WSTĘP.

• Wiek XIV we Włoszech.

Francesco Petrarca jest ściśle związany z życiem umysłowym i politycznym XIV w. Okres ten jest przełomowy zarówno w dziejach Włoch, jak i całej Europy Zachodniej; podstawowe filary średniowiecza, papiestwo i cesarstwo, podlegają głębokim przekształceniom. Cesarstwo przestało faktycznie istnieć po 1250., wraz z zejściem z areny politycznej Fryderyka II. Wtedy reprezentowaniem interesów władzy świeckiej, walczącej

o niezależność od Kościoła, stała się w początkach XIV w. monarchia francuska. Wywiązała się bogata polemika między kurialistami ( reprezentowali ideał hegemonii Kościoła) i ich przeciwnikami, broniącymi zasady niezależności władzy świeckiej. Kościół jako instytucja polityczna odczuwał następstwa zmierzchu średniowiecza. Brak stabilizacji politycznej w Rzymie, który był widownią walk zwalczających się wzajemnie rodów arystokratycznych często uniemożliwiał papieżom pobyt w stolicy Kościoła katolickiego. Papiestwo przeniesiono więc do Awinionu, tym bardziej, ze od 1305 r. papieżami byli Francuzi. W ten sposób małe miasto nad brzegiem Rodanu stało się stolicą papieży na blisko 70 lat. Przyciągało ono przedstawicieli różnych narodowości, również Petrarkę. Nieobecność papieży w Rzymie wytworzyło specjalną sytuację, narastały konflikty społeczne na tle przeobrażeń życia gospodarczego, do głosu doszły interesy zamożnego mieszczaństwa, tradycyjna komuna przestała się sprawdzać, szukano więc innych form ustrojowych, co w wielu przypadkach doprowadziło do monarchii. Wiek XIV jest wiec okresem wielostronnych przemian zarówno we Włoszech, jak i w Europie. Dawne ideały przestały być atrakcyjne, co spowodowało konieczność szukania nowych koncepcji - rozwój życia umysłowego. Racjonalizm scholastyczny i filozofia Arystotelesa stały się przedmiotem krytyki. Powraca starożytność jako model godny naśladowania. Powyższe zmiany odbiły się wyraźnie na literaturze włoskiej. Dante reprezentuje kończący się świat, zaś Petrarca wyraża nowe aspiracje. Każdą epokę kryzysu i przemian charakteryzują wewnętrzne sprzeczności

i konflikty, zarówno zbiorowe, jak i indywidualne. Jednym z najciekawszych przedstawicieli tego zjawiska jest niewątpliwe Petrarca.

• Życie Petrarki.

Urodził się. 20.07.1304 w Arezzo. Ojciec, Pietro, został wygnany z Florencji wraz z umiarkowanymi gwelfami (zwolennicy albo papiestwa albo cesarstwa, no nigdy tego nie wiem!) nieco później niż Dante. Wraz z rodziną zamieszkał w swej wiejskiej posiadłości niedaleko Florencji, był tam 6 lat. W 1308 odmówił powrotu do Florencji na hańbiących warunkach, podobnie jak Dante. Francesco został w szkole w Carpentras. Jego kolegą był m.in. Guido Settimo, późniejszy arcybiskup Genui. W 1319 rozpoczął studia prawnicze w Montpellier, gdzie przebywał 4 lata. Po śmierci ojca wrócił do Awinionu, wkrótce umarła też matka. Razem z bratem korzystali ze spadku po rodzicach i prowadzili beztroskie życie ( no źle to on się nie miał ;p). Francesco zaczął interesować się dziełami Cycerona, zmienił nazwisko z Petrarcco na Petrarca ( bo brzmiało bardziej z łacińska). W tym okresie po raz pierwszy spotkał Laurę, w Wielki Piątek 6.04.1327, w nieistniejącym dziś Kościele św. Klary. Spotkanie to było początkiem wielkiej miłości, uwiecznionej w 336 utworach. Innym ważnym zdarzeniem jest znajomość z rzymskim rodem Collonów, zawarta w końcu roku 1330. Od 1333 r. Petrarca zaczął podróżować. Podróżuje do Paryża, Lionu, Gandawy, Kolonii i Rzymu. W 1337 wraca do Awinionu, potem osiada na kilka lat w Vaucluse, zaczyna się okres twórczości literackiej. Petrarca uciekał wtedy od gwaru wielkiego miasta, starał się żyć w samotności. W tym okresie poznał jakąś bliżej nieokreśloną kobietą, rezultatem tego związku jest syn Giovanni (1337). Intensywna twórczość literacka staje się dla poety priorytetem, stara się on zapomnieć o banalnych trudnościach życia codziennego. Petrarca był już wtedy sławny. Pierwszym większym dziełem Petrarki był poemat epicki Africa. Petrarca wychwala w swych utworach uroki życia klasztorne, ale mówi też, że jego spokój zakłócały wspomnienia miłości do Laury. W 1341 poeta został ukoronowany wieńcem poetyckim. Mówiono o nim, ze jest wielkim uczonym, wiadomym było także, że Petrarca pisze epos, mający dorównać Eneidzie. Sława Petrarki wzrastała z biegiem lat, senat wenecki stwierdził nawet, ze przewyższa ona sławę wielu poetów i filozofów. Jego dzieła łacińskie cieszyły się nie mniejszym uznaniem, niż jego liryki miłosne. Głosy krytyki pojawiały się stosunkowo rzadko, wywołując za każdym razem oburzenie poety. Jednak on sam zdawał sobie sprawę, że jego sława wyprzedza jego osobiste osiągnięcia. Pragnął otrzymać wieniec laurowy, ułatwił mu to przyjaciel, wykładający filozofię w Paryżu. W lutym 1341 Petrarca wyruszył więc do Neapolu, gdzie przeszedł 3 - dniowy egzamin i został w końcu ukoronowany wieńcem laurowym na Kapitolu w Rzymie w Wielkanoc 8.04.1341.

