książki dla dzieci miały m.in:
--> zaookrąglone rogi
--> ciekawe formy graficzne kojarzące sie z tematem książeczki -> np. książeczki w kształcie autek, kurek, krówek itd.
--> duże litery
--> bogate, ciekawe i przystające do treści ilustracje
Forma graficzna ma także duży wpływ na czytelnictwo ludzi starszych, niedowidzących czy niewidzących:
--> potrzebują oni książek wydawanych dużą czcionką -> kiedyś np seria "Duża Czcionka" gdzie wydano np. Listę Shindlera -> duży format, książka była ciężka, ale za to czcionka była co najmniej 15 wiec mogły ją przeczytać osoby starsze, które miały problem ze wzrokiem oraz osoby niedowidzące
--> osoby niewidome: dla nich konieczna jest zupełnie odrębna forma książki, wydawana przez specjalne wydawnictwa w alfabecie Braila
Na sprawność czytania może mieć także:
- interlinia - zbyt mała odległość między wierszami, tym bardziej kiedy czcionka jest mała powoduje zakłócenia, dyskomfort w czytaniu --> kojarzy się to z wydawnictwami naukowymi, np. artykułami z prasy fachowej
- Źle dobrane ilustracje - infantylność obrazków czy ich brzydota również powoduje, że nie mamy ochoty kontynuować czytania
- małe światło na stronie - zakłóca percepcję
- nagromadzenia trudnych do zrozumienia i długich wyrazów
- estetyczne wydanie -> dobry papier, gruba okładka, odpowiednio sharmonizowane ilustracje, dobór, rozmiar i rozstaw czcionek --> "umilają czytanie"
- Tonacja kolorystyczna