Wojciech Lipiński

Krajowa Stacja Chemiczno-Rolnicza - Warszawa

STAN ZAKWASZENIA GLEB W POLSCE

I ZAPOTRZEBOWANIE

NA NAWOZY WAPNIOWE

WPROWADZENIE

Zakwaszenie gleb w Polsce stanowi jeden z najważniejszych czynników ograniczających produkcję roślinną. Przyczyniają się do niego zarówno warunki klimatyczno-glebowe, jak i działalność człowieka. W ponad 90% obszarów kraju występują gleby wytworzone z kwaśnych skał osadowych, z których intensywnie następowało wymywanie kationów o charakterze zasadowych. Procesy te stymulują opady oraz niskie temperatury, zwłaszcza w okresie jesienno-zimowym. Nie bez znaczenia pozostają także procesy mikrobiologiczne. Stąd też oddziaływanie czynników naturalnych w sposób szczególny przyczynia się do zakwaszenia gleby [2]. Natomiast niezwykle silne oddziaływanie człowieka na pogarszanie odczynu gleby polega, przede wszystkim, na stosowaniu nawożenia oraz odprowadzaniu z plonem kationów zasadowych. Szczególnie niebezpieczne jest wykorzystywanie nawozów fizjologicznie kwaśnych przy niedostatecznych dawkach nawozów wapniowych, których zużycie dalece odbiega od faktycznych potrzeb, a różnice w poszczególnych rejonach kraju sięgają nawet 600% [4]. Sytuacja taka sprawia, że od blisko 50 lat udział gleb bardzo kwaśnych i kwaśnych przekracza w Polsce 50% użytków rolnych, a w niektórych rejonach sięga nawet ponad 80%. Przez wiele lat odkwaszanie gleb wspierane było dotacjami do nawozów wapniowych i wapniowo-magnezowch. Wraz z wejściem Polski do Unii Europejskiej, zmienił się istotnie sposób finansowania w rolnictwie, czego konsekwencją mogą być zmiany w zużyciu dotychczas dotowanych nawozów wapniowych.

Do opracowania wykorzystano wyniki badań stopnia zakwaszenia gleb w Polsce, prowadzonych przez stacje chemiczno-rolnicze w latach 2000-2004 oraz materiały źródłowe obejmujące wielkości i kwoty dotacji do nawozów wapniowych i wapniowo-magnezowych, wypłacanych na podstawie rozporządzeń Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w latach 2000-2004. Zgodnie z obowiązującymi w tym czasie przepisami, zakup wapna dotowanego odbywał się w oparciu o badania odczynu gleby wykonywane na zlecenie producentów rolnych. Na podstawie wykonanych badań stacje chemiczno-rolnicze wydawały zaświadczenia potwierdzające celowość zastosowania określonych dawek wapna wynikających z zaleceń nawozowych.

Uzyskane wyniki badań, kwoty dotacji wypłaconych w kolejnych latach oraz wielkości przebadanych obszarów na potrzeby zakupu dotowanego wapna odniesiono do niektórych danych statystycznych GUS i oceniono za pomocą analizy regresji liniowej.

WYNIKI

Nawozy do odkwaszania gleby wprowadzane są do obrotu na mocy ustawy o nawozach i nawożeniu [13]. Do 2004 r., typy wapna oraz jego odmiany i parametry jakościowe zawarte były w załącznikach do ustawy. Od 2004 r., szczegółowe wymagania dotyczące wapna nawozowego znalazły się w rozporządzeniu Ministra Gospodarki [6]. Te nowe uregulowania wynikają z przepisów Rozporządzenia (WE) nr 2003/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 października 2003 r. w sprawie nawozów [12]. Nie zawiera ono bowiem wymagań dotyczących nawozów wapniowych i wapniowo magnezowych.