W 1342 Francesco zostaje po raz drugi ojcem, tym razem córki. Zgodnie z ówczesnymi obyczajami Petrarka, korzystający z beneficjów kościelnych, nie mógł zawrzeć legalnego związku małżeńskiego, jednak wszyscy patrzyli przez palce na związki nieusankcjonowane sakramentem, więc nieistniejące świetle prawa kanonicznego i świeckiego.

Z polecenia papieża Petrarca udał się w 1343 do Neapolu. Następnie znalazł się w Parmie w okresie Bożego Narodzenia 1343. W lutym tego roku chciał opuścić miasto, w czasie podróży został napadnięty w pobliżu Reggio przez bandytów, uciekł, ale po drodze, w ulewnym deszczu, padł mu koń ;(. Opisuje to w jednym ze swoich listów ( Fam. V, 10). Znowu osiedlił się w Vaucluse, pędził tam spokojne życie, czasami udawał się do Awinionu odwiedzić przyjaciół, pewnie też i Laurę. W 1347 zainteresował się wypadkami, których widownią stał się Rzym, były to walki rodów arystokratycznych, z jednym z nich sympatyzował. Ostatnie lata życie Petrarca spędził we Włoszech. Latem 1353 pożegnał się na zawsze z Vaucluse, osiedlił się w Mediolanie, u arcybiskupa Giovanniego Visconti. Ważnym epizodem tego okresu życia Petrarki była wymiana listów z cesarzem Karolem IV i spotkanie z nim we Włoszech. We wrześniu 1355 poeta zachorował na malarię, która odtąd bardzo często mu dokuczała. Mimo choroby wybiera się do Pragi, potem do Padwy, gdzie jest gościem Francesco da Carra, potem do Mediolanu, gdzie odwiedza go Boccaccio. Umiera w nocy z 18 na 19 lipca 1374 w Arqua, gdzie zostaje pochowany. Uroczystości pogrzebowe odbyły się

w obecności władcy Padwy, biskupa oraz wielu przyjaciół i wielbicieli talentu poety.

Problemy religijne, kulturalne, sens życia.

Życie Petrarki znamionuje nowy styl. Częste podróże oraz zmiany miejsc pobytu świadczą, że nie uważał się za syna czy obywatela określonego państwa lub prowincji. Mało interesował się ojczyzną swej rodziny. Poeta czuł się Włochem i Europejczykiem, uważał się za dziecko wielkiej kultury antyku, która była wspólnym dobrem wszystkich narodów należących do dawnego imperium rzymskiego. Jego korespondencja świadczy o zainteresowaniach kulturalnych wykraczających poza ramy jednaj prowincji, a sama postać Petrarki i jego charakter nie mieszczą się w ramach przeciętności. Petrarca niewątpliwie jest chrześcijaninem, przyjmuje bez dyskusji naukę Kościoła katolickiego. Jednak w żadnym razie nie jest mistykiem. Problemy etyczne wysuwają się w jego credo religijnym na pierwszy plan. Był przeświadczony, ze śmierć jest nieuniknionym zakończeniem każdej egzystencji ludzkiej, co pociągało za sobą tragiczną wizję świata i życia. Poeta rozczytywał się w dziełach zarówno autorów starożytnych, jak i bardziej współczesnych, omawiających ucieczkę czasu i krótkotrwałe życie. W pismach Petrarki bardzo często przewija się motyw śmierci. Mówią o niej zarówno Canzoniere i Trionfi, jak i listy. Zycie zmierza ku starości i kończy się nieuniknioną śmiercią. Człowiek zmienia się upływem lat, zmieniają się jego rysy twarzy , dźwięk głosu, sposób myślenia. Petrarca zdawał sobie sprawę z tego, ze pełna realizacja szczęścia na ziemi jest niemożliwa; wobec tego trzeba unikać trudności i wykorzystać jak najlepiej momenty życia, a nagrodą za to będzie sława, dzięki której można być nieśmiertelnym. Petrarca boleśnie odczuwał upadek moralny i kulturalny ludzkości, stad też jego pragnieniem było odizolowanie się od tego wszystkiego, co głupie, złe i brzydkie. Dążył do samotności, jednak nie był pustelnikiem, chętnie obcował z przyjaciółmi, którzy reprezentowali wysoki poziom umysłowy oraz moralny. Przeświadczenie, że szczęście zbudowane jest na kruchych fundamentach, ze śmierć bezustannie czyha na człowieka, pogarda dla pospólstwa - to wszystko sprawiało, ze rysem charakterystycznym poety byłą melancholia połączona z uczuciem zmęczenia. Akcenty zmęczenia i smutku dostrzegamy w wielu jego listach, traktatach i poematach. Petrarca staje się mimowolnym prekursorem późniejszego romantyzmu (Weltschmerz). Kontemplacyjne usposobienie poety pogłębia jego melancholię, z trudem godzi on wierność dla światopoglądu średniowiecznego i podziw dla świata starożytnego. Oba te zjawiska mają decydujący wpływ na uformowanie się jego osobowości. Nie mniej charakterystyczna jest postawa poety wobec osób i zjawisk życia, z którymi stykał się ustawicznie Można powiedzieć, ze Petrarca dobrze analizuje własne uczucia i myśli, natomiast znacznie mniej uwagi poświęca psychologii innych ludzi. Oryginalność Petrarki polega w znacznie większym stopniu na bogatej skali uczuć niż głębi umysłu. Znajomość samego siebie pozwoliła mu w znacznym stopniu odtworzyć różne fazy kryzysów umysłowych i uczuciowych. Interesował się on także fortuną, czyli losem człowieka pozbawionego wpływu na wypadki, które go bezpośrednio lub pośrednio dotyczą. Ustawiczne wysiłki poety, zmierzające do znalezienia sensu życia, pozwoliły zrozumieć mu walory pozytywne: miłość i piękno (znajdujące wyraz w konkretnych osobach, uczuciach i zjawiskach). W jego poezjach i listach odnajdujemy piękne opisy krajobrazów, jak i również znamienne uroki wsi i zjawisk natury, Petrarca rozkoszuje się wonią kwiatów, śpiewem ptaków, szumem strumienia, echem głosu odbijającego się od skał. Wszystko to razem sprzyja nastrojowi kontemplacji i marzeń. W zetknięciu z naturą Petrarca pracował dobrze, z dala od kłopotów życia codziennego. Na łonie natury poeta ten rozkoszował się również wolnością, której, jak sam mówi, gorąco pragnął i której szukał wszędzie.

