Biernat z Lublina, Ezop,
wstęp Stanisław Grzeszczuk, oprac. Janusz S. Gruchała,
Kraków 1997.
WSTĘP
„Jam był Biernat z Lublina”.
w opiniach historyków literatury: Biernat z Lublina 1460/7 - ok. 1529, pierwsza książka polska „Raj duszny” 1513 i przekład „Ezopa” 1516 (?), wyd. 1522, Aleksander Brückner „ojciec litera-tury polskiej”.
„Autobiografia” Biernata z Lublina: rozpoczyna się od słów: „Decem octo annorum…”, a koń-czy „Bernardus Lublinius eram…”, odnałazł ją ks. Kamil Kantak w 1935 r.
bieg życia i pracy: pracodawcy Jan Zieleński, starosta łukowski; Gotard Bystram, uczestnik wojny 13-letniej i starosta w Rogoźnie; Marta Bystram, wdowa po Gotardzie (sekretarz i kape-lan).
w otoczeniu Filipa Kallimacha: prawdopodobnie 1487-1490, pierwsze kontakty z Pileckimi, 1492 przenosi się do Pilczy (Pilicy), kapelan, sekretarz i lekarz u Jana III Pileckiego, do 1516.
scholar Akademii Krakowskiej: zapis 1501 r.
„Otia” lekarskie: prawdopodobnie autor „Lekarstw doświadczonych”, święcenia kapłańskie najpóźniej w 1501 r.
wśród lektur: „Historia Trzech Króli”: ważne źródło inspiracji intelektualnych (w liście do księ-garza krakowskiego, Szymona, o tolerancji religijnej i wszechwładzy papieża).
biblioteka Biernata z Lublina: „Kto miłuje księgi, nie miewa tęskności”, bogaty księgozbiór Pi-leckich.
„Pierwszy autor książek polskich”.
„Żywot Ezopa Fryga”: liczy 3144 wersy, i 210 bajek (5678 wersów), sylabizm względny, przy-słów 270 (pierwszy paremiograf), dedykacja Janowi III Pileckiemu, anonimowo.
„Ezop” - książka zakazana: znaczna popularność w XVI w., antyklerykalne wycieczki (zwła-szcza w bajkach) 1604 na Indeksie Ksiąg Zakazanych.
świadectwo Stanisława Pudłowskiego: twórcę przekładu udało się odkryć dopiero w XIX w.
wydanie „Ezopa” z 1522 r.: ustalenie przybliżonej daty wydania umożliwiła notatka Pudłows-kiego (XVII w.).
domniemany pierwodruk „Ezopa” z ok. 1516 r.: nie wiadomo, czy wydanie z 1522 r. to pierwo-druk.
Florian Ungler - drukarz Biernata z Lublina: niektórzy historycy sądzą, „Ezopa” wydał Hiero-nim Wietor, ale w inwentarzu księgarskim Heleny Unglerowej widnieje tytuł „Ezop”, a tylko Biernat to napisał.
świadectwa Jana Sandeckiego-Maleckiego: wzmianki drukarza i literata, współpracownika Wietora i Unglera, który najprawdopodobniej znał Biernata osobiście, w jego pismach, po-twierdzenie autorstwa.
„Raj duszny”: 1513 r., obszerny modlitewnik (zawierał ok. 320 stron), przełożony z łacińskiej książki do nabożeństwa Mikołaja Wydenbusch (Widenbosch), zw. Salicetus, „Liber meditatio-num ac orationum devotarum, qui Antidotarius animae dicitur”, zachowana fragmentarycznie.
prekursor polskiej reformacji: europejski rozgłos - łaciński list do księgarza Szymona, który ogłosił protestancki teolog, Mattias Flacius, zw. Illyricus, w dziele „Catalogus testium veritatis” („Katalog świadków prawdy”) 1556 r.
apoteoza rozumu i obrona tolerancji: krytyka papiestwa, postawa tolerancyjna, podanie w wątpliwość nieomylności papieża, potępienie przemocy w sprawach religijnych.
Biernatowy traktat o „karze za mężobójstwo”: przed 1529 r. zapewne napisał i ogłosił rozpra-wę, w której występował przeciwko karze śmierci, polemizował z Janem z Pilzna.
rękopis „Lekarstw doświadczonych”: nie ukończone i nie wydane, ogłoszone dopiero w 1564 r. przez Łazarza Andrysowicza, który właściwy tekst poprzedził obszernym listem dedykacyj-nym do podskarbiego koronnego Walentego Dembińskiego i Marcina Seinnika „Przedmową do czytelnika”.
czas powstania i źródła „Lekarstw doświadczonych”: 1501-1516.
sprawa autorstwa „Lekarstw doświadczonych”: autorstwo Biernatowi przyznał Aleksander Brückner, sprzeciwił się temu Ignacy Chrzanowski, w „Lekarstwach…” wiersze wydrukowane już w „Raju dusznym” - potwierdzenie autorstwa.
hipotezy i domysły: liczne pisma poza wymienionymi ?
