Z syntezy Sochy i innych źródeł
Konkretyzacja - interpretacja dzieła w trakcie jego lektury; proces polegający na:
wyodrębnieniu układu elementów dzieła na wszystkich jego poziomach i uchwyceniu idei utworu;
odniesieniu elementów dzieła do doświadczeń czytelniczych, zdobytych w obcowaniu z innymi lekturami i konfrontacji świata przedstawionego dzieła z rzeczywistością pozaliteracką; dopełnieniu dzieła przez refleksje i przemyślenia czytelnicze.
Konkretyzacja dzieła literackiego jest aktywną odpowiedzią odbiorcy na komunikat zawarty w utworze literackim. Jest zjawiskiem jednostkowym, zależy od doświadczeń indywidualnych i wykształcenia czytelnika, ale również jest uwarunkowana społecznie, wpływają na nią wspólnota przekonań, wierzeń, kultura literacka środowiska. dokonuje się podczas estetycznego obcowania z dziełem, przynosi nie tylko rekonstrukcję tego, co w nim obiektywnie zawarte, ale ponadto jego częściowe dopełnienie, zaktualizowanie tego, co w nim potencjalnie zawarte. Dzięki konkretyzacji dzieło jest wspólnym wytworem autora i odbiorcy (czytelnika).
Dzieło literackie jest zdaniem Ingardena ze swej istoty tworem schematycznym (jakby niepełnym, zarysowanym), zawiera tzw. miejsca niedookreślenia, wymaga więc uzupełnienia, wypełnienia przez czytelnika. Kierunek i granicę jego konkretyzacji wyznaczają tzw. sygnały wewnątrztekstowe, zawarte w strukturze dzieła. Czytelnik musi się do nich dostosować, jego możliwości interpretacyjne są duże, ale jednak ograniczone. Zdaniem Ingardena dzieło literackie składa się z 4 warstw a konkretyzacja dotyczy wszystkich tych warstw:
warstwa brzmieniowa (brzmienia słowne i językowe twory brzmieniowe np. instrumentalizacja, onomatopeja);
warstwa znaczeń, sensów (treść, przesłanie);
warstwa przedmiotów przedstawionych (to co opisane, przedstawione - np. wydarzenia, stroje, urządzenie mieszkań, postaci - a co jest aktualizowane, wypełniane przez czytelnika);
warstwa wyglądów ( czyli przejawianie się przedmiotów przedstawionych). Wyglądy są to idealizacje, schematy przyporządkowywane przedmiotom, przez odbiorcę wypełniane szczegółami, za każdym razem inaczej konkretyzowane.
Można badać nie tylko recepcję samego dzieła ale i historię jego konkretyzacji, zmieniające się sposoby odczytań, konkretyzacje dzieła w kulturze, w różnych epokach.
J. P. Sartre w eseju Czym jest literatura (1947) - lektura jest to „tworzenie kierowane”, tzn. czytelnik odsłania sens dzieła, ale i sam go współtworzy, dostrzega sygnały wewnątrztekstowe ale tylko część z nich odbiera, stosuje różne kody odbiorcze, różne reguły interpretacji.
Stanisław Lem w dziele Filozofia przypadku (1968) - istnieją kulturowe normy konkretyzacyjne: dzieło literackie tworzy swój ostateczny kształt w ciągu wielokrotnych odczytań („serie odbiorcze”) w kolejnych okresach kultury, aż zostaje powszechnie przyjęta obowiązująca norma rozumienia danego dzieła, stereotyp jego interpretacji i oceny, a więc odbioru. O odbiorze i funkcjach dzieła decydują więc „społeczne filtry” które określają i stabilizują sens i wartość dzieła (stereotyp odbioru).
Aby stworzyć nową konkretyzację, nowe odczytanie, trzeba najpierw „anulować” poprzednie - dekonkretyzacja (A. Nowicki).
Ukształtowaniu się jakiegoś wzoru konkretyzacji zależne jest więc:
od dzieła (nadanego mu przez autora kształtu i sensu);
od indywiduum odbiorcy (gustu i kompetencji);
od kultury epoki (atmosfera literacka, świadomość literacka ludzi, normy odbioru, funkcje przypisywane literaturze, style życia, hierarchie wartości, społeczne dążenia,).