• Nowy styl człowieka - humanisty.

Petrarca cenił wysoko przyjaźń. Samotność nie wykluczała możliwości współżycia z gronem wybranych jednostek, które wznosiły się ponad poziom przeciętności, związane z poetą wspólnymi przeżyciami albo zbieżnością poglądów. Korespondencja Petrarki pozwala nam zorientować się, kim byli ci przyjaciele i jakiego rodzaju więzy łączyły ich z poetą. Zgodnie z modą rozpowszechnioną w środowisku humanistów poeta nadawał im często pseudonimy. Bliskie i serdeczne stosunki łączyły Petrarkę z wieloma osobistościami życia publicznego i kulturalnego. Należą do nich: król Neapolu - Robert, przedstawiciele rodu Viscontich, Collona, władcy Mediolanu, ród Carrara z Padwy, oraz z tych bardziej nam znanych Boccaccio. Jest więcej, ale raczej ich nie kojarzę z nazwisk, są też wymienieni w życiorysie Petrarki. Byli to ludzie pochodzący z różnych stron Europy, przeważnie z Włoch. Z Petrarką łączył ich kult starożytności, zainteresowania literackie oraz szereg spraw i wypadków bieżących. O czym pisał Petrarca do swoich przyjaciół? Zachowały się zaproszenia na kolację, jego opowiadania o zamiłowaniu do książek, o życiu literackim, polemikach i krytykach wymierzonych przeciwko niemu. Z wypadków publicznych interesuje go los Rzymu opuszczonego przez papieży o cesarza (list do Benedykta XII), opisuje spustoszenia wywołane wojnami domowymi, mówi o trudnościach podróżowania w warunkach niepewności, zwraca się kilkakrotnie do cesarza Karola IV, przypominając mu jego obowiązki wobec Italii i świata. Porusza też tragiczne wypadki jak zamordowanie przyjaciela oraz śmierć innych osób. Jak wynika z tego pobieżnego przeglądu, poeta rozmawiał na piśmie o tym wszystkim, co było dla niego i jego adresatów istotnie ważne. W ten sposób postać Petrarki ukazuje się w różnych okolicznościach życia osobistego i życia całej epoki.

• Humanizm, Rzym, Italia.

Mimo, że ideałem tego poety było życie w samotności, nie oznacza to braku zainteresowania sprawami publicznymi. Występuje on na arenie publicznej nie tylko jako obserwator, krytyk i doradca; okoliczności zmuszają go czasem do czynnego zaangażowania się w spawy publiczne. Jego stanowisko jest w dużym stopniu uwarunkowane kulturą starożytną. Odnowienie splendoru i potęgi dawnego imperium rzymskiego było głównym ideałem Petrarki i motorem jego działalności publicznej. Petrarka chwali zarówno monarchię w Neapolu, jak i republikę arystokratyczną w Wenecji. Jego indywidualizm nie mieścił się w ramach żadnej z istniejących form politycznych. Praktyczną działalność na tym polu uważał za równorzędną z pracą zawodową. Jako myśliciel i poeta czuł się wyższy i jedynie sporadycznie zgadzał się występować jako ambasador lub członek poselstwa, gdy wyświadczał tym przysługę swoim przyjaciołom lub protektorom. Krytykował niemoralność panoszącą się w Awinionie, jednak nie kwestionował istoty władzy papieskiej. Petrarca uchodzi za jednego z pionierów idei jedności narodowej Włoch. Prawdziwych źródeł poglądów poety w tej sprawie należy szukać w humanistycznym marzycielstwie. Podobnie jak Dante był przekonany, że świat jest zepsuty, stoi nad przepaścią, sam zaś uważał się za proroka, który miał wyprowadzić ludzkość z labiryntu grzechu. Poeta był przekonany, ze poziom moralny polityków powinien być wysoki. Sam nie stworzył żadnego systemu politycznego, a do zagadnień jemu aktualnych podchodził przede wszystkim jako poeta, a nie doktryner czy myśliciel. Poglądy te wyrosły w dużej mierze z podłoża umysłowości i kultury humanistycznej, co nie było nowością. Humanizm starał się naśladować starożytność nie naśladując jej niewolniczo, pozostawiając pole do popisu indywidualnym talentom. Humanizm średniowieczny do XIII w. koncentrował swą uwagę głównie na problemach filozoficznych; humanizm XIV w. uwzględnia jednostkę konkretną, jej aspiracje oraz uczucia, szuka nowych form wyrazu artystycznego, wkracza więc również w dziedzinę literatury. Rzym staje się tutaj symbolem piękna i siły, wzorem cnoty i rozumu. Wizja starożytności nie pokrywała się z rzeczywistością i znajdowała tylko częściowo oddźwięk w duszach ludzi epoki Petrarki. Ruch humanistyczny dążył do odnowy życia w różnych jego dziedzinach. Chodziło o znalezienie nowych form życia nie tylko kulturalnego i politycznego, lecz również o pogłębienie walorów moralnych w świecie zepsutym i dręczonym różnego rodzaju nadużyciami. Kult starożytności mógł przybierać formy specyficznego szowinizmu. W dziełach Petrarki spotykamy akcenty wrogie pod adresem barbarzyńców, czyli nie - Włochów (szczególnie Niemcy i Francuzi) Humanizm Petrarki przejawiał się przede wszystkim w kulcie kultury i literatury starożytnej. Jego listy pełne są reminiscencji z lektur autorów łacińskich.