„Dialog Palinura z Karonem”: odnaleziony przez Franciszka Pułaskiego w 1908 r., autorstwo niepewne i nie do potwierdzenia.
Ezop - jego „żywot” i „przypowieści”.
tradycje antyczne i renesansowa aktualność: pierwsza biografia literacka legendarnego nie-wolnika-bajkopisarza powstała zapewne ok. VI w. p.n.e., Biernat swój przekład oparł na wersji humanisty włoskiego XV w. - Ranuccio d'Arezzo (Rimicjusza), najważniejsza zawartość treś-ciowa i programowa dzieła.
antyklerykalizm Biernata z Lublina: charakterystyczny dla ideologów i pisarzy plebejskich wczesnego renesansu, zwłaszcza w bajkach.
Ezop i literatura mieszczańsko-ludowa: „Ezop” ukazał się wraz z „Marchołtem” i „Sowizdrza-łem” dla mniej wykształconych i mniej wybrednych czytelników.
kreacja bohatera: sprzeczność pozorów (wartości negatywne - błazeństwo, brzydota, niskie pochodzenie) i prawdy, uczoności i ludowej mądrości.
prowokacje estetyczne: szlachetny i mądry niewolnik, inteligentny brzydal.
prowokacje socjalne: podkreślone plebejskie pochodzenie.
paradoksy i antynomie: programowy sens antynomii.
w stronę współczesności: plebejskie ambicje i marzenia, krytyczny stosunek wobec feudalno-kościelnego porządku i feudalnych autorytetów.
nobilitacja rozumu: mądrość jest gwarancją nieśmiertelności, rozum zapewnił Ezopowi wol-ność i wyniesienie w hierarchii społecznej.
gra o wolność: biografia Ezopa jest historią zabiegów o wyzwolenie.
„Dla pożytku wspólnego”.
pochwała wolności: wyzwolony niewolnik - heroldem wolności.
apoteoza plebejusza: Ezop uchronił Samijczyków przed atakiem Krezusa.
Ezop-bajkopisarz: wynalazca bajki zwierzęcej, „Żywot” jest wstępem do zbioru bajek.
nauczyciel moralności: katalog rad dla Enusa, mądrości mieszczańskie.
przeciw możnym: niechęć, oskarżenie o nadużycia, stosowanie przemocy, dbałość o własny interes, działanie na szkodę publiczną, zwłaszcza tytuły i morały bajek.
pochwała cnoty: przeciwstawienie cnoty bogactwu.
cnoty społeczne: mierność: poprzestawanie na małym, własnym, jest podstawową gwarancją szczęścia i spokoju „ubogiego robotnika”, autor przeciwstawia temu nędzę moralną, niebez-pieczeństwa i kłopoty życia możnych.
krytyka próżniactwa i pochwała pracy: apoteoza pracy i przestroga przed skutkami nieróbs-twa - bajki.
zgoda w rzeczypospolitej: stosunek mieszczańskiego pisarza i ideologa dla spraw rzeczypos-politej, czyli państwa, ojczyzny, przekonanie o mediacyjnej roli państwa i sprawiedliwości wła-dzy, krytyka możnych, których interesuje tylko dobro własne, nakaz zgody - gwarancja szczęścia i pożytku ojczyzny, korzyść dla każdego obywatelami, potrzeba więzi społecznych i narodowych ponad konfliktami stanowymi czy klasowymi, ich pożyteczność i naturalność w społeczności ludzkiej.
BIBLIOGRAFIA
TEKST
ŻYWOT EZOPA FRYGA, MĘDRCA OBYCZAJNEGO, I Z PRZYPOWIEŚCIAMI JEGO, Z NIE-KTÓRYMI TEŻ INNYCH SŁAWNYCH MĘDRCÓW PRZYKŁADY OSOBLIWYMI A BARZO ŚMIESZNYMI I TEŻ KROTOCHWILNYMI ETC.
OPISANIE KRÓTKIE ŻYWOTA EZOPOWEGO I TEŻ INSZYCH SPRAW JEGO
str. 65.