Tabela 1

Typ	Odmiana	Składniki podstawowe i sposób otrzymywania	Minimalna Zawartość Składników nawozowych CaO %	Inne wymagania
Z przerobu skał wapiennych	01	tlenek wapnia przerób skał wapiennych	80	Odsiew na sicie o wymiarze boku oczek kwadratowych: 2mm, %, najwyżej 25
		02	tlenek wapnia przerób skał wapiennych		70
		03	tlenek wapnia przerób skał wapiennych		60
		04	tlenek wapnia i węglan wapnia lub węglan wapniowy przerób skał wapiennych		50	Odsiew na sicie o wymiarze boku oczek kwadratowych: 2mm, %,najwyżej 10; Przesiew przez sito o wymiarze boku oczek kwadratowych: 0,5mm,%,co najmniej50.
		05	węglan wapnia przerób skał wapiennych		40
	Z produkcji ubocznej	06	tlenek wapnia, węglan wapnia, krzemiany wapnia wapno posodowe suche, wapno defekacyjne, wapno pokarbidowe.	35	Zawartość wody,%, najwyżej 10; Zawartość chlorków, %,najwyżej 2,5^1)
		07	węglan wapnia wapno pocelulozowe, wapno posiarkowe, wapno dekarbonizacyjne, wapno defekacyjne, wapno pokarbidowe wilgotne, wapno posodowe podsuszone, wapno pogaszalnicze podsuszone	30	Zawartość wody,%, najwyżej 30; Zawartość chlorków, %,najwyżej 3,5^2)lub 3^3); Zawartość siarczków, %,najwyżej 1,5^4)
		08	Węglan wapnia. Wapno defekacyjne, wapno posodowe odsączone, wapno pocelulozowe wilgotne, wapno poneutralizacyjne	25	Zawartość wody,%, najwyżej 40; Zawartość chlorków, %,najwyżej 3^3)lub 3,5^2);
		09	Węglan wapnia. Wapno defekacyjne mokre, wapno posodowe mokre	20	Zawartość wody,%, najwyżej 50.
	Pochodzenia naturalnego - kopalina	06a	Węglan wapnia, wapno kredowe suche	35	Zawartość wody,%, najwyżej 10;
		07a	Węglan wapnia, wapno kredowe podsuszone	30	Zawartość wody,%, najwyżej 30;
		08a	Węglan wapnia, kreda odsączona	25	Zawartość wody,%, najwyżej 40;
		09a	Węglan wapnia, wapno kredowe mokre	20	Zawartość wody,%, najwyżej 50.

Typy wapna nawozowego nie zawierającego magnezu [6]

¹⁾ tylko dla wapna posodowego suchego,

²⁾ tylko dla wapna pocelulozowego,

³⁾ tylko dla wapna posodowego podsuszonego, wapna posodowego odsączonego i wapna posodowego mokrego.

⁴⁾ tylko dla wapna pocelulozowego i posiarkowego,

Tabela 2

Typ	Odmiana	Składniki podstawowe i sposób otrzymywania	Minimalna zawartość składników pokarmowych		Inne wymagania
							CaO+MgO %	w tym MgO %
	tlenkowe	01	tlenek wapnia i tlenek magnezu oraz węglan wapnia i węglan magnezu, prażenie, mielenie, odsiewanie skał wapniowo- magnezowych	75	25	odsiew na sicie o wymiarze boku oczek kwadratowych: 2 mm, %, najwyżej 25
		02	tlenek wapnia i tlenek magnezu oraz węglan wapnia i węglan magnezu prażenie , mielenie, odsiewanie skał wapniowo - magnezowych	60	20	odsiew na sicie o wymiarze boku oczek kwadratowych: 2 mm, %, najwyżej 25
	węglanowe	03	węglan wapnia i węglan magnezu lub węglan wapnia, węglan magnezu, tlenek wapnia i tlenek magnezu, mielenie, odsiewanie skał wapniowo - magnezowych lub mieszanie skał wapniowo - magnezowych z prażonymi skałami wapniowo - magnezowymi	50	15	zawartość wody, %, najwyżej 10; odsiew na sicie o wymiarze boku oczek kwadratowych 2 mm, %, najwyżej 10; przesiew przez sito o wymiarze boku oczek kwadratowych 0,5 mm,%, co najmniej 50
		04	węglan wapnia i węglan magnezu lub węglan wapnia, węglan magnezu i tlenek wapnia, mielenie, odsiewanie, mieszanie skał wapniowo - magnezowych ze skałami wapniowymi lub tlenkiem wapnia	50	8	zawartość wody, %, najwyżej 10; odsiew na sicie o wymiarze boku oczek kwadratowych 2 mm, %, najwyżej 10; przesiew przez sito o wymiarze boku oczek kwadratowych 0,5 mm, %, co najmniej 50
		05	węglan wapnia i węglan magnezu, mielenie, odsiewanie skał wapniowo - magnezowych	45	15	zawartość wody, %, najwyżej 10; odsiew na sicie o wymiarze boku oczek kwadratowych 2 mm, %, najwyżej 10; przesiew przez sito o wymiarze boku oczek kwadratowych 0,5 mm, %, co najmniej 50
		06	węglan wapnia i węglan magnezu lub węglan wapnia, węglan magnezu i tlenek wapnia, mielenie, odsiewanie, mieszanie skał wapniowo - magnezowych ze skałami wapniowymi lub tlenkiem wapnia	45	8	zawartość wody, %, najwyżej 10; odsiew na sicie o wymiarze boku oczek kwadratowych 2 mm, %, najwyżej 10; przesiew przez sito o wymiarze boku oczek kwadratowych 0,5 mm,%, co najmniej 50
		07	węglan wapnia i węglan magnezu lub węglan wapnia, węglan magnezu i tlenek wapnia, mielenie, odsiewanie, mieszanie skał wapniowo - magnezowych ze skałami wapniowymi lub tlenkiem wapnia	40	8	zawartość wody, %, najwyżej 10; odsiew na sicie o wymiarze oczek kwadratowych 2mm, %, najwyżej 10; przesiew przez sito o wymiarze boku oczek kwadratowych 0,5 mm,%, co najmniej 50