Katalog biblioteki poety, sporządzony przez niego samego, zawierał m.in. dzieła Arystotelesa, Cycerona, Seneki, Boecjusza, Liwiusza, Wergiliusza, Juwenalisa, Witruwiusza, Apulejusza itd.

Petrarca interesował się również pisarzami chrześcijańskimi, jednak nie znajdował upodobania w lekturze Psalmów i większości Ojców Kościoła. Wyjątek stanowił św. Hieronim. Petrarca zbierał tłumaczenia autorów greckich, których nie mógł czytać w oryginale ze względu na nieznajomość języka. Wśród pisarzy chrześcijańskich na honorowym miejscu należy umieścić św. Augustyna. Jeżeli pominiemy św. Hieronima to zauważymy mały wpływ innych pisarzy chrześcijańskich na Petrarkę. Byli oni raczej źródłem informacji o świecie starożytnym. Wśród nich znajdują się: Prudencjusz, św. Paulin z Nola, Fulgencjusz, św. Grzegorz, Izydor z Sewilli. Petrarkę jednakże interesowali głównie właśnie św. Hieronim, św. Augustyn oraz św. Ambroży.

DZIEŁA ŁACIŃSKIE

• Koncepcja sztuki, poety i literatury.

Petrarca jest zarówno myślicielem, jak i poetą. Jest autorem dwujęzycznym. Starał się wypracować własną koncepcję pisarza i literatury, ze specyficznym uwzględnieniem poezji, oraz ściśle z tym związaną teorią piękna. Jak niemal każdy poeta, Petrarca żywo odczuwał piękno sztuki: muzyki, rzeźby i malarstwa. Jego poglądy w tym wypadku zazwyczaj nie pokrywają się z ogólnie przyjętymi teoriami estetycznymi. Przedmiotem osądów krytyczno - artystycznych w wiekach średnich było dzieło; nie traktowano go jednak jako wyraz talentu i upodobań artystycznych autora. Dzieło sztuki na przestrzeni od VII do XIII w. uważano za produkt spreparowany wg przepisów poetyk dla celów utylitarnych, przeważnie dydaktyczno - moralnych. Ocena wartości dzieła byłą uwarunkowana jego przydatnością i stopniem zrealizowania założeń wyjściowych. Nie wykluczano brzydoty i okropności, jeżeli służyły one odstraszeniu lub zohydzeniu zła. Zachwycano się bardziej materią, z której powstało dzieło sztuki, zwłaszcza, gdy były to drogie kamienie i szlachetne metale, niż talentami twórcy. Rysunek był ważniejszy niż kolor. Jednak Petrarca zajął inne stanowisko: przede wszystkim rozumie on piękno natury, które towarzyszy jego uczuciom i sytuacji jako niezbędne tło, potęgujące atmosferę piękna. Poeta był wrażliwy również na piękno muzyki, wypowiadał się też na temat poezji i poetów. Ideałem i niedoścignionym wzorem byli dla niego poeci starożytni, a przede wszystkim Wergiliusz. W rozumieniu wielu teoretyków literatura powinna uwzględniać kilka zasadniczych momentów: tematykę, zamiary autora, cel, do którego zmierza dzieło i jego miejsce w całokształcie wiedzy, zwłaszcza filozoficznej. Poezję wiązano tradycyjnie z gramatyką i retoryką, podkreślano jej walory moralne i dydaktyczne. Z biegiem czasu poezja i wiedza rozdzielają się, literatura staje się świadoma swej misji. Zaczęto przywiązywać coraz większa wagę do zagadnień języka i piękna. Piękno i prawda były nierozdzielne. Petrarca podkreśla wartość substancji werbalnej (za Platonem) jako narzędzia propagandy ideologicznej, przypominając, ze walory ekspresji artystycznej dzieła literackiego pozostają w ścisłym związku z osobą autora. Musi on wierzyć w wartość i prawdziwość głoszonych przez siebie wypowiedzi. Stanowisko Petrarki wykazuje pod tym względem dużo zbieżności z pojęciami ogólnie przyjętymi w średniowieczu. Poeta był świadomy, ze oprócz wartości ściśle artystycznych, dzieło poetyckie powinno spełniać misję utylitarną; powinni ono informować czytelnika. Jednym z szeroko dyskutowanych aspektów była zwięzłość stylu. W poezjach Petrarca hołduje zasadzie zwięzłości i krótkości, w listach natomiast często jest rozwlekły, co wynika ze sztuczności języka oraz obfitości cytatów z autorów klasycznych. Petrarca wysoko cenił ekspresję ułatwiającą oddziaływanie na czytelnika i przekazywanie mu odpowiednich myśli i wrażeń. Poeta działa w imię wzniosłych idei, bezinteresownie. W sercu poety zamknięta jest tajemnicza siła boska i prawdy niebios; „jedynie oko zdolne spoglądać w słońce może ujrzeć majestat poety”. Poeta ma prawo marzyć. Wzbijając się wzwyż, zapominając o troskach ziemskich, tworzy on rzeczy wzniosłe. Kontrast między ludźmi wyjątkowymi i wielkimi oraz wszelkiego rodzaju małostkowością lub wręcz głupotą rzutuje czasem na stosunek czytelnika do autora. Ze strony czytelników spotykamy niezrozumienie lub złośliwość, stanowisko autora natomiast cechuje szacunek dla elity oraz pogarda dla przeciętnego tłumu odbiorców. Petrarca był krytykowany przez znanych lub anonimowych czytelników. Jego dopowiedzi były zawsze ostre i gwałtowne. Oceniał on wysoko własną twórczość i był specjalnie wrażliwy na krytyki, które uważał za nieuzasadnione i które pochodziły od osób niekompetentnych i zazdrosnych.

