Najważniejsze zmiany językowe dobry średniopolskiej
Zmiany fonetyczne
a) samogłoski pochylone i nosowe - najistotniejsze zmiany
a pochylone wymawiane jako samogłoska pośrednia między a i o (w drukach oznaczana jako a - pełna żywotność w XVI w.; w XVII - zastępowanie a pochylonego przez a jasne - ostatecznie wymowa bez a pochylonego w połowie XVIII w.
samogłoski pochylone e i o wymawiane jako pośrednie e i i lub y oraz między o i u - ulegały coraz silniejszemu zwężeniu (wyjątkiem Mazowsze, gdzie e nieznacznie zwężone); ostateczne zwężenie (wymowa e pochylonego jak i po spółgłosce miękkiej lub y po twardej, oraz o pochylonego jako u) - nastąpiło w XVI w. na Wielkopolsce i Kresach, później na pozostałych ziemiach polskich; na początku dobry nowopolskiej - zlanie się w wymowie o pochylonego (ó) z u, wychodzi też z użycia e pochylone - zastąpione przez e jasne
nosówki - po zaniku iloczasu na przełomie XV i XVI w. dawna nosówka krótka przybrała ostatecznie wąską wymowę ę
dawna długa nosówka w pierwszej połowie XVI w. brzmiała już zapewne jako tylne (pochylone) nosowe a - stąd oznaczenie ą, w wieku XVII nosówka tylna przybrała dzisiejsze brzmienie nosowego o, oznaczenie bez zmiany
b) inne zmiany samogłoskowe
przejścia ir, irz w er, erz (proces zapoczątkowany już w XII w. ale ukończony w dobie średniopolskiej)
przejścia il, yl, ił, ył w el, eł (początki w XVI w., największe nasilenie w dobie średniopolskiej, zwłaszcza XVII w.); formy np. sielny, beł, telko - w odróżnieniu od przejścia ir, irz w er, erz - zmiana ta ostatecznie się cofnęła
zmiany spółgłoskowe
zmiana artykulacji przedniojęzykowo-zębowej spółgłoski ł; na przełomie XVI i XVII w. zaczęła być wymawiana jako niezgłoskotwórcze u (jak w wyrazie autor) np. miau, dau, rozpowszechnione w XVII w.
stwardnienie miękkich spółgłosek wargowych w wygłosie, w XVI w. oznaczane jako ṕ, b', ḿ, ẃ, f''; proces twardnienia zaczął się w wieku XVII i trwał do poł. XVIII w.; stąd wymawiamy dziś tak samo staw jak paw, ale w odmianie ujawnia się pierwotna miękkość lub twardość - stawu - pawia.
2. Zmiany fleksyjne
odmiana rzeczowników (największe zmiany)
ukształtowanie się rodzaju męskoosobowego w liczbie mnogiej; przejawem - zmiany w obrębie końcówek mianownika i biernika; pierwotną końcówką biernika liczby mnogiej rzeczowników rodzaju męskiego było -y (lub -i po k, g) dla miękkotematowych np. (widzę) sąsiady, chłopy, syny, -e dla twardotematowych np. goście, konie. Do dziś utrzymały się te końcówki w formach rzeczowników nieosobowych np. (widzę) stoły, wilki, konie, kamienie
rzeczowniki osobowe w XVI i XVII w. zaczęły przybierać w bierniku końcówki dopełniacza, tzn. -ów (twardotematowe i część miękkotematowych) oraz -i lub -y (miękkotematowe), np. (widzę) sąsiadów, chłopów, gości, ludzi
w mianowniku liczby mnogiej rzeczowników rodzaju męskiego polszczyzna odziedziczyła z prasłowiańskiego końcówki -i i -owie (twardotematowe) i -e (miękkotematowe), np. sąsiedzi, prorocy, synowie, domowie, goście, konie; w dobie staropolskiej zaczął się proces wypierania końcówek -i (-y) i -owie rzeczowników nieżywotnych przez biernikową końcówkę -y (-i po k, g), np. zamiast stoli, obłocy - stoły, obłoki; w XVI w. pierwotne formy mianownikowe pojawiały się wyjątkowo - jednocześnie rozpoczęło się usuwanie pierwotnych form mianownikowych przez biernikowe w rzeczownikach żywotnych, ale nieosobowych, np. zamiast psi, wilcy - psy, wilki - w ten sposób w obrębie rzeczowników twardotematowych w wieku XVIII już tylko rzeczowniki osobowe zachowywały pierwotne formy mianownikowe - wszystkie inne wprowadziły do mianownika pierwotne formy biernikowe. Stan ten otrzymał się do dziś.
