POJĘCIE RODZINY I JEJ FUNKCJE.

Rodzina odgrywa ważna rolę w życiu człowieka.

W niej żyjemy, wychowujemy się, zdobywamy doświadczenia, kształtujemy charakter, osobowość, tworzymy własny system wartości. Z rodziną jesteśmy związani całe życie - najpierw jako dzieci, później rodzice itd.

W historycznym ujęciu rodzina jest najstarszą i najczęściej występującą formą życia społecznego od najdawniejszych etapów dziejów ludzkich bez względu na różnorodne jej odmiany i kulturowe uwarunkowania.

Rodzina występuje we wszystkich znanych historycznych typach społeczeństw i cywilizacji.

W socjologicznym ujęciu rodzina jest różnie definiowana:

• Jan Szczepański określa rodzinę jako małą grupę pierwotną złożoną z osób, które łączy stosunek małżeński i rodzicielski oraz silna więź międzyosobnicza.

• Leon Dyczewski określa rodzinę jako stosunkowo trwałą grupę społeczną złożoną z dwu lub więcej osób powiązanych więzią małżeńską, krwi lub adopcją, które mieszkają razem, prowadzą wspólne gospodarstwo domowe i wspólnie uczestniczą w realizowaniu celów związanych w danej kulturze z wychowywaniem dzieci. Jest ona grupą pierwotną i podstawową dla dziecka w rozumieniu biologicznym bowiem w niej przychodzi ono na świat.

• Maria Ziemska definiuje rodzinę jako naturalną grupę społeczną składającą się głównie z małżonków i ich dzieci, stanowiącą względnie trwałą całość.

Podlega ona dynamicznym przekształceniom związanym głównie z biegiem życia jednostek wchodzących w jej skład. Rodzina ma formalną strukturę wyznaczoną przez układ ról społecznych członków i przez funkcje jakie spełnia na rzecz swoich członków.

Rodzina charakteryzuje się wieloma specyficznymi cechami. Relacje między członkami są usankcjonowane:

• prawnie,

• religijnie,

• zwyczajowo,

wzmacnia je także

• zaangażowanie emocjonalne członków

• wzajemne oddziaływania.

Cechuje ją silna i zwarta spójność wewnętrzna - rodzinę spajają przede wszystkim:

• uczucia łączące rodziców i dzieci,

• wzajemny szacunek, zaufanie,

• pewna sfera intymności, w której znajdują się wszyscy jej członkowie.

Rodzina wywiera wpływ na kształtowanie się postaw, aspiracji i planów życiowych, systemów wartości, osobowości ludzkich.

Utworzone i akceptowane przez członków grupy normy wywierają wpływ na zachowanie się jednostek nawet wtedy, gdy opuszczą one rodzinny dom i zakładają własną rodzinę.

Rodzina we współczesnych warunkach społeczno-gospodarczych ulega daleko idącym przekształceniom.

Zmieniają się podstawy społeczno - ekonomiczne, zmienia się treść życia rodzinnego, jej funkcje oraz struktura społeczna.

Rodzina stanowi pierwsze i zasadnicze środowisko wychowawcze. Tworzą się w niej określone normy regulujące zachowania jej członków oraz role i pozycje wytwarzające wzajemne wymagania i oczekiwania. Równocześnie pewne czynniki związane ze strukturą rodziny, stosunkami wewnętrznymi oraz niewłaściwymi postawami rodziców.

Mogą wpływać na obniżenie jej wydajności w wychowaniu dzieci a nawet w kształtowaniu podstawowych struktur osobowości.

Powszechna Deklaracja Praw Dziecka ONZ głosi, że „ rodzina jest naturalną i fundamentalną jednostką społeczeństwa i podlega ochronie ze strony społeczeństwa, jak i państwa”

W literaturze istnieje wiele określeń i definicji rodziny zwraca się uwagę na wieloaspektowość życia rodzinnego w wyniku czego rodzina w badaniach społecznych spostrzegana jest najczęściej jako grupa społeczna,

- instytucja,

- system społeczno-wychowawczy,

- środowisko socjalizacyjno- wychowawcze oraz

- zgodnie z punktem widzenia filozofii chrześcijańskiej rodzina

jako wspólnota”.

Rodzina jako grupa społeczna definiowana jest wtedy, gdy przyjmuje się, że jest to grupa podstawowa (pierwotna), mała tj.

licząca na ogół niewielu członków.

W porównaniu z innymi małymi grupami rodzina wyróżnia się swoistą strukturą i specyficznymi zasadami funkcjonowania oraz takimi cechami jak:

- sposób wchodzenia do niej nowych członków,

- wyraźny podział międzypokoleniowy,

- brak wyraźnego przywództwa,

- wspólne nazwisko,

- własność,

- miejsce zamieszkania itp.

Rodzina jest to mała, pierwotna, naturalna grupa społeczna złożona z osób, które łączy związek małżeński i rodzicielski.

Cechą różnicującą od innych grup i stanowiąca o właściwości tej grupy w życiu szerszych zbiorowości jest układ więzi wewnątrz rodziny, opartej na szczególnie intymnych stosunkach,

na powiązaniu emocjonalnym i na trwałości tej więzi.

Rodzina stanowi pierwsze i zasadnicze środowisko wychowawcze.

Tworzą się w niej określone normy regulujące zachowania jej członków oraz role i pozycje wytwarzające wzajemne wymagania i oczekiwania.

Dziecko w bezpośrednich kontaktach przyswaja

-wartości,

- normy,

- zasady postępowania,

- zwyczaje związane z kultywowaniem kultury rodziny,

- uczy się współdziałania i realizowania indywidualnych

potrzeb.