- AFRICA

Na czoło twórczości Petrarki w jęz. Łacińskim wybija się poemat epicki Africa, nad którym pracował on wiele lat i po którym obiecywał sobie nieśmiertelną sławę. Głównym bohaterem jest Scypion, syn Scypiona konsula, który zginął w wojnach w Hiszpanii. Scypion Młodszy, podobnie jak jego ojciec, wylądował w Afryce w 204 r., zwyciężył pod Zamą wojsko Kartagińczyków w 202 r. Ostatnie lata życia spędził w Liternum koło Rzymu, z dala od spraw publicznych, oskarżony m.in. przez Katona Starszego o nieprzestrzeganie praw i nepotyzm. Dookoła tej sytuacji i wojny Rzymu Z Kartaginą osnuł Petrarca swój epos. Epos Petrarki był hołdem dla wielkiej przeszłości - odtwarzał on moment zwrotny w historii starożytności, gdy walka dwóch rywalizujących potęg zakończyła się zwycięstwem Rzymu.

Africa składa się z 9 ksiąg napisanych heksametrem, podejrzewa się, ze poeta chciał napisać ich 12, idąc za wzorem Wergiliusza. Nie będę opracowywała streszczenia, ponieważ Olaf opracował wybrane fragmenty tego utworu, tak samo zrobię też z resztą poematów Petrarki.

- LISTY

Wśród innych dzieł łacińskich Petrarki wyjątkowo ważne miejsce zajmują listy, odzywa się w nich duch czasów, a także sam autor i jego przyjaciele. Jako dokument historyczny mają one pierwszorzędne znaczenie , stanowiąc źródło poznania osobowości autora. Zachowała się tylko ich część, ponieważ Petrarca, porządkując swe papiery, zniszczył wiele z nich. Zarówno sam autor jak i jego przyjaciele zdawali sobie sprawę ze znaczenia listów. Są to:

- Epistole metricae (Listy Poetyckie)

- FAmiliares (Listy Przyjacielskie)

- Seniles (Listy Starcze)

- Familiarum rerum libri

- Sine nomie

- Varia

Zbiór listów Petrarki to wzorowe i silnie wyidealizowane jego własne życie, rozważania filozoficzne i moralne sugerowane zazwyczaj osobistymi wypadkami, rozpatrywanymi jednak w szerszym i problemowym kontekście. Są więc tam poglądy poety na temat sensu życia, obrazy scen obyczajowych, krajobrazów i zjawisk atmosferycznych, tematy polityczne, krytyka przesądów wróżbitów, opisy podróży, tematy patriotyczno - polityczne, a nawet autobiografia poety (list do przyjaciela z lat dziecinnych, Guido Sette - warto zapamiętać!).

-PISMA FILOZOFICZNE, HISTORYCZNE I POLEMICZNE

Traktaty filozoficzne i historyczne rzucają dodatkowe światło na umysłowość i zainteresowania poety. Są one również świadectwem jego erudycji i oczytania w dziełach starożytnych pisarzy. Są to:

- Rerum memorandum libri ( O rzeczach godnych pamięci) - historia ludzkości widziana poprzez biografie sławnych ludzi od stworzenia świata do Cezara.

- De gestis Caesaris ( O czynach Cezara)

- De Viris - apologia Rzymu

- Psalmi poenitentiales (Psalmy pokutne) - nie mają większej wartości hist. ani dokumentarnej.

- De remidis utrisque fortunae ( O postępowaniu w dobrej i złej woli) - temat sukcesów życiowych i przeszkód na drodze do szczęścia

- De vita solitaria - obrona życia samotnego

- De otio religiodo - tematyka jak wyżej

- Secretum (Tajemnica) - jeden z ważniejszych utworów - analiza uczuć i osobowości autora, tekst miał pozostać tajemnicą.

- De siu ipsius et multorum ignorantia ( O własnej i wielu innych niewiedzy) - również istotne - polemika z awerroistami (ja nie mam pojęcia, kto to) weneckimi, którzy zarzucali Petrarce nieznajomość Arystotelesa.

Autorowi przyświecały cele dydaktyczne: chciał pokazać czytelnikom, czego należało unikać w życiu i co warto było naśladować.

-POZOSTAŁE PISMA ŁACIŃSKIE prozą miały charakter okolicznościowych elaboratów. Będzie to np. Itinerarium siriacum ( Podróż do Syrii) - krótki przewodnik dla Giovanniego di Mandello, który udawał się w podróż do Ziemi Świętej. Petrarka jest także autorem innego rodzaju pism polemicznych, zatytułowanych Inwektywy. Miały one rozmaitą tematykę, w jednej np. autor krytykuje lekarzy, w innej broni poezji przed atakami ze strony „rzemieślników”, niektóre są wymierzone przeciwko konkretnym ludziom, tj. kardynałowi Jean de Caraman, który krytykował pobyt na dworze Viscontich bardzo ostrym językiem. Obok pism prozą Petarda pozostawił poematy łacińskie pod zbiorowym tytułem Bucolicum carmen ( Pieśni sielankowe) - zbiór 12 eklog (?) - fikcja życia pasterskiego zaczerpnięta z Wergiliusza, analiza walki skłonności do kontemplacji i życia religijnego z pragnieniem sławy i przyjemności życia aktywnego. Nie zachowała się komedia Philologia.

Na temat wartości i znaczenia twórczości Petrarki w języku łacińskim zdania są podzielone. Poeta miał ambitne zamiary nadania nowej świetności i aktualności językowi martwemu, który z konieczności musiał być klasyczny, uroczysty, naszpikowany sentencjami z dzieł autorów starożytnych. Dlatego też w pismach łacińskich poety można wyczuć pewną sztuczność, która hamowała wzloty poetyckie. Budowa zdań jest nieraz skomplikowana, słownictwo wyszukane. Mimo tego Petrarca miał świadomość, z jego łacina jest inna, lepsza od łaciny jego poprzedników. Pragnął, by jego dzieło przyczyniło się do rozpowszechnienia kultury antycznej, sam z resztą czuł się jej spadkobiercą, wierzył, że jego marzenia staną się rzeczywistością.