Każda kultura jednak inaczej, na nowo odczytuje dzieła dawne. Główną role odgrywa krytyka literacka - to ona tworzy pewne wzory konkretyzacji i upowszechnia je. Dzięki krytyce kształtują się powszechnie „obowiązujące”, społecznie utrwalone normy odbioru, reguły lektury. Czasem narzucają one nowe odczytanie tekstu wbrew charakterowi dzieła
Krytyka „etyczna” uznaje wagę elementów aksjologicznych, etycznych w dziele literackim. Dla odbioru dzieła istotne są nie tylko kryteria obiektywne wynikające z uznanych w danej epoce norm estetycznych, ale nie mniej ważne są kryteria etyczne, „etyczna korzyść”, które także mają wartość estetyczną.
Style odbioru wg Michała Głowińskiego są to ukształtowane kulturowo zasady dekodowania, dookreślania tekstów literackich
Styl mityczny (dot. ksiąg świętych ale i dzieł dyktatorów XXw odczytywanych w ten sposób) - dzieło literackie odbierane jest jako przekaz religijny, jako prawdy wiary. Nie ma ono bytu samoistnego; jest ściśle związane z pewnym światopoglądem (najczęściej religijnym czy „duchowym”). W tym stylu dokonuje się recepcja dzieł związanych z sacrum.
Styl alegoryczny (średniowiecze) - zakłada, że utwór literacki charakteryzuje się pewną dwuwymiarowością. Wymiar pierwszy, czytelny, służy ujawnieniu wymiaru drugiego, tego właściwego, zawierającego treści istotne. Zakłada stałość stosunków pomiędzy dwoma wymiarami dzieła literackiego, występuje w epokach charakteryzujących się stabilnością światopoglądów.
Jego podtypem jest styl ezopowy - używany w przypadku chęci przemycenia jakiejś myśli, niepopularnej bądź zakazanej w danym społeczeństwie.
Styl symboliczny (romantyzm) - także zakłada dwie warstwy tekstu, ale w odróżnieniu od poprzedniego stylu, nie są one ściśle ustalone i nie odwołują się do ustabilizowanego sytemu poglądów.. Relacje pomiędzy dwoma wymiarami są na ogół niejasne i nieokreślone. Styl ten daje dużą swobodę czytelnikowi, to on wykazuje tu inicjatywę. Jest stylem otwartym, dopuszcza możliwość wielu znaczeń.
Styl instrumentalny (oświecenie, pozytywizm) - środki wyrazu wkomponowane w dzieło literackie traktowane są jako działania instrumentalne, wynikające z jakiejś ideologii. Lektura ma tu wartość utylitarną a jej rola jest czysto moralizatorska. Dzieło w trakcie odbioru daje przykłady budujące, staje się dydaktyczne. Ten styl prowadzi do przedstawienia świata czarno-białego, z wyraźnymi granicami między wartościami pozytywnymi i negatywnymi.
Styl mimetyczny (realizm) - zakłada istnienie podobieństwa, odbicia świata przedstawionego w utworze do świata realnego, rzeczywistego danej kultury. Inaczej mówiąc - świat dzieła odbiciem świata rzeczywistego - zjawisk społecznych, faktów historycznych. Styl ów budowany jest na zdrowym rozsądku, odrzuca wszystko co może wchodzić z nim w konflikt
Styl ekspresyjny (romantyzm, modernizm) - związany z duża rolą nadawcy. Sam, autor jest tu jakby składnikiem tekstu a lektura ma ujawnić jego właściwości i jest bezpośrednim przekazem jego osobowości. Wyczuwa się stałą obecność autora - w tekście występują niepowtarzalne przejawy jego życia intymnego i wewnętrznego, obecna jest jego wizja postrzegania świata. Cechą wyróżniającą tego stylu jest to, że zmierza on do indywidualizacji
Styl estetyzujący - dzieło literackie jest tu odbierane jako dzieło sztuki. Styl ten z wraca uwagę na cechy estetyczne tekstu: na jego piękno, harmonię i formę. Odmianą tego stylu jest odbiór ludyczny: utwór postrzegany jest w kategorii przynoszącego rozrywkę, zabawę.
Style odbioru rzadko występują w postaci czystej, raczej w postaci mieszanej: uzupełniają się, tworzą układy hierarchiczne
.
Możemy jeszcze wyróżnić style ograniczone i wypracowane:
S. ograniczony - w czytanym tekście, niezależnie od jego charakteru, dostrzega się jedynie związki i następstwa z góry przewidywane, jest on hermetyczny
S. wypracowany - otwarty na nowe wartości poznawcze i estetyczne