...a więc w dobie średniopolskiej ukształtowało się wyraźne przeciwstawienie rzeczowników nieosobowych i osobowych. Odtąd w mianowniku rzeczowniki osbowe mają końcówki -i (-y), -owie i -e, a nieosobowe -y (-i) oraz -e; w bierniku rzeczowniki osobowe mają formy równe dopełniaczowi, a rzeczowniki nieosobowe - równe mianownikowi
drugą ważną zmianą w zakresie odmiany rzeczowników było ustalenie się w celowniku, narzędniku i miejscowniku liczby mnogiej wspólnych końcówek dla rzeczowników wszystkich trzech rodzajów:
w celowniku - odziedziczony stan: rodzaj męski i nijaki - końcówki -om i -em, rodzaj żeński - am; w XVI wieku ekspansja końcówki -am, lecz na przełomie XVI i XVII w. ustaliła się wspólna końcówka -om.
w narzędniku - stan odziedziczony -y(-i), -i(-y), -mi dla rzeczowników męskich i nijakich oraz -ami dla rzeczowników żeńskich zakończonych na -a i -mi dla rzeczowników na spółgłoskę (żonami, dłońmi); od poł. XVI w. ekspansja końcówki -ami (dziś wyjątkowo obecne -mi lub -y(-i))
w miejscowniku - stan odziedziczony -ech dla rodzaju męskiego i nijakiego np. o sąsiedziech, w leciech (średniowiecze -och, np. krajoch), rodzaj żeński -ach (rzeczowniki zakończone na -a) i -ech (rzeczowniki zakończone na spółgłoskę) np. o żonach, na ziemiach; od XVI w. zwycięska ekspansja końcówki -ach (-ech w nazwach krajów tylko)
inne zmiany w obrębi odmiany rzeczowników:
w obrębie rzeczowników męskich i nijakich w miejscowniku liczby pojedynczej rzeczowników o temacie na k, g, ch wyszła z użycia regularna końcówka -e, np. o człowiece, o Bodze, w grzesze na rzecz końcówki -u, np. o człowieku, o Bogu.
W obrębie rzeczowników żeńskich zanik iloczasu spowodował rozszczepienie formy mianownika i biernika liczby pojedynczej rzeczowników o dawnym temacie na -a-, -ja-. W mianowniku w XV/XVI w. pojawiły się dwie końcówki -a i -å (pochylone); te rzeczowniki, które miały końcówkę -a w bierniku miały -ę, np. (widzę) żonę, rękę; te które miały -å - w bierniku miały -ą, np. (widzę) kuchnią, mszą. W mianowniku różnica między rzeczownikami na -a i -å zacierała się w miarę zaniku å pochylonego i do połowy XVIII w. została usunięta; w bierniku usuwanie różnicy trwało dłużej, lecz ostatecznie nastąpiło dopiero w dobie nowopolskiej.
W dopełniaczu l. poj. miękkotematowych rzeczowników zakończonych na -a obok odziedziczonej końcówki -e pojawiła się w progu doby średniopolskiej końcówka -ej, np. dusze / duszej, nadzieje, nadziejej; w XVII w. pojawiła się w dopełniaczu końcówka -i(-y), np. duszy, nadziei, pracy - zwycięstwo końcówki -i(-y) nastąpiło w XVIII w.
b) odmiana liczebników
zmiana przy odmianie liczebnika dwa (rodzaj męski), dwie (rodzaj żeński i nijaki) - przy rzeczownikach męskoosobowych upowszechniła się forma dwaj, a w rodzaju nijakim dwa; w celowniku odziedziczona z prasłowiańskiego forma dwiema ustąpiła miejsca nowotworowi dwom, a w narzędniku obok dwiema pojawiła się dwoma
liczebniki 5-10, 11-19, 20-40, 5-90, 100, 200-400 i 500-900 w mniejszym lub większym stopniu uległy wpływowi odmiany liczebnika dwa, z jego końcówką dopełniacza i miejscownika -u.