Ezop z Ammonijum, z Frygii, niewolnik.
słudzy zjadają figi panu i zrzucają winę na Ezopa, ten udowadnia swoją niewinność za pomo-cą wrzątku (słudzy wymiotują), Ezop oddany Zenasowi, na targu, rozmowa z kupcem, oszu-kanie sług - kosz z chlebem.
wyjazd na Samos do filozofa Ksantosa, rozmowa z Ksantem i jego żoną, przygotowanie kola-cji dla gości, dosłowne wykonywanie rozkazów („Przynieś miednicę [z wodą]”), rozmowa z gośćmi - różnice między zabijaniem owcy i wieprza, obrażona żona Ksanta wyprowadza się, podstęp Ezopa i jej powrót.
dwie kolacje: na jednej języki najlepsze danie, na drugiej najgorsze.
pijany Ksant zakłada się, że wypije całe morze albo straci dom, Ezop radzi mu, by zażądał od tego drugiego wstrzymania biegu rzek.
Ksant daje wolność Ezopowi.
wojna Samos z Krezusem, który żąda wysłania do niego Ezopa jako posła, bajka o przymie-rzu owiec z wilkami, Ezop jedzie do Krezusa, bajka o ubogim i świerszczu, wraca na Samos.
wędruje po świecie, zachodzi do Babilonu, wzbogaca się, usynawia Enusa, który sypia z na-łożnicą „ojca”-Ezopa i chce go zdradzić, król nakazuje zamordowanie Ezopa-„zdrajcy państ-wa”, kat jednak ukrywa go, król następnie zmienia zdanie, Ezop wygłasza zasady moralne dla Enusa, który rzuca się z wieży.
Ezop rusza w poselstwie u Naktanaba, zostaje oskarżony przez mieszkańców Delf o święto-kradztwo, zrzucają go ze skały, bogowie ich skarali za to głodem, zarazą i wojnami domowy-mi, m.in. z królami z Egiptu i Babilonu.
POCZYNAJĄ SIĘ ROZLICZNE A ZNAMIENITE BAŚNI, Z ROZMAITYCH KSIĄG WYBRANE, Z KTÓRYCH MOŻEMY WZIĄĆ NIEJAKI POŻYTEK KU ĆWICZENIU ROZUMU NASZEGO I KU BIEGŁOŚCI A NAUCZENIU RZECZY NIEPOSPOLITYCH A POŻYTECZNYCH
str. 151.
Siłam nie dufaj - „Bo kto nad siły mocuje,/ Rychłą w tym szkodę poczuje”.
Nikogo nie wzgardzaj - „Nie waż sobie lekko żadnego,/ Małego albo wielkiego”.
Niższemu krzywdy nie czyń - „Bo kto przyjaciela zdradzi,/ Na potym mu to zawadzi:/ Chociaż ujdzie pomsty ludzkiej,/ Wżdyć się nie uchroni boskiej”.
W nadzieję wiela mała nie opuszczaj - „Bo kto traci, co w ręku ma,/ A niepewne rzeczy duma,/ Takiemuć zmysłu nie zstawa:/ Pewne za niepewne dawa”.
W kożdej rzeczy końca patrzaj - „Wszelki mądry, kto ma działo,/ Aby się mu mądrze zstało, Koniec przeźrzy, niż co poczniesz,/ A tak w szkodę nie upadniesz”.
Zwyczaj łatwie rzeczy czyni.
Złemu się nie wymówisz - „Nic nie pomoże wymowa (…) Potkniesz sie komu złemu,/ Nie wyprosisz sie żadnemu”.
Radnicy k swemu pożytku.
Pewnego dla niepewnego nie opuszczaj.
Od złego dobrodziejstwa nie czekaj.
Człowieka znać po skórze - „Prawda ciem sama ukaże,/ Kto jest prawy, a kto też łże”.
Którym sie słowa z uczynki nie zgadzają - „Słowa w języku jedwabne,/ Ale w piersiach serce zdradne”.
Którzy sobie źli, nie dziw, iż i inym.
Szkoda krasy, gdzie rozumu niemasz*.
Drugi lepszy karany bywa.
Nie śpiewaj, aże z gód pójdziesz - „Nie masz się temu radować,/ Czego byś miał potym żałować./ Gdy co działasz, końca czekaj;/ Przewiedzieszli - tedy śpiewaj!”.
Kto zły, zawżdy zły.
Praca bogactwa czyni.
Nierówni niezgodni - „Chceszli mieszkania dobrego,/ Patrz sobie równy równego”.
Gdzie rozumu nie, czas pomoże.
Co w czas, to dobrze.
Czekaj szczęścia - „Trzeba ciem wszędy stałym być”.
Łżowi nie wierz.
W cnocie ślachectwo zależy.
Wszytko się może przygodzić.
Nie kożdy wie, co mu zdrowo - „Często ludzie Boga żądają,/ Których rzeczy potrzeb nie mają;/ Kiedy z nich ciężkość poczują,/ Potym więc tego żałują”.
(…)
Zgodnych nikt nie przełomi.
Zbytek kazi pożytek.