Rodzinę traktuje się także jako instytucję społeczną, przepisując jej cechy instytucjonalne.

Rodzina w tym znaczeniu definiowana jest jako - element

skomplikowanego systemu wzajemnych powiązań i

uwarunkowań zachodzących między rodziną jako

mikrostrukturą a społeczeństwem jako makrostrukturą.

Stanisłw Kawula podkreśla, „że na funkcje rodziny w ogóle, a na jej funkcje wychowawcze w szczególności, należy spojrzeć zawsze z dwóch punktów widzenia :

- z punktu widzenia zadań jakie ma rodzina spełniać wobec

swoich członków oraz

- zadań jakie rodzina spełnia wobec społeczeństwa.

Rodzina wychowuje dzieci nie tylko dla siebie jako rodziny i

dla osobistego szczęścia ich członków, ale także dla ogólnego dobra społecznego.

Z instytucjonalnym charakterem rodziny wiąże się przede wszystkim funkcje, jakie spełnia ona w stosunku do społeczeństwa i w stosunku do swoich członków.

Niektórzy badacze zwracają uwagę na fakt, że państwo, społeczeństwo, stawia rodzinie pewne formalne wymagania np. obowiązki małżeńskie, rodzicielskie, określa poprzez obowiązujące przepisy prawa cywilnego: powstanie, trwanie, rozpad rodziny oraz wchodzenie jej członków w różne układy i struktury poza rodzinne.

Rodzina spełnia zatem zadania wobec swoich członków oraz wobec społeczeństwa, przygotowując swoje dzieci do pełnienia ról społecznych w dorosłym życiu.

Podejmuje ona współdziałanie z innymi instytucjami na rzecz społeczności lokalnej i na rzecz potrzeb członków rodziny. Rodzina jako instytucja wpływa wychowawczo na swoich

członków poprzez oddziaływanie wewnątrzrodzinne oraz

współpracuje wychowawczo z innymi instytucjami

wychowawczymi, z bliższego i dalszego otoczenia

społecznego.

Rodzina jako system społeczno-wychowawczy jest elementem skomplikowanego systemu wzajemnych powiązań i uwarunkowań.

Wykonuje swoje zadania wobec społeczeństwa i własnych członków, realizując funkcje określone przez społeczeństwo i własnych członków.

„Pojęcie system powiązane jest i częściowo zastępowane takimi określeniami jak: całość, struktura, zbiór, układ, zespół.

Rodzina uznawana jest za swoisty rodzaj systemu stanowiąc układ pewnych elementów, powiązanych ze sobą wzajemnie w taki sposób, że tworzą całość”.

Każda rodzina posiada indywidualną i niepowtarzalną wewnętrzną organizację i układ stosunków rodzinnych.

Składa się ona z mniejszych jednostek strukturalnych określanych jako podsystemy.

Podsystemy mogą być tworzone na podstawie różnych kryteriów takich jak np. płeć, wiek, funkcje pełnione w rodzinie.

Najczęściej wyróżnia się główne systemy oddziaływania między:

- małżonkami (system mąż-żona);

- między rodzicami a dziećmi (system matka dziecko i ojciec-

dziecko);

- między rodzeństwem (system dziecko-dziecko).

Swoistość rodziny przejawia się w jej reakcjach na zmiany, zachodzące w otaczającym ją środowisku. Te same zjawiska mogą wywoływać zróżnicowane reakcje, niekiedy wręcz odmienne skutki w poszczególnych rodzinach (np. rodzinach chłopskich, robotniczych, inteligenckich) lub u poszczególnych członków rodziny w różnych okresach życia.

Rodzina jako środowisko socjalizacyjno-wychowawcze

traktowane jest jako specyficzne środowisko

społeczne.

W literaturze przedmiotu rodzina jako środowisko wychowawcze pojmowana jest w

znaczeniu szerokim jako system jakichkolwiek bodźców bądź

wpływów i

w znaczeniu wąskim - jako system bodźców zamierzonych,

ukierunkowanych na osiągnięcie

określonych celów wychowawczych.

Współcześnie środowisko wychowawcze to szeroko rozumiane środowisko życia dziecka, ze swoim złożonym i skomplikowanym, niejednokrotnie trudnym do uchwycenia i określenia, systemem podniet i bodźców rozwojowych zarówno o charakterze oddziaływań planowych, jak i samorzutnych, niezorganizowanych, nie zamierzonych, tak dodatnich jak i ujemnych”

Rodzinę jako „poszerzoną i pogłębioną wspólnotę małżeńską”

ujmuje się w kategoriach emocjonalnych.

Emocjonalny aspekt wspólnoty rodzinnej jest niepowtarzalny w innych grupach społecznych.

Rodzina jest bowiem naturalnym, intymnym i niezastąpionym środowiskiem dla poczęcia, rozwoju i wychowania dziecka.

Wspólnota rodzinna jest poszerzoną i pogłębioną wspólnotą małżeńską, w której małżonkowie nie przestając być małżonkami, są równocześnie rodzicami; obok więc ról małżeńskich pełnią też role rodzicielskie. Wspólnota ta ma charakter stosunków międzyosobowych bezpośrednich, z głębokim akcentem emocjonalnym.

Funkcja rodziny oznacza wyspecjalizowane oraz permanentne

działania i współdziałania członków rodziny,

wynikające z bardziej lub mniej uświadamianych sobie

zadań, podejmowanych w ramach wyznaczonych przez

obowiązujące normy i wzory, a prowadzące do

określonych efektów głównych i pobocznych.

Określona funkcja rodziny służy zaspokajaniu określonych, wydzielonych potrzeb jednostek wchodzących w skład oraz potrzeb i wymogów społeczeństwa.