Liczebniki 11-19 (pierwotnie zestawienia typu trzy na dziesięcie, potem zrosty trzynadziesięcie, upraszczane na trzynadzieście, trzynaćcie, trzynaście i odmieniające pierwszy człon: trzechnaście itp.) w XVIII ustaliły do dziś panującą odmianę typu trzynastu - z nieodmiennym członem pierwszym i końcówką -u w drugim
odmiana czasowników
zmiany dotyczą szczegółów:
u progu tej doby wyszły z użycia pierwotne formy odmiany czasownika być w czasie teraźniejszym: jeś, jeś itp. zastąpione nowotworami: jesteśm, jesteś itp.
u progu tej dobry zaznaczył się wzajemny wpływ form czasu przeszłego i trybu warunkowego; na wzór robiłbych, robilibychom/robilibychmy powstały obok robiłem, robilismy/robiliśmy nowe formy robiłech, robilichmy
ostateczny zanik liczby podwójnej
jako kategoria gramatyczna przestała istniej najpóżniej ok. poł. XVIII w.
dziś zachowały się pojedyncze rzeczownikowe formy liczby podwójnej, używane w funkcji liczby mnogiej (ręce, rękoma), wyjątkowo pojedynczej (w ręku) oraz w utartych połączeniach wyrazowych, zwykle przysłowiach np. mądrej głowie dość dwie słowie; więcej form liczby podwójnej zachowało się w gwarach
Zmiany słowotwórcze
modele słowotwórcze, które traciły żywotność i umierały:
rzeczowniki z formantem -erz: część z nich wymieniła formant na inny, np. garbierz czy handlerz na -arz (garbarz, handlarz), szpiegierz na formant zerowy (szpieg) itp.; część przybrała dodatkowo formant -ca (bluźnierca zamiast bluźnierz) lub w ogóle wyszła z użycia
modele ekspansywne
rzeczowniki z formantami -ec, -ca, -acz, -ak, -ciel, -nik, -wnik oznaczające wykonawców czynności (wskazanej w podstawie słowotwórczej), np. gędziec <<muzyk>> (od gąść <<grać na instrumentach muzycznych>>), proszak <<żebrak>>, przyczyńca etc.
w zakresie rzeczowników abstrakcyjnych okres wielkiej produktywności przeżywał formant -ość np. cielesność, drogość, gorącość; od poł. XVI w. jednak ekspansja formantu -ość słabła, a rzeczowniki utworzone dzięki niemu zastąpione innymi, np. głupota (głupość), prostota (prostość).
Uaktywniły się środki słowotwórcze służące tworzeniu zdrobnień np. gołębię, chłopię, dzieciąteczko, koszuleczka. Mnóstwo zdrobnień szczególnie u Reja. Obecne w słowniku Grzegorza Knapiusza.
W zakresie przymiotników okres ogromnej produktywności przeżywał formant -n(y): fałeszny <<fałszywy>>, ogrodny, ratuszny, wieśny <<wiejski>>, w mniejszym stopniu formant -liw(y): błądliwy, brzydliwy i -ski: dzieciński, młodzieński, szkolski.
W zakresie czasowników bardzo żywotne były rozmaite formanty przedrostkowe, tworzące wiele wyrazów, z których tylko część utrzymała się w użyciu: nabladnąć, zbać się, wspoczywać, podzierzgnąć, ubogacić, utęsknić.
W obrębie przysłówków znacznie bardziej niż dziś żywotny był formant -e: mocnie, jaśnie, śmiele, głupie (dziś -o); w XVIII w. wyszły natomiast z użycia przysłówki na -ski, -skie typu ludzki, ludzkie, przyjacielski, przyjacielskie - zastąpione wyrażeniami po ludzki, po przyjacielsku
Przejawem wpływów obcych była popularność (w tekstach poetyckich) wyrazów złożonych, kalkujących złożenia języków klasycznych, zwłaszcza greki, np. u Kochanowskiego - wiatronogi, wiekowładca, białogrzywy.
