Jastrząb Accipiter gentilis
Opis gatunku
U jastrzębia występuje silny dymorfizm płciowy. Samica jest zbliżona wielkością do myszołowa, samiec - do krogulca. Długość ciała samicy wynosi 60-66 cm, rozpiętość skrzydeł 110-120 cm, masa 0,9-1,3 kg; samca odpowiednio: 48-58 cm, 95-105 cm, 0,6-0,9 kg. Ubarwienie wierzchu ciała samca jest ołowianoszare do brązowawego, samicy brunatnoszare. Spód ciała dorosłych ptaków poprzecznie, szaro prążkowany. Na ogonie cztery ciemne, szerokie pasy. Ptaki młode mają ubarwienie wierzchu ciała brązowawe, spód kremowy z podłużnym, brązowym rysunkiem w kształcie kropli. U ptaka lecącego widać krótkie, zaokrąglone skrzydła i długi, zaokrąglony na końcu ogon. Tylna krawędź skrzydła jest esowato wygięta. W locie seria szybkich uderzeń skrzydeł przerywana jest krótkim szybowaniem. Lecącego jastrzębia najłatwiej pomylić z krogulcem. Jastrząb jest jednak większy, mocniej uderza skrzydłami, i nie wykonuje w locie gwałtownych zwrotów, charakterystycznych dla krogulca. Odzywa się tylko przy gnieździe przenikliwym „gegegege”. Głos wabiący to krótkie „geak”, młode po wyjściu z gniazda wydają głos żebrzący „jiej”.
Zasięg występowania i liczebność
Zasięg jastrzębia obejmuje całą Europę, środkową i północną Azję od Uralu aż po Japonię oraz większą część Ameryki Północnej, bez części południowo-wschodniej. W obrębie rozległego zasięgu wyróżniono według różnych autorów 6-10 podgatunków. Populacja europejska oceniana jest na 130 - 190 tys. par. W Polsce gatunek osiadły.
Ryc. Mapa zasięgu jastrzębia (kolor czerwony / fiolet - areał lęgowy, niebieski - zimowiska, fiolet - obszary całorocznego występowania)
Stan populacji krajowej
Jastrząb występuje na terenie całego kraju, zazwyczaj jako gatunek nieliczny. Według danych uzyskanych w Państwowym Monitoringu Środowiska w Polsce gniazduje 5000-8000 par, co stanowi ok. 4% populacji europejskiej. W ostatnich kilku latach liczebność gatunku jest stabilna, wcześniej wykazywała znaczne fluktuacje. Przeciętne zagęszczenia wynoszą w Polsce od kilku do ponad 10 par/100 km2. Są wyższe na terenach o wyższej lesistości.
Status
Gatunek objęty ochroną ścisłą.
Środowisko lęgowe
Jastrząb gniazduje w lasach różnego typu, preferuje drzewostany powyżej 80 lat. Zasiedla zarówno rozległe kompleksy leśne, jak i niewielkie lasy. Gniazda często lokalizowane są w pobliżu skraju drzewostanu. Gniazdo z gałęzi, przybrane zielonymi gałązkami sosny lub świerka, umieszczane jest w koronie drzewa, zazwyczaj przy pniu, w Polsce przeważają gniazda na drzewach iglastych. Gniazdo może być użytkowane przez kilka lat, wówczas jest corocznie poprawiane i rozbudowywane.
Pokarm i ekologia żerowania
Podstawowym pokarmem jastrzębia są ptaki, zazwyczaj chwytane w locie. W wielu okolicach centralnej i południowej Polski są to gołębie domowe, których udział w pokarmie może dochodzić do 70%. Na terenach silniej zalesionych udział gołębi jest znacznie mniejszy, a w diecie dominują sójki, drozdy, dzięcioły, krukowate, mewy. Do ofiar należą też kuraki (kuropatwa, jarząbek), wiewiórka i zając (szczególnie zimą).
Biologia lęgowa i fenologia
Jastrząb zajmuje rewir lęgowy w lutym lub marcu. Znoszenie jaj przypada na marzec. Młode klują się w końcu kwietnia. W zniesieniu 2-4 jaja, składane co 2-3 dni. Skorupa biaława z niebieskawym odcieniem. Wysiadywanie od pierwszego jaja trwa 35-38 dni. Młode przebywają w gnieździe ponad 40 dni. Sukces lęgowy jastrzębia wynosi przeciętnie 65-75%. Produkcja młodych na parę lęgową waha się od 1,1 do 2,8.