Wykonywanie funkcji przez rodzinę jest współwyznaczane świadomością członków rodziny, charakterem innych, „pozafunkcyjnych” aspektów rodziny,

układem zewnętrznych mikrostruktur społecznych, a także

oddziaływaniem instytucji związanych z tymi strukturami”

Prawidłowa realizacja funkcji w rodzinie jest

- podstawą tworzenia się właściwych więzi w rodzinie,

- zaspokajania potrzeb poszczególnych członków rodziny oraz

- określenia ich miejsca w rodzinie i społeczeństwie.

Charakterystyka funkcji, ich zakresu oraz struktury rodziny pozwala bliżej zrozumieć przyczyny zaburzeń prawidłowego funkcjonowania rodziny.

W literaturze poznajemy liczne klasyfikacje funkcji rodziny, które różnią się:

- liczbą podawanych funkcji,

- zakresem danej funkcji,

- zasadami podziału oraz

- terminologią:

1. Stanisław Kowalski sprowadza funkcje do trzech podstawowych wymiarów:

• Prokreacyjnej - to zaspokajanie potrzeby seksualnej i

prokreacyjnej małżonków a przez to zapewnianie

trwałości biologicznej rodzinie i społeczeństwu.

• Wychowawczej - ma na celu stworzenie przez rodzinę

optymalnych warunków do prawidłowej

socjalizacji dziecka.

• Gospodarczej - to zaspokajanie potrzeb ekonomicznych

rodziny oraz realizacja aspiracji życiowych

poszczególnych członków rodziny.

2. Maria Ziemska wyróżnia następujące funkcje rodziny:

Funkcje rodziny wg Ziemskiej:

• prokreacyjna - rodzina jako grupa społeczna powiększa się dzięki funkcjom biologicznym, dostarcza nie tylko członków dla swojej (własnej) grupy, lecz dla całego społeczeństwa, równocześnie są zaspokajane potrzeby seksualne męża i żony;

• produkcyjna - dostarcza społeczeństwu pracowników i przyczynia się do zwiększania twórczych i wytwórczych sił, wobec możliwości zarobkowania z reguły poza domem członkowie rodziny mogą zaspokajać swoje potrzeby ekonomiczne - tj. potrzeby posiadania niezbędnych środków utrzymania;

• usługowo-opiekuńcza - zapewnia wszystkim codzienne usługi (wyżywienie, czystość mieszkania, odzież, itp.), oraz opiekę tym członkom, którzy nie są samodzielni w pełni z powodu wieku lub choroby, kalectwa bądź innych przyczyn; rodzina zaspokaja zarówno potrzeby bytowe oraz opiekuńcze członków, potrzeby troszczenia się o innych i doznawania opieki;

• socjalizacyjna - stosowana jest w stosunku do dzieci, które dzięki życiu w rodzinie wzrastają w społeczeństwo, ale i współmałżonków gdyż proces dostosowania się ich w małżeństwie jest procesem socjalizacyjnym. Podobnie potrzeby rodzicielskie wychowania dzieci, a także przekazywania im własnego języka, podstawowych wzorów zachowania obowiązujących w danym społeczeństwie, obyczajów, wprowadza w świat wartości moralnych i w świat kultury kontrolując zachowania swych członków;

• psychohigieniczna - dzięki stabilizacji, bezpieczeństwu, możliwości wymiany emocjonalnej i stworzenia warunków dla rozwoju osobowości przyczynia się do ich dojrzałości emocjonalnej i równowagi psychicznej; częściej nazywa się tę funkcję funkcją wymiany emocjonalnej lub funkcją ekspresji uczuć, bądź też rozładowania napięć emocjonalnych czy też funkcją zapewniającą członkom rodziny poczucie bezpieczeństwa. Rodzina przyczynia się do ugruntowania i kultywowania zdrowia psychicznego w społeczeństwie. Dzięki funkcji psychohigienicznej w rodzinie zaspokajane są potrzeby emocjonalne: miłości i przynależności, uznania i szacunku, poczucia bezpieczeństwa.

Zbigniew Tyszka wyróżnia 10 funkcji rodziny, które łączy w cztery grupy.

• biopsychiczne.

• prokreacyjna- poprzez realizację tej funkcji rodzina dzięki procesom biologicznym w niej zachodzącym przyczynia się do reprodukcji społeczeństwa. Służy zaspokajaniu potrzeb emocjonalno - rodzicielskich małżonków, jak również instynktów: macierzyńskiego i ojcowskiego;

• seksualna - jest społecznie akceptowaną formą współżycia płciowego, służy zaspokajaniu popędu płciowego małżonków.;

• ekonomiczne

• materialno - ekonomiczna- poprzez jej wypełnianie rodzina dostarcza środków materialnych dla utrzymania swoich członków oraz kształtuje postawy prozawodowe dzieci. Realizuje się ją zwykle poprzez pracę zawodową rodziców.;

• opiekuńczo -zabezpieczająca - łączy się z funkcją materialno - ekonomiczną, ponieważ jej głównym zadaniem jest zapewnienie wszystkim członkom rodziny codziennych usług związanych z wyżywieniem, ubiorem, zamieszkaniem itp. Ponadto funkcja opiekuńcza pociąga za sobą zaspokajanie potrzeb biologicznych - szczególne znaczenie tej funkcji jest wobec osób niesamodzielnych, małych, starszych i niedołężnych. Więc rodzina oprócz zapewnienia odpowiednich środków finansowych musi zapewniać wsparcie psychiczne w różnorodnych sytuacjach i odpowiednią opiekę jeżeli ktoś będzie jej potrzebował.;