Ustalanie nazwisk - pod koniec doby staropolskiej ustalanie się nazwisk wśród mieszczaństwa (najczęściej określenie patronimiczne - utworzone od imienia ojca, np. Klonowic - syn Klona, gdy takie określenie stało się dziedziczne, możemy mówić o nazwisku z dzisiejszym tego słowa znaczeniu). W wieku XVII formant patronimiczny -ic, -owic, -ewic zmienił się pod wpływem ruskim na -icz, -owicz, -ewicz. Wiek XVII to okres ustalania się nazwisk szlacheckich (wykształciło się głównie od dawnych nazw miejscowych typu Jan z Czarnkowa - Czarnkowski; w wieku XVI te określenia stały się dziedziczne, a więc stały się nazwiskami w dzisiejszym tego słowa znaczeniu); chłopi długo obywali się bez nazwisk - jeśli we wsi powtarzały się imiona chrzestne, ich nosicieli identyfikowano ponadto dodatkowymi określeniami od wyrazów pospolitych np. Marchewka <<rudy>>, Rataj <<oracz, parobek>>; dziedziczne nazwisko chłopskie zaczęło się kształtować dopiero w XVIII w., w znacznej mierze chłopi przybierali nazwiska w wyniku przymusu administracyjnego wprowadzone przez państwa zaborcze w XIX w.
Zmiany składniowe
wraz z końcem dobry średniopolskiej ostatecznie wyszło z użycia orzeczenie w liczbie mnogiej w zdaniach, w których podmiotem był rzeczownik zbiorowy tzn. formalnie w liczbie pojedynczej, ale ze znaczeniem mnogości np. rodzina jej posagu nie dzadzą.
istotnym zmianom uległa składnia liczebników - ważnym etapem była w wieku XVII zmiana formy mianownika i biernika liczebników 2-4 w połączeniu z rzeczownikiem męskoosobowym: dwu synów, trzech mężów zamiast dotychczasowych dwa syny, trze mężowie etc.; liczebniki od 5 wzwyż - wytworzyła się charakterystyczna dla dzisiejszego stanu różnica między mianownikiem i biernikiem a pozostałymi przypadkami: w mianowniku i bierniku zachował się pierwotny związek rządu: siedm śmiertelnych grzechów, trzysta pancernych; forma orzeczenia w takich konstrukcjach ewaluowała do liczby mnogiej np. pięć mądrych panien nabrały oleju; do liczby pojedynczej w czasie przeszłym w rodzaju nijakim: mijało lat osiemdziesiąt
wyszedł z użycia narzędnik w funkcji dopełnienia orzekającego: swym go witał Zbawicielem - zastąpiony wyrażeniem jako + mianownik: witał go jako swojego Zbawiciela
w zakresie okoliczników - wychodzący z użycia miejscownik (bez przyimka) w funkcji okolicznika czasu: zimie <<w zimie, zimą>>, lecie, wieśnie. Odtąd w tym przypadku rzeczownikowi obligatoryjnie towarzyszy przyimek
wyszły z użycia niektóre spójniki, a pojawiły się nowe. Wygasły m.in. aliż <<jeśli nie>> w funkcji warunkowej, gdyż <<gdy, kiedy>> w funkcji czasowej, jedno <<ale>> w funkcji przeciwstawnej i inne; nowym spójnikiem - z czeskiego spójnik przyczynowy ponieważ.
Wpływ łaciny na składnie jest konstrukcja acusativus cum infinitivo: po czasownikach oznaczających postrzeganie, myślenie, mówienie, chęć, wolę, prośbę, zezwolenie, stan duchowy itp. (pierwotnie w łacinie po tzw. verba dicendi et sentiendi - czasowniki mówienia i odczuwania) poboczne zdanie dopełnieniowe zostaje zastąpione swego rodzaju równoważnikiem zdania złożonym z biernika i bezkolicznika np. widząc go już być w męskich leciech, znając Cię być stwórcą etc. Upowszechnienie tej konstrukcji w XVI w.
innym przejawem wpływu łaciny na składnię był zwyczaj rozpoczynania zdania od zaimka względnego, który pełnił w takich wypadkach funkcję nawiązania do poprzedniego zdania w tekście, np. Cesarz przestępcę onego zaczął karać. Któremu on przestępca rzekł.