DZIEŁA WŁOSKIE

-TRIONFI

Petrarca przywiązywał mniejsza wagę do swej twórczości w języku włoskim, jednak nie zaniedbywał jej. W ostatnich latach życia dużo czasu i energii poświecił pracy nad nadaniem ostatecznej formy swym utworom, zwłaszcza zaś lirykom, z których składa się Canzoniere, nie zapomniał też o Trionfi. Składają się one z sześciu triumfów:

- Triumfu miłości- wizja poety zranionego przez miłość.

- Triumfu czystości - motywem centralnym jest atak Amora na Laurę przy pomocy wszystkich dostępnych środków. Laura zwyciężą a Amor zostaje wzięty do niewoli.

- Triumfu śmierci - najbardziej bogaty w elementy poetyckie

- Triumfu sławy - katalog nazwisk ludzi sławnych od starożytności do średniowiecza, tak samo jak Triumf miłości.

- Triumfu czasu

- Triumfu wieczności - epilog walki sprzecznych elementów.

Ten długi poemat napisany jest tercynami, ujęty jest w formę wizji, przedstawia przemijalność rzeczy ziemskich, których triumf jest pozorny. Jedynie wieczność jest walorem trwałym, wobec którego czas i śmierć są bezsilne. Jest to poemat alegoryczno - moralny na cześć Laury. Tematyka jest podobna do Canzoniere, w obu utworach poeta wykazuje, ze nic na ziemi nie jest trwałe, wieczność powinna być celem dążeń człowieka poszukującego szczęścia. Pracował on nad tym dziełem wiele lat. Mówi w nich o potędze miłości, cnotach i doskonałości Laury, o kruchych podstawach szczęścia ziemskiego. W obu tekstach śmierć jest nieuchronnym końcem egzystencji ludzkiej. Jedynie wieczność może zapewnić spokój i dać szczęście. Ciekawym rysem Trionfi jest chęć połączenia apoteozy Laury z dziejami ludzkości. Wybrane postaci i epizody odzwierciedlają najważniejsze etapy historii świata i pod tym względem Trionfi mają przypominać dzieło Dantego.

-CANZONIERE

Są to liryki w języku włoskim, którym Petrarca zawdzięcza swą sławę. Jest to zbiór 336 utworów o różnych formach: 317 sonetów, 29 pieśni, 9 sestyn, 7 ballad, 4 madrygały. Canzoniere przemawia do uczuć i wyobraźni czytelników, zarówno z ubiegłych wieków jak i współczesnych, swą spontanicznością, szczerością i wszechstronną analizą różnych stanów psychicznych poety. Jest to historia życia, w której na pierwszy plan wysuwa się miłość do Laury. Petrarca staje się piewcą damy swego serca nazwanej „słodkim i gorzkim jego nieprzyjacielem”. Zastanawia się, czy należy uwolnić się od tej miłości, były chwile, gdy odzyskał wolność, ale było to tylko złudzenie. Życie bez Laury było niemożliwe.

Miłość do Laury jest głównym tematem Canzoniere, ale kim była owa kobieta i jakie były aspekty miłości, którą łączyła ją z poetą? Próba zidentyfikowania Laury z Laurą de Noves, żoną Ugo de Sade, nie dały przekonywujących rezultatów. Ze słów Petrarki wiemy, ze była ona pochodzenia szlacheckiego, a jej realny byt nie ulega wątpliwości. Natomiast uczucie między główną bohaterką Canzoniere a ich autorem oscyluje między gorącym uwielbieniem wyidealizowanej postaci Kobiety, a akcentami namiętności, z trudem tłumionej. Laura i Petrarca spotkali się niewątpliwie, zwłaszcza na wsi. Natura jest tłem, na którym poeta chętnie odmalowuje stan swojego ducha. Niektórzy Petrarkiści są przekonani, że w życiu praktycznym poety Laura była tylko epizodem. Bogata skala wrażeń i przeżyć nadaje swoistą dynamikę miłości do Laury, odsłaniając jednocześnie sprzeczne pragnienia i poszukiwanie równowagi wewnętrznej. Miłość jest źródłem cierpień, poeta chciałby uciekać przed śmiertelnymi ciosami Amora, ale nie umie się bronić i ulega jego niszczycielskiej sile. Miłość może być powodem do cierpień, ale również źródłem szczęścia, może prowadzić do doskonałości. Laura, którą często porównuje się do słońca, jest podnietą dla myśli i czynów szlachetnych, związanych z uczuciem miłości, prowadzi ona poetę do najwyższej doskonałości, do Boga. Laura jest niedoścignionym wzorem wszelkiej doskonałości i piękna, w jej osobie odżyło jedyne w swoim rodzaju piękno feniksa.

Stosunek Laury do Petrarki cechują dwa odmienne stanowiska: surowość i pozorna obojętność oraz współczucie i życzliwość.

Canzoniere składa się z 2 części: utworów napisanych za życia Laury (1- 266) i po jej śmierci (267 - 366). Różnią się one zasadniczo. W pierwszej części Laura to kobieta realna, której niezwykłe zalety uprawniają poetę do wpadania w ekstazę. Dość liczne sceny potwierdzają jej realny byt: poeta opisuje jej choroby, napawające go strachem o życie ukochanej, mówi o spotkaniach nieznajomym starcem, który ofiarował poecie i Laurze róże. Druga część ma zupełnie inny charakter: przeważają w niej wspomnienia, rozmyślania, dominuje pragnienie połączenia się z Laurą, która z pewnością znajduje się w niebie. Ważne miejsce przypada tu w udziale wizjom, snom, dzięki którym kontakt z Laurą zostaje utrzymany. Jest to zwierciadło, w którym odbija się zmienny stan ducha autora. Po jej śmierci odczuwa on trudności w tworzeniu, bo, jak mówi, wyschła jego wena poetycka, a pieśń zamieniła się w płacz.