• społeczno-wyznaczające

• klasowa lub uklasowiająca w dzisiejszych czasach jest mniej istotna niż dawniej (ale w niektórych państwach, np. Indie, funkcja ta jest w dalszym ciągu bardzo ważna), gdyż wstępnie określa pozycję społeczną członków w strukturze społeczeństwa, np. dziedziczenie zawodu po rodzicach. W niektórych społeczeństwach, np. kastowych, fakt urodzenia decydował o pozycji jednostki przez całe życie.;

• legalizacyjno-kontrolna - polega na sankcjonowaniu szeregu zachowań i działań uznanych za niewłaściwe poza rodziną, nadzorowaniu postępowania członków rodziny w celu zapobiegania odstępstwom od norm i wzorów przyjętych w  rodzinie za obowiązujące. Naganne zachowanie jednostki może pociągnąć za sobą sankcje nie tylko ze strony domowników, lecz także ze strony niektórych organizacji społecznych. Osoba, która naruszyła normy uznawane za społecznie akceptowane poniesie konsekwencje swojego czynu, np. będzie musiała odbyć wyrok w więzieniu. Według Zbigniewa Tyszki, obecnie daje się zaobserwować ograniczenie tej funkcji, gdyż warunki życia nie sprzyjają roztaczaniu przez rodzinę nieformalnej kontroli nad swoimi członkami - ma to związek między innymi z tym, iż coraz więcej czasu spędzamy poza domem rodzinnym i tak naprawdę staramy się zachować poza nim anonimowość.;

• socjalizacyjna - jedną z funkcji jakie musi spełniać rodzina jest wprowadzenie dzieci w świat kultury danego społeczeństwa, zapoznanie go z ogólnie akceptowanymi normami i zasadami. Socjalizacja ma istotne znaczenie dla kształtowania się osobowości najmłodszych członków rodziny, odgrywa również ważną rolę w przygotowaniu do pełnienia różnych ról społecznych. Socjalizacja jest ważna nie tylko z punktu widzenia rodziny ale również z punktu społeczeństwa bo jeżeli jest prawidłowo dokonywana, wówczas społeczeństwo funkcjonuje prawidłowo. Jeżeli socjalizacja nie przebiega prawidłowo, wówczas powoduje różne patologie społeczne.;

• socjopsychologiczne

• kulturalna - jest związana z funkcją socjalizacyjną. Prowadzi do zapoznania dzieci z kulturą danego narodu, kulturą, dzięki, której daje się wyróżnić daną zbiorowość. Chodzi tutaj również o umożliwienie młodemu człowiekowi uczestnictwa w świecie kultury i sztuki. W rodzinie uczymy się języka, obyczajów, postaw, właściwych zachowań. Wypełnianie tej funkcji pozwala na utrzymanie ciągłości kulturalnej społeczeństwa przez przekazywanie dziedzictwa kulturalnego następnym pokoleniom.

• rekreacyjno-towarzyska w obrębie tej funkcji członkowie rodziny zaspokajają swoje potrzeby duchowe a zwłaszcza te, które są związane z poczuciem bezpieczeństwa, stabilizacji, zaufaniem, szacunkiem, akceptacją. Z punktu widzenia funkcji rekreacyjno - towarzyskiej, rodzina jest „przystanią”, która zawsze będzie chroniła swoich członków przed „wrogo nastawionym światem”. Dom rodzinny jest miejscem, w którym można wypocząć, odetchnąć po trudnym i wyczerpującym dniu. Natomiast wszyscy członkowie rodziny powinni dbać o dobrą atmosferę w domu.

• emocjonalno-ekspresyjna - rodzina jest środowiskiem utrzymującym równowagę emocjonalną człowieka - służy zaspokajaniu podstawowych potrzeb emocjonalnych człowieka - miłości, przynależności, bezpieczeństwa. Każdy bowiem potrzebuje kogoś bliskiego, kogoś komu można zaufać, wypłakać się a także dzielić z nim wszystkie swoje radości.

Dom rodzinny jest natomiast miejscem w

którym eksponujemy swoje

niepowtarzalne cechy, zyskujemy

uznanie ze strony pozostałych członków

rodziny.

Zaspokojenie tych wszystkich potrzeb

daje poczucie osobistego szczęścia i ma

wpływ na prawidłowy rozwój osobowości.

Funkcje rodziny - są od siebie zależne, gdyż zaspokojenie jednych potrzeb ma wpływ na jakość i efektywność zaspokajania innych potrzeb, na przykład wypełnianie funkcji opiekuńczo zależy m.in. od materialno-ekonomicznego funkcjonowania rodziny:

- im wyższy standard materialny rodziny tym większe

możliwości realizowania funkcji opiekuńczo-zabezpieczającej.

Jednocześnie właściwe wypełnianie wymienionej funkcji jest niezbędnym warunkiem prawidłowego wypełniania

funkcji socjalizacyjno - wychowawczej oraz

funkcji emocjonalno -ekspresyjnej

między poszczególnymi członkami rodziny.

Rodzina ma decydujący wpływ na kształtowanie się prawidłowego procesu wychowawczego i osobowości dziecka. Środowisko rodzinne jest głównym ośrodkiem rozwoju sfery emocjonalnej osobowości, postaw moralnych dzieci.

Jest podstawową grupą społeczną, w której kształtują się umiejętności współżycia dziecka z innymi osobami stąd szereg funkcji jakie musi ona spełniać aby dziecko prawidłowo funkcjonowało w społeczeństwie.

Postawy rodzicielskie wobec dzieci

Postawą wobec dowolnego obiektu (przedmiotu, zdarzenia, idei, innej osoby) nazywamy względnie stałą skłonność do pozytywnego lub negatywnego ustosunkowania się do tego obiektu człowieka.