Typy wapna nawozowego zawierającego magnez [6]

W porównaniu z wcześniejszymi przepisami, w Rozporządzeniu Ministra Gospodarki, typy wapna nawozowego uległy nieznacznej korekcie (tab. 1, 2).

Wapna nie zawierające magnezu podzielone są na trzy typy:

• z przerobu skał wapiennych (wcześniej - nawozy wapniowe z produkcji podstawowej),

• z produkcji ubocznej (wcześniej z pozysku),

• pochodzenia naturalnego (kopalina), wcześniej - wapno kredowe pochodzenia naturalnego - kopalina.

Typy wapna nawozowego zawierającego magnez pozostały niezmienione i w dalszym ciągu funkcjonują jako tlenkowe i węglanowe. Nie wprowadzono także zmian w oznakowaniu odmian nawozów, jak również w ich parametrach jakościowych. Zaistniałe zmiany miały zatem charakter formalny, związany z dostosowaniem prawa w związku z członkowstwem Polski w Unii Europejskiej.

Sprzedaż nawozów wapniowych i wapniowo-magnezowych przez wiele lat wspierana była dotacjami przedmiotowymi wypłacanymi przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi [7-11]. Do 2000 r. dotacje do wapna wypłacane były za pośrednictwem izb skarbowych. Począwszy od 2000 r. rozliczeniami dotacji do nawozów wapniowych i wapniowo-magnezowych zajmowały się stacje chemiczno-rolnicze. W tym czasie przepisy dotyczące przekazywania dotacji uległy znacznej rekonstrukcji. Przede wszystkim wprowadzony został wymóg badania gleby pod kątem zakwaszenia, będący podstawą do zakupu wapna dotowanego.

W latach 2000-2004, a więc w okresie kiedy stacje chemiczno-rolnicze brały czynny udział w ustanawianiu potrzeb wapnowania dla gospodarstw zainteresowanych zakupem wapna dotowanego, łączna kwota dotacji wypłaconych podmiotom produkującym wapno sięgnęła ponad 262 mln zł, na ogólną ilość blisko 5 mln ton CaO i CaO+MgO (rys. 1 i 2 tab. 2 i 4).