-Inne tematy w Canzoniere.

Miłość do Laury stanowi główny, ale nie jedyny temat Canzoniere. Poeta porusza zagadnienia psychologiczne, odmalowuje zniechęcenie, zmęczenie, melancholię i znudzenie życie, oraz wynikające stąd sprzeczności i brak równowagi między zwalczającymi się pragnieniami, uczuciami i myślami: miłość jest słodka i pożyteczna, ale życie jest ciężkie.

-Canzoniere a współczesna mu poezja i kultura.

Język i styl Canzoniere wykazują silne wpływy zarówno poetów klasycznych, jak i prowansalskich. Od nich zapożycza Petrarca charakterystyczne zwroty, nie mówiąc już o słownictwie. Możemy tam odnaleźć wpływy następujących trubadurów: Berberieux, Peire Ramon z Tuluzy, Aimeric de Peguillan, Daniel Arnaut (jego wpływy jest widoczny przede wszystkim w stylu, doborze form poetyckich i wersyfikacji). Nie mniej widoczne są echa lektury poetów antyku: Stacjusza, Owidiusza, Wergiliusza. Dowodem tego jest bogactwo, często nadmierne, porównań

i metafor mitologicznych, a także tworzenie słów na podobieństwo łaciny.

W Canzoniere spotykamy ideał damy - władczyni, domina, łączącej w swej osobie piękno fizyczne i wysokie zalety charakteru. Ideał ten ulegał ewolucji. Początkowy zachwyt, wywołany zewnętrznym fizycznym pięknem, stał się coraz bardziej elementem religijnym, mistycznym, co jest równoznaczne z odwrotem od konwencji liryki miłosnej starożytności. Petrarka przywraca cechy ludzkości damie swojego serca - jest ona kobietą, a nie abstrakcją. Poezja Canzoniere jest zaprzeczeniem popularnych w średniowieczu tez, przedstawionych przez Francuza Andreasa Capellanusa w traktacie O miłości, gdzie miłość jest wrodzoną namiętnością, wywodzącą się z oddania i niepohamowanego pożądania osoby innej płci.

Canzoniere jest wieloaspektowym dziełem sztuki. Poeta odtwarza pewne uczucia, które towarzyszyły mu przez niemal całe życie. Radość i ból, gorące pragnienie miłości i sławy, marzenia i rozczarowania, ekstaza kontemplacyjna i stany depresyjne cechują osobowość Petrarki. Ustawiczne wahania stwarzają stan niepewności, wszystko wydaje się względne, przemijające, co potęguje nastrój melancholii. Staranna formuła pozwoliła Petrarce uniknąć monotonii. W wieku XIV przywiązywano wielką wagę do zewnętrznej szaty poezji. Petrarca był zbyt wielkim poetą, by nie zdawać sobie sprawy z niebezpieczeństw związanych z przesadnym kultem formy, dlatego też zdołał uniknąć pustej retoryki utrudniającej odtworzenie autentycznych przeżyć. Bohaterem Canzoniere jest ich autor, w lirykach odtwarza on swe uczucia. Dominują tam wspomnienia, lamenty, nadzieje i rozczarowania, pragnienie szczęścia na ziemi i myśl o wieczności, głębokie odczucie piękna przy jednoczesnym przeświadczeniu, że wszystko, co doczesne, jest marnością. Obsesja śmierci, którą przemijający zbyt szybko czas stale przybliżał, wprowadza atmosferę tragiczną, potęgowaną poczuciem bezsilności. Prawdziwy charakter Petrarki objawia się w całej pełni. Poznajemy jego słabość, melancholię, niezdecydowanie i sprzeczności, a jednocześnie widzimy jego szlachetność i mądrość. Petraca - marzyciel nie tracił kontaktu z rzeczywistością. Dzięki temu jego przeżycia noszą znamię autentyczności, co podnosi ich walory artystyczne.

Recepcja dzieł Petrarki i petriarkizm.

Ocena globalna dzieła i osoby Petrarki nie jest jednoznaczna. Dla współczesnych sobie Petrarca był przede wszystkim uczonym humanistą, który przywrócił splendor cywilizacji starożytnej. Stosunek do Petarki zmieniał się zależnie od poglądów epok. Wiek XV przynosi zwycięstwo Petrarki - poety nad humanistą w opinii krytyków i szerokiego grona czytelników. Wiek XVI oznacza wzrost zainteresowania dla osoby autora Canzoniere, co łączy się z początkami Pertriarkizmu (główny przedstawiciel Pietro Bembo). Wiek XVII inaczej ocenia Petrarkę. Zarysowuje się potrzeba dokonania wyboru utworów najbardziej wartościowych, których autorem jest poeta Alessandro Tassoni. W wieku XVIII stwierdzamy powrót do Petrarki. Ceniono go wyżej niż Dantego za prostotę, rozsądek i jasność stylu.

Romantyzm nawraca do tradycji literackich, zwłaszcza do tradycji wielkiej poezji średniowiecza, ocenia też dzieło Petrarki jako wielkie osiągnięcie kultury narodowej. W okresie walk o zjednoczenie Włoch zaczęto rozróżniać autora i dzieło. Osoba autora poddawana byłą nieraz surowej ocenie: zarzucano mu skłonność do kompromisu z rządami absolutnymi i niemoralnymi. Romantyzm darzył specjalną sympatią poezję silną, namiętną, która byłaby wyrazem aspiracji i kultury ludów, nie wyłączając epok najdawniejszych. Petrarce przypisywano wtedy (robił to gościu De Sanctis, historyk XIX w.) nową odmianę choroby wieku, a mianowicie rozdźwięk między tym, czego pragniemy a tym, co możemy realnie osiągnąć. Stąd wynikał pesymizm i brak równowagi duchowej. Zasługą krytyki XIX wieku jest zwrócenie uwagi na wieloaspektowość osoby i dzieła Petrarki. Dostrzegano samoanalizę i samokrytycyzm poety (Hegel), głębię i szczerość uczuć (Shopenhauer), indywidualizm, wrażliwość na piękno natury i analogię z romantyzmem.