W grupie społecznej, jaką jest rodzina jej członkowie prezentują wobec siebie rozmaite postawy. Mają o sobie pewien zasób wiedzy, przejawiają wobec siebie określone uczucia, jak i zachowania. Z uwagi na ogromne znaczenie tego, jak rodzice ustosunkowują się do swoich dzieci nie można pominąć tematu postaw rodzicielskich.

Postawy rodzicielskie wg Ziemskiej:

1. złe:

• unikająca - rodzice mało interesują się dzieckiem i jego problemami. Unikanie może wiązać się z zewnętrznym brakiem troski o dziecko, zaniedbaniem jego podstawowych potrzeb biologicznych i ekonomicznych.

• odrzucająca, rodzice odrzucający dziecko są mu niechętni albo nawet wrodzy. Sporadycznie (można to już nazwać patologią zachowania) niechęć w stosunku do dziecka wyzwala okrucieństwo.

• nadmiernie chroniąca,- nadmiernie ochranianie dziecka przez rodziców wynika często z ogólnie lękowego nastawienia jednego z rodziców lub obojga z nich do otaczającego świata; rodzice tacy a każdej sytuacji życiowej dostrzegają zagrożenie dla dziecka i starają się je przed nim uchronić.

• nadmiernie wymagająca, koncentracja na dziecku z tendencjami do stałego korygowania i ulepszania wiąże się niekiedy z odrzucaniem dziecka. Nadmiernie korygowanie może jednak wypływać z chęci posiadania dziecka-ideału, a więc z brakiem akceptacji ich dziecka takiego, jakim ono jest.

2. dobre:

• współdziałanie, im młodsze dziecko, tym częściej inicjatywa współdziałania leży w rękach rodziców. Rodzice uczą swoje dziecko, jak współdziałać w zabawie oraz czynnościach dnia codziennego. Im dziecko starsze, tym formy współdziałania stają się bardziej dojrzałe. Coraz częściej inicjatywa współdziałania wychodzi od dziecka.

• akceptacja, rodzice akceptują dziecko z jego zaletami i wadami. Nie znaczy to, że nie starają się, aby niektóre z wad usunąć w procesie wychowania. Akceptacja nie jest bowiem jednoznaczna z bezkrytycznym spojrzeniem na dziecko. Akceptujący rodzice lubią swoje dziecko. Chwalą i dostrzegają nawet drobne osiągnięcia, ale ganią gdy postąpi ich zdaniem źle. Nagana lub kara sygnalizuje, iż rodzice nie akceptują określonego zachowania swojego dziecka, mimo iż w dalszym ciągu akceptują dziecko.

• rozumna swoboda, - rodzice współdziałając i akceptując swoje dziecko muszą w miarę jak ono dorasta pozwalać mu na coraz większą samodzielność. Dziecko wraz z wiekiem poszerza zakres swojego działania, pragnie poznać wszystko, co je otacza, pokonać różne przeszkody, przebywać w gronie rówieśników. Rodzice muszą z jednej strony chronić dziecko przed niebezpieczeństwami, które mogły by mu zagrażać w związku z przedwczesną samodzielnością, z drugiej jednak strony nie mogą przesadnie hamować aktywności dziecka.

• uznanie praw - oznacza to poszanowanie dla indywidualności dziecka, respektowanie jego małych tajemnic, szacunek dla działalności dziecka.

Każda z postaw rodziców istotnie wpływa na kształtowanie się zachowania i pewne rysy osobowości dziecka.

• Postawa odtrącająca sprzyja występowaniu u dziecka agresywności, nieposłuszeństwa, kłótliwości, kłamliwości. Może również hamować rozwój uczuć wyższych. Niekiedy mogą wystąpić u dziecka trudności w przystosowaniu, jak również zastraszenie czy bezradność. Przy nagłym odtrąceniu dziecka przez rodziców może to doprowadzić do reakcji nerwicowych u tego pierwszego. Natomiast akceptacja dziecka przez rodziców sprzyja nawiązywaniu trwałych więzi emocjonalnych. Dziecko jest zdolne do wyrażania uczuć. Bywa wesołe, przyjacielskie i wrażliwe. Rodzice zaspokajają jego poczucie bezpieczeństwa, stąd dziecko cechuje odwaga.

• Kiedy rodzice unikają kontaktu z dzieckiem może ono w konsekwencji mieć trudności w nawiązywaniu trwałych więzi uczuciowych. Bywa nawet nastawione antagonistycznie do otoczenia. Dziecko jest niezdolne do obiektywnych ocen. Może je również cechować brak zdolności do wytrwałości i koncentracji na zadaniu. Jest ponadto nieufne, bojaźliwe, a w efekcie wchodzące w konflikty. Może to doprowadzić do występowania lżejszych objawów wykolejenia. Postawa współdziałania, stojąca na drugim biegunie, rodzi u dziecka ufność, zadowolenie i wytrwałość. Potrafi ono zgodnie współdziałać.

• Rodzice, którzy prezentują postawę nadmiernego wymagania mogą, w obliczu ciągłej krytyki, ukształtować u dziecka brak wiary we własne siły oraz uległość. Dziecko staje się niepewne, lękliwe i przewrażliwione. U tych dzieci obserwuje się występowanie trudności szkolnych, a nawet trudności w przystosowaniu społecznym. Z kolei rodzice uznający prawa dziecka w rodzinie, przyczyniają się do ukształtowania w nim lojalności i solidarności. Podejmuje ono czynności z własnej inicjatywy, co sprzyja rozwojowi twórczości dziecka.