Rys.1. Dotacje do nawozów wapniowych i wapniowo-magnezowych w latach 2000-2004 [zł]

Rys.2. Sprzedaż CaO oraz Ca+MgO [t] dotowanego w latach 2000-2004

W opracowanej przez Fotymę i wsp. [3] w 2001 r. prognozie zapotrzebowania na wapno, w przeliczeniu na czysty składnik wynosi ono około 2 t CaO/ha i w skali kraju sięga blisko 30 mln ton, przy uwzględnieniu stopnia zakwaszenia gleb i ich składu granulometrycznego. Ocena ta nie budzi wątpliwości i obrazuje rzeczywisty stan w zakresie potrzeb wapnowania gleb w Polsce. Z uwagi na słaby dynamizm w zmianach udziału gleb bardzo kwaśnych i kwaśnych, należy uznać potrzeby te za aktualne w najbliższej przyszłości. Z dotychczasowych badań wynikało, że zmiany udziału gleb najsilniej zakwaszonych w Polsce były nieznaczne (1-3%) [5]. Jednak w latach 2000-2003 nastąpiło największe w ciągu 50 lat agrochemicznej działalności stwierdzono zmniejszenie tego udziału o blisko 6%, co stanowi około 1 mln ha UR (rys. 4). Fakt ten jednak nie musi oznaczać całkowitego zmniejszenia udziału gleb zakwaszonych w Polsce.

Rys.3. Zależność pomiędzy udziałem gleb bardzo kwaśnych i kwaśnych a przebadaną powierzchnią gleb na potrzeby zakupu wapna dotowanego

Rys.4. Tendencje wysokości dotacji do wapna, zużycia CaO/ha i udzaił gleb bardzo kwaśnych i kwaśnych

Ilość wapna sprzedanego producentom rolnym z uwzględnieniem dotacji zabezpieczała zaledwie około 17% całkowitego zapotrzebowania na CaO. Taki rozwój sprzedaży i zużycia wapna zadecydować może o wzroście udziału gleb zakwaszonych w Polsce. Wyniki wskazują bowiem, że średnia dawka wapna sprzedanego wraz z dotacją przekraczała nieco 1 t CaO/ha, co stanowi połowę średniej dawki proponowanej przez Fotymę w opracowaniu z 2001 r. [3], na podstawie stopnia zakwaszenia i składu granulometrycznego gleb.

Od lat 90. następowało stałe zmniejszanie zarówno kwot dotacji do wapna, a także średniej dawki CaO/ha [1]. Bardzo powolne zmiany stwierdzano w stanie zakwaszenia gleb. Mimo, że przyczyną zmniejszenia udziału gleb bardzo kwaśnych i kwaśnych może być ich

wyłączanie z produkcji, to również nie ma wyraźnych zależności pomiędzy kwotami dotacji a zużyciem wapna i jego średnimi dawkami. Dotacje przeznaczone do nawozów wapniowych i wapniowo-magnezowych w 2003 r. były ponad 3-krotnie niższe w porównaniu do kwot w 1997 r., a produkcja wapna uległa zmniejszeniu o 38%, podczas gdy średnia dawka o 32% (tab. 4, rys. 1 i 2). Z danych stacji chemiczno-rolniczych, dotyczących przebadanych powierzchni użytków rolnych pod kątem odczynu w celu zakupu wapna z dotacją oraz z danych GUS dotyczących zużycia wapna w kraju, wynika dosyć ścisła zależność, chociaż nie potwierdzająca się we wszystkich rejonach kraju (rys. 3). Natomiast wielkość sprzedaży wapna dotowanego zestawiona ze średnimi dawkami wapna wg GUS wskazuje, że stanowiło ono w ostatnich latach aż 75% tej dawki.

Zapotrzebowanie na wapno w warunkach gleb Polski jest bardzo znaczące i niezmiennie duże, głownie z uwagi na przyrodniczy charakter zakwaszenia. Jednak zmiany w sposobie finansowania rolnictwa, mające nieznany dotąd charakter, nie powinny limitować zużycia wapna. Jak wynika z danych zawartych w tabeli 3, kwoty dotacji przypadające w ostatnich latach do 1 ha UR, w gospodarstwach korzystających z wapna dotowanego, wynosiły około 3 euro, podczas gdy wysokość dopłat bezpośrednich do jednego ha rocznie stanowić będzie kwotę ok. 50 euro.