Z nazwiskiem Petrarki wiąże się tzw. PETRIARKIZM - powstał on w XVI w., jego głównym cele było naśladowanie języka i stylu Canzoniere. Wzorowano się na Petrarce opisując uczucia miłosne poszczególnych poetów, ich radości i smutki. Na wzór Laury tworzono portrety kobiece oraz epizody historii miłosnych. Tak pojęty petriarkizm należy odróżniać od twórczości i osoby Petarki. Jego domniemani kontynuatorzy zwracali uwagę przede wszystkim na chwyty formalne, nie zawsze dobrze rozumiejąc myśli i uczucia autora. Wśród petriarkistów byli m.in. Michał Anioł, Clement Marot, Fernando de Herdera.

Petrarca w Polsce.

W Polsce zainteresowanie i znajomość Petrarki były znikome. W XV wieku na soborze w Konstancji Piotr Wolfram ze Lwowa obok cytatów z dzieł klasycznych powoływał się także na Petrarkę, tak samo robił rektor Jan Dąbrowski. Moraliści polscy czytywali

O postępowaniu w dobrej i złej doli. W XV wieku w Polsce znane były również listy Petrarki. Natomiast Canzoniere znajdowało słabe echo, ponieważ liryka miłosna przed Kochanowskim nie była bogata, kult kobiety nie odgrywał w ówczesnej poezji większej roli. Treny Kochanowskiego są poematem o cierpieniach duszy ludzkiej, podobnie jak Canzoniere. Wzoru elegii żałobnych nie dostarczyła literatura starożytna, ale druga część Rerum vulgarium fragmenta: Na cześć madonny Laury umarłej. Erotyki Sępa - Szarzyńskiego wywodzą się w głównych zarysach z dzieła Petrarki. W wieku XVII Stanisław Niemojewski, podróżnik i dyplomata, miał w swym księgozbiorze oryginalny tekst liryków Petrarki. Nazwisko Petrarki wymieniają na początku XVII w Krzysztof Kraiński w polemice z kuria rzymską oraz Jan Smolik. W tym wieku znajomość Petrarki w Polsce była niewielka, równie mało interesowano się nim w XVIII wieku, mimochodem wspomina o nim Krasicki. Pewne reminiscencje Petrarki widoczne są u Słowackiego, jednak w twórczo ci tego polskiego poety bardziej widoczne są echa Boskiej Komedii. Również w twórczości Krasickiego nie widzimy bezpośrednich punktów stycznych z dziełem włoskiego poety. Opisy Rzymu Krasickiego i Petrarki są w wielu wypadkach podobne. Poglądy Norwida i Petrarki na istotę poezji, która raz jest dumną władczynią, a innym razem skromnym realizatorem natchnienia, jest indywidualna i zarazem uniwersalna, olśniewająca i kojąca cierpienia, są zbieżne.

W twórczości Asnyka liryki miłosne zajmują poczesne miejsce, tak jak u Petrarki, jednak obaj poeci bardzo się różnią - Asnyk jest melancholijny, często żartobliwy, akcenty tragiczne nie wysuwają się na pierwszy plan. Poeci polscy pozostawili kilka przekładów fragmentów dzieł Petrarki (Mickiewicz, Faliński). Pośrednie wpływy poety włoskiego na literaturę polską pojawiły się w twórczości sonetowej i liryce erotycznej (Kasprowicz, Przerwa - Tetmajer, Jalu Kurek). Jest to zagadnienie otwarte i sporne, jak wszystkie sprawy związane z oddziaływaniem pisarzy epok odległych. Petrarca znalazł stosunkowo mały oddźwięk w badaniach nad literaturą włoską w Polsce. Krytyką i analizą twórczości Petrarki zajmowali się w Polsce Julian Klaczka i Felicjan Faleński.

Uwagi końcowe.

Francesco Petrarca, wielki poeta włoski, należy również do literatury światowej. Ten wybitny humanista spodziewał się, z jego pisma łacińskie zapewnią mu nieśmiertelną sławę. Stało się jednak inaczej. Jego listy, traktaty naukowe, poezje pisane po łacinie są do dnia dzisiejszego ważnym dokumentem pozwalającym pogłębić znajomość życia umysłowego i kultury epoki, są też cennym źródłem, dzięki któremu osoba i dzieło Petrarki stają się bardziej zrozumiałe, lecz współczesny czytelnik pozostaje pod urokiem jego poezji w języku włoskim. Poeta pozostawał wierny konwencji literackiej swej epoki, posługuje się stylem i manierą dolce stil nuovo (nie wiem, co to) i trubadurów, ale w te stare formy wlał nową treść. Mówi o sobie, o swoich autentycznych przeżyciach, o swej miłości do kobiety, którą znamy i która pozostaje mimo tego tajemnicą. Jest to miłość subtelna, wyidealizowana, lecz nie oderwana od podstaw realności. Jest ona źródłem bogatych przeżyć poety, wyraża hołd, podziw, uwielbienie dla ukochanej.

Zapomniałam dodać, a to może być ważne: słowo `Laura' występuje u Petrarki w różnych odmianach - Lauro (laur), l'aura (powietrze, atmosfera). Podobno jest to wpływ Daniela Arnaut, widoczny przede wszystkim w stylu Petrarki, doborze form poetyckich i wersyfikacji, rymów trudnych, asonansów i gry słów.

---