• Postawa nadmiernie chroniąca może opóźniać dojrzewanie społeczne dziecka. Jest ono zależne od matki, bierne i ustępliwe. Z drugiej strony może pojawić się zachowanie typu rozpieszczone dziecko. Wówczas dziecko jest nadmiernie pewne siebie, cechuje je poczucie większej wartości. Przejawia takie cechy jak: zuchwalstwo, nastawienie egoistyczne i stawianie wygórowanych wymagań.

• Kiedy rodzice darzą dziecko zaufaniem i rozumną swobodą potrafi ono łatwo przystosować się do różnych sytuacji społecznych. Dąży do pokonywania różnych przeszkód i spełniania trudnych zadań. Potrafi zgodnie współdziałać z innymi.

Możemy wyróżnić wiele typologii postaw rodzicielskich (szczególnie chodzi tutaj o matki), przyjmując za Makarovičem:

• typ monarchiczny - gdzie władza rodzicielska znajduje się w "rękach" matki, ale zarówno jest to władza życzliwa,

• typ demokratyczny - dziecko ma prawo do dużej niezależności, ale w sytuacji trudnej, może liczyć na pomoc matki,

• typ tyraniczny - matka ma dużą władzę, przez co dziecko nie może spełniać swoich pragnień; matka wykorzystuje dziecko jako narzędzie dzięki, któremu może osiągać własne cele,

• typ anarchiczny - matka nie przejmuje się sytuacją swojego dziecka, dlatego zezwala mu na dużą niezależność; dziecko nie może liczyć na pomoc w sytuacji trudnej.

Podsumowując można stwierdzić, że w dużej mierze zaniedbywanie dziecka, jego odtrącenie i brak akceptacji przyczyniają się do występowania zaburzeń zachowania.

Natomiast właściwe postawy wobec dziecka przejawiają ci, którzy troszczą się o nie, dostrzegają jego potrzeby, są cierpliwi i gotowi stosować intelektualne sposoby oddziaływania (wyjaśnianie, tłumaczenie). Łatwo nawiązują kontakt z dzieckiem i są zdolni do obiektywnej oceny dziecka i jego możliwości

FUNKCJA WYCHOWAWCZA RODZINY

Wychowawczej działalności rodziny nie jest w stanie zastąpić żadne inne środowisko ze względu na typ więzi łączących z rodziną oraz obyczajowo i społecznie usankcjonowany fakt konieczności jej posiadania.

Dzieci odrzucone przez rodziców, pozbawione rodziny, chociaż opiekę nad nimi przejmuje państwo, dorastają w atmosferze pewnej dyskwalifikacji. Nie może jej wyeliminować ze społecznej sytuacji dziecka ani najlepsza placówka opiekuńczo-wychowawcza (dom dziecka), ani szkoła.

Podobne uczucie dyskwalifikacji towarzyszy wielu dzieciom z rodzin rozwiedzionych, niezależnie od materialnego usytuowania czy uczucia okazywanego przez osobę, która jest głównym i stałym opiekunem (matka, ojciec).

Takich konsekwencji nie pociąga za sobą utrata jednego czy obojga rodziców w przypadku ich śmierci.

W odczuciach społeczeństwa, a także jednostki mieć rodzinę,

to znaczy mieć

- własne społeczne zaplecze,

- własne wyraźnie określone miejsce w jakiejś strukturze, jej

obyczajowości, tradycjach, kulturze.

Z wagi, jaką przywiązuje się w każdej zbiorowości do posiadania rodziny, wynikają poważne konsekwencje natury wychowawczej.

Do podstawowych dziedzin planowego oddziaływania rodziny zaliczyć należy:

• troskę o prawidłowy rozwój fizyczny dziecka, jego sprawność i zdrowie,

• troskę o rozwój intelektualny (umysłowy),

• zaspokajanie potrzeb emocjonalnych (uczuciowych) dziecka, przy równoczesnym wzbogacaniu jego życia uczuciowego, rozwijaniu w nim dyspozycji pozytywnych i przełamywaniu dyspozycji negatywnych (egocentryzm, skłonności egoistyczne, brak wyobraźni i wrażliwości na potrzeby czy krzywdy innych),

• wdrażanie w kulturę własnego społeczeństwa, grupy społecznej, z którą jest się najściślej związanym, w kulturę ogólnoludzką,

• rozbudzanie zainteresowań i potrzeb kulturalnych,

• wpajanie społecznie akceptowanych zasad i norm moralnych (stanowią one trzon moralnej postawy jednostki),

• uspołecznianie dziecka poprzez kształtowanie postawy otwartej na problemy otaczającego świata, ścierające się tendencje, odwieczną walkę dobra ze złem, dążenia do postępu i sprawiedliwości społecznej, autentycznej równości i wolności ludzi, walkę z zacofaniem i obskurantyzmem (ciemnotom, zacofaniem, wstecznictwem, przeciwstawianie się postępowi i oświacie)

• przygotowanie go do samodzielnego życia.

• uczenie organizowania własnego życia zgodnie z potrzebami i warunkami, jakie stwarza rzeczywistość społeczna,

• uodparnianie na napotykanie trudności i niepowodzenia, hartowanie charakteru i silnej woli,

• rozbudzanie u dziecka poczucia godności osobistej oraz poczucia godności narodowej, tak ważnej i cennej zawsze, a szczególnie teraz, gdy rozszerza się sfera kontaktów z innymi krajami,

• rozwijanie dyspozycji do doskonalenia siebie, niepopełniania tych samych błędów,

• kształtowanie ambicji i aspiracji na poziomie własnych potencjalnych możliwości, często niedocenianych i nie wykorzystywanych, bez równoczesnego popadania w kompleksy lub — co jest jeszcze gorsze— samouwielbienie, zarozumiałość, tzw. bufonadę, lekceważenie czy wywyższanie się ponad innych ludzi.