Jedna cnota nie cnota - „Zły ceim nie dba o nikogo,/ Wszędy patrzy pożytku swego”.
Czego nie masz, nie obiecuj.
Przysięgą Boga nie omylisz - „Łatwie-ć człowieka ułowić,/ Kto jedno chce kogo zdradzić;/ Bóg widzi serce kożdego,/ Przed Nim niemasz* nic tajnego”.
O nieprzyjacielstwie.
Siła bez rozumu sama sie kazi.
Proznowanie w rychłą nędzę przywodzi.
O Szcześciu.
Mąż roztropny jeden raz błądzi.
Kto nieopatrznie czyni, szkodę popada.
W czym się kochamy, to nam często szkodzi.
Złe towarzystwo na złe wychodzi.
W szcześciu ludzie się zapominają.
Z nieprzyjacielem umrzeć nie żal.
Którzy pozno radzą - „Rada nie czasu swego/ Nie czyni zysku żadnego”.
Nie żądaj złego nikomu, by cię samego nie potkało.
Łżowi potym nie wierzą.
Pochlebnikom nie wierzyć.
Kożdy mędrszy po szkodzie.
Patrzaj czasu - „Nigdy nie miej za pewne tego,/ Co nie przydzie czasu swego”.
Kto na wolą mówi, źle radzi.
Łakomi są łżywi.
Źle często pany przemieniać - „Kto u mnogich panów bywa,/ Rzadkoć ten sługa utywa”.
Nędznemu lżej nie samemu.
Nie podejmuj się, czemu nie możesz sprostać.
Kto się czego nie uczył, nie może inego nauczać.
Komuś winien, nie barzo mu dowierzaj.
Łakomi o Boga nic nie dbają.
Rad tego niechaj, czego mieć nie możesz.
Rozmyślnie wszystko czynić.
Zły rad by, iżby z im wszyscy poginęli.
Kto lecie proznuje, zimie poczuje.
97. Plugawi cnoty nie mają.
98. Zły dobrego uczyni winnego.
100. W nierówniu towarzystwa niemasz*.
101. Gdy się mocni mnożą, ludzi ubożą.
102. Co inemu dasz, tego sam nie masz.
106. Radź sie innego, ale wżdy patrz swego.
107. Przyjaciele z bojaźni niepewni.
113. Złego przyjaźni nie żądać.
114. Kto wiele mówi, mało uczyni.
115. Dobrą radę trzymaj.
117. Nie po mowie, ale po uczynkoch mamy sądzić.
118. Z bojaźni obietnice nie ważą.
120. Nie wadź się z mocarzem.
122. Kto urąga mniej cnoty ma.
123. Wielcy złodzieje małe wieszą - „A gdyby sprawnie wiesili,/ Mało by panów ostawili'.
124. Umysł uczynki sądzi.
125. Nad siły nie dufaj.
126. Coć Bóg dał, by na tym przestał.
127. Sam działaj, przyjaciół nie czekaj.
129. Co śmiesz radzić, śmiej też czynić.
132. Bez prace nie będą kołacze.
133. Kto zazdrościw, ten sobie krzyw.
134. Kto ma mniej, ma beśpieczniej.
135. Źli więcej mają, iż cudze chwytają.
150. Kto gardzi, jada chleb twardy.
151. Ze złego nałogu trudno ku Bogu.
157. Panów mnóstwo czyni ubóstwo.
162. Twarz płaczliwa chytra bywa.
167. Głupi rad się chełpi.
168. Kto miłuje księgi nie miewa teskności - „Którzy ciem siedzą z księgami,/ Nie mogą być nigdy sami”.
170. Nie wierz cudzemu, chocia nędznemu.
171. Z nierównym w wierze nie pływaj na morze.
172. Miłownicy szaleni wszyscy.
175. Długo sie dobre pamięta.
176. Zdrajca nie ma miejsca.
180. Żywot starszego uczy młodszego.
181. Nie dbaj o to, czegoć wiedzieć nie dano.
184. Wszyscy prze niezgodę tracą świebodę.
186. Żli po śmieci nie odpoczną.
190. Wilk wełnisty - złodziej isty.
192. Nierównemu ustąp kożdemu.
198. Kto nie ma co dać, musi u drzwi stać.
199. Pierwej poznaj, potym przyjaciela wybieraj.
201. U mądrego niemasz* nic zbytniego.
202. Źli się wadzą, dobrym pokój dadzą.
208. Strać pieniądze, strzegąc sie nędze.
209. Gdzie sie wszyscy zgodzą, wiele przewodzą.
210. Kto słucha pochlebce, mądry być nie chce.
opracowała Aleksandra Araszkiewicz
gdy miałem 18 lat…
jam był Biernat z Lublina…
prawdziwy
7