• uczenie umiaru i skromności, która jeżeli nie jest fałszywa i pozorna, stanowi autentyczny wyznacznik wartości,

określa to, co się nazywa dużym formatem człowieka,

• uczenie tolerancji dla wszelkiej odmienności poglądów

(pod warunkiem, że nie są one szkodliwe czy groźne

społecznie), cech indywidualnych, zainteresowań i dążeń,

• rozwijanie uczuć patriotycznych, szacunku dla tradycji narodowych, ich wkładu w kulturę ogólnoludzką, postawy gotowości do walki o bezpieczeństwo, dobre imię i pozycję w świecie własnego narodu, państwa.

Wymieniliśmy podstawowe zadania w ramach wychowawczej funkcji rodziny. Analizy wychowawczego funkcjonowania rodzin wykazują zjawisko pewnej wybiórczości.

Jedne zadania realizowane są w nadmiarze lub tylko na nich koncentruje się uwaga rodziców, inne pomijane są całkowicie. Sytuacje kształtują się zresztą bardzo różnie.

Niektóre rodziny obszerne sfery oddziaływań pozostawiają szkole lub innym instytucjom, wychodząc z założenia, że należy to wyłączenie do ich obowiązków.

Nie bierze się pod uwagę, że bez udziału i wsparcia rodziny nikt nie wpoi dziecku zasad moralnych, którymi będzie się ono zawsze w życiu konsekwentnie kierowało.

Bowiem największe starania szkoły mogą okazać się daremne, jeżeli dom nie będzie zainteresowany nauką dziecka i osiąganymi w niej postępami.

Należy pamiętać,że

Żadne środowisko czy instytucja nie nauczy kulturalnego współżycia z ludźmi dziecka wzrastającego w atmosferze wzajemnego poniżania się dorosłych w najbliższym mu otoczeniu.

Naturalnie bywają wyjątki.

Wpływ środowiska pozarodzinnego oraz własna praca nad samym sobą mogą uzupełnić braki wychowania domowego lub też zniwelować jego negatywne wpływy.

Wówczas pojawia się na ogół u dorastającego dziecka dążenie do izolacji od rodziny, niechęć do utrzymywania z nią kontaktów.

Nie zawsze jednak tzw. wstydzenie się rodziców wynika z próżności czy snobizmu dziecka. Naturalną go potrzebą jest pragnienie bycia dumnym z rodziców.

Dorośli nie zawsze uświadamiają sobie fakt, że

- wiek,

- zajmowana pozycja społeczna,

- stwarzana rodzinie korzystna sytuacja materialna nie

stanowią czynników, które rodziłyby u dzieci głęboką

wewnętrzną akceptację, z której to uczucie się rodzi.

WNIOSKI:

• Wychowawcza funkcja współczesnej rodziny musi być rozpatrywana na szerszym tle zachodzących niej przemian i ich konsekwencji.

• Działalności wychowawczej rodziny nie można odrywać od innych jej funkcji.

• Jeżeli nawet nazywa się obecnie rodzinę instytucją, to jest to instytucja szczególnego rodzaju, o niepowtarzalnym typie więzi i wzajemnych zależności, stanowi ona nierozłączną i niepozbywalną część indywidualnej biografii człowieka.

• Cechą charakterystyczną wychowawczej funkcji rodziny jest obecnie rozległość zadań, które powinny być zsynchronizowane z zadaniami innych instytucji oddziałujących na dzieci i młodzież.

• Nauczyciel, najbliższy partner rodziców w złożonym i trudnym procesie kształtowania i przygotowania do życia młodego pokolenia, musi posiadać dobrą orientację w ogólnej problematyce współczesnej rodziny.

Bowiem jednym z istotnych czynników efektywności dydaktyczno-wychowawczej szkoły jest dobra znajomość wychowanka i jego środowiska rodzinnego.

Rodzice, jeżeli nawet interesują się problematyką wychowawczą i chcą dobrze dziecko przygotować do życia, nie zawsze potrafią to we właściwy sposób realizować. Ich zawodowe kwalifikacje są inne, niekiedy bardzo wysokie i społecznie użyteczne. Wykonywana przez nich praca jest często bardzo angażująca i odpowiedzialna, poważnie jednak ogranicza wspólne przebywanie rodziców z dziećmi. W takich sytuacjach popełnia się często wiele błędów wychowawczych.

Współczesna rodzina polska znajduje się pod wpływem w/w przemian, ale jednocześnie realizuje swoje funkcje.

Rodzina musi żyć pełnym życiem,

musi wychowywać dziecko, które uczy się podpatrując świat

dorosłych.

Często podkreślana jest waga rodziny wielopokoleniowej, która mogłaby być idealnym środowiskiem wychowawczym:

- dziadkowie, mieli by za zadanie podtrzymywanie i pielęgnowanie

tradycji rodzinnych,

- łagodzenie napięć i rozpieszczanie wnuków.

Niestety, jedynie na wsi rodzina wielopokoleniowa ma jeszcze szansę zaistnieć. W mieście rodziny są najczęściej dwupokoleniowe. Tak prozaiczny fakt jak ciasnota mieszkań spowodowała rozdzielanie rodzin.

Pogoń za podnoszeniem poziomu życia „wyganiały” kobiety-matki

do pracy, a dziadkowie „spadali” do roli dochodzących opiekunów.

Zmęczenie pracą zawodową i obowiązkami domowymi oddala małżonków, zakłóca relacje z dziećmi.

Przebywają coraz częściej i dłużej w środowiskach pracy zawodowej, stają się jednostkami anonimowymi, co sprzyja zmniejszaniu zakresu kontroli pozadomowego życia męża i żony. Dość powszechna akceptacja rozwodów jako sposobu rozwiązywania istniejących trudności w małżeństwie nie służy rodzinie. Trwałość dawnego mał­żeństwa była niejako zagwarantowana przez kato­licką zasadę nierozerwalności związku, jak i przez rzeczywiste wkomponowanie go w szerszy system układu rodzinnego z jego mechanizmami presji i kontroli.

Dziś, kiedy uczucia decydują o zawarciu małżeństwa i przede wszystkim ich żywotność gwa­rantuje jego trwanie, muszą one być znacznie bo­gatsze treściowo i o wiele silniej związane właśnie z przyjaźnią.

Posia­danie dzieci nie jest już dziś traktowane jako wy­łączny cel małżeństwa, jednak powszechnie uznawa­ne jest za cel ważny, a nawet czasem dostateczny dla zawarcia związku.

I chociaż powszechna jest akceptacja zasady świadomego rodzicielstwa i modelu rodziny małodzietnej, jednakże w praktyce około ¹/₄ par (mał­żeństw)zawiera związek małżeński w sytuacji nieplanowanej ciąży.

Wielu młodych ludzi zawiera dzisiaj małżeństwo nie mając właściwie jasno sprecyzowanego modelu tego związku. Dopiero z czasem krystalizują się określone wzory pożycia. Nie można jednak zapomi­nać, że proces ich kształtowania przebiega często­kroć pospiesznie, w klimacie napięć wywołanych koniecznością godzenia kilku ról społecznych.

Zdrowa rodzina spełnia kilka podstawowych zasad:

- zaspokaja potrzeby jej członków ( w miarę

możliwości),

- jest nastawiona na rozwój,

- jest bezpieczna,

- opiera się na wzajemności,

- na zaufaniu,

- szczerości (bez kłamstwa),

- jest otwarta na zewnątrz i

- obowiązują w niej normy.

ZAGROŻENIA WSPÓŁCZESNEJ RODZINY

Przemiany, jakie dokonały się we współczesnej rodzinie nie zawsze pociągają za sobą skutki pozytywne. Coraz więcej rodzin nie potrafi poradzić sobie z licznymi trudnościami w nowych warunkach społeczno-gospodarczych.

Trudności te mogą uniemożliwić wypełnianie podstawowych funkcji rodziny, co w konsekwencji może doprowadzić do jej niewydolności.

Na dysfunkcjonalność rodziny wpływają

- czynniki regulujące współżycie całej rodziny,

- układ stosunków wewnątrzrodzinnych,

- sprawowanie władzy rodzicielskiej,

- życie kulturalne rodziny,

- świadomość wychowawcza rodziców.

Przykładowe pytanie

Co wpływa na dysfunkcjonalność rodziny ?

W literaturze wymienia się szereg czynników dezintegrujących życie rodzinne.

Przykładowe pytanie

Wymień i omów czynniki dezintegrujące życie rodzinne?

Jako podłoże ich powstawania wyróżnia się przyczyny:

• makrospoleczne - wskazuje się na uboczne skutki

urbanizacji i industrializacji. Procesom tym

towarzyszyły między innymi takie zjawiska jak:

- przemiany więzi społecznej,

- znaczne osłabienie kontroli społecznej (zwłaszcza w dużych

aglomeracjach miejskich, do których masowo napływała

ludność wiejska),

- anonimowość życia jednostki - na skutek oddzielenia

zakładów pracy od grup rodzinnych.

• mikrospołeczne -wśród przyczyn mikrospołecznych (będących pochodną w/w przyczyn makrospołecznych) mających wpływ na dezorganizację prawidłowego funkcjonowania rodziny wyróżnić można następujące czynniki :

• trudne warunki materialne i mieszkaniowe, które rzutują na zaspokajanie potrzeb biologicznych, rozwojowych i wychowawczych rodziny;

• brak czasu wpływający na niewłaściwą organizację życia rodziny, szczególnie brak czasu dla dzieci i ich problemów;

• brak opieki nad dziećmi w przypadku, gdy oboje rodzice pracują;

• niska kultura i brak umiejętności wychowawczych rodziców:

• niewłaściwy dobór współmałżonków;

• niezgodne pożycie małżeńskie;

• alkoholizm;

• bezrobocie;

• niepełność rodziny.

Podstawową formą patologii życia rodzinnego jest dezorganizacja rodziny, wyrażająca się w jej rozkładzie lub rozpadzie.

Rozpad rodziny poprzedzony jest najczęściej długotrwałymi konfliktami wywołanymi różnymi przyczynami (np. trudny charakter współmałżonków, nerwowość, niezaradność, niedobór seksualny, trudne warunki mieszkaniowe, niskie płace, utrata pracy).

Rodziną zdezintegrowaną będzie ta, w której współżycie rodziców, układ stosunków wewnątrzrodzinnych i wykonywanie obowiązków rodzicielskich pozostaje w sprzeczności z istotą i celami tak małżeństwa jak i rodziny.

Przyczyny dezorganizacji rodziny w sposób oczywisty komplikują jej właściwe funkcjonowanie. W większości omawianych rodzin występuje równocześnie kilka przyczyn dysfunkcjonalności.

Są to najczęściej takie elementy patologii społecznej jak:

- alkoholizm,

- meliniarstwo,

- prostytucja,

- uchylanie się rodziców od pracy,

- kryminogenność,

- symptomy psychopatii,

- rażące okrucieństwo w stosowaniu kar,

- nieuleczalna lub obłożna choroba fizyczna.

Wymienione elementy patologii rodziny są główną przyczyną odizolowania dziecka od tego środowiska i umieszczenia go w placówce opiekuńczo-wychowawczej.

Pytanie.

Co jest główną przyczyną odizolowania dziecka od środowiska rodzinnego?

17

---