Tabela 3

Wyszczególnienie
Powierzchnia użytków rolnych przebadana na potrzeby zakupu wapna dotowanego w latach 2000-2004	4.517.244 ha
Ilość wydanych zaświadczeń	204.682 szt
Średnia ilość ha na jedno zaświadczenie	22 ha
Ilość sprzedanego wapna dotowanego CaO/CaO+MgO	4.872.423 t
Kwota dotacji w latach 2000-2004	262.558.925 zł
Ilość sprzedanego CaO na 1 ha przebadanej powierzchni	1,08 t
Ilość sprzedanego CaO na jedno zaświadczenie (gospodarstwa)	23,7 t
Kwota przypadającej dotacji na 1 ha	58,12 zł
Kwota przypadającej dotacji na jedno gospodarstwo^1/	1278,7 zł

Niektóre dane o wielkości dotacji i ich wykorzystaniu

^1/ jedno gospodarstwo mogło występować po kilka zaświadczeń, dlatego kwota dotacji dla jednego gospodarstwa mogła być wyższa

Tabela 4

Wyszczególnienie	Kwota	Różnica %
Dotacja w roku 1997	191 mln zł	-
Dotacja w roku 2003	54 mln zł	72
Produkcja wapna w roku 1997	2479 mln t	-
Produkcja wapna w roku 2003	1530 mln t	38
Średnia dawka CaO w roku 1997	139 kg/ha	-
Średnia dawka CaO w roku 2003	94 kg/ha	32

Niektóre dane o wpływie dotacji na podaż i zużycie wapna

WNIOSKI

1. Wielokrotne zmniejszenie kwot dotacji od lat 90. było nieproporcjonalne do ogólnego zużycia wapna w Polsce jak też wielkości średniej dawki CaO w t/ha określanej przez GUS.

2. Zmniejszanie dotacji do wapna nie wywołało negatywnych zmian w udziale gleb najsilniej zakwaszonych, co może świadczyć o bardziej efektywnym wykorzystywaniu nawozów do odkwaszania gleb.

3. Likwidacja dotacji nie powinna stanowić czynnika limitującego zużycie wapna w Polsce, gdyż kwoty dopłat bezpośrednich wielokrotnie przewyższają dotychczasowe środki wspierające działalność rolniczą, a ponadto mogą być kierowane corocznie do wszystkich producentów rolnych.

LITERATURA

1. Boguszewska M., Fotyma M., Wilkos G.: 2001. Zasoby i ocena wartości surowców do wapnowania gleb. Nawozy i Nawożenie, 3 (8), 51-62.

2. Filipek T.: 2001. Przyrodnicze i antropogeniczne przyczyny oraz skutki zakwaszenia gleb. Nawozy i Nawożenie, 3 (8), 5-26.

3. Fotyma M., Pietruch Cz.: 2001. Aktualny stan zakwaszenia gleb i zapotrzebowanie na nawozy wapniowe w Polsce. Nawozy i Nawożenie, 3 (8), 27-50.

4. GUS.: 2004. www.stat.gov.pl

5. Lipiński W.: 2000. Odczyn i zasobność gleb w świetle badań Stacji Chemiczno-Rolniczych. Nawozy i Nawożenie, 3 (8), 27-50.

6. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 19 maja 2004 roku w sprawie określenia typów wapna nawozowego. Dz.U. nr 130, poz. 1384.

7. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 19 kwietnia 2000 r. w sprawie wysokości stawek dotacji przedmiotowych dla różnych podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa oraz szczegółowych zasad i trybu udzielania oraz rozliczania tych dotacji (Dz. U nr 35, poz. 401).

8. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 25 kwietnia 2001 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wysokości stawek dotacji przedmiotowych dla różnych podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa oraz szczegółowych zasad i trybu udzielania oraz rozliczania tych dotacji (Dz. U nr 41, poz. 468).

9. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 27 maja 2002 r. w sprawie stawek dotacji przedmiotowych dla różnych podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa (Dz. U nr 65, poz. 595).

10. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 kwietnia 2003 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie stawek dotacji przedmiotowych dla różnych podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa (Dz. U nr 77, poz. 685).

11. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 15 kwietnia 2004 r. w sprawie stawek dotacji przedmiotowych dla różnych podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa (Dz. U nr 72, poz. 655).

12. Rozporządzenia (WE) nr 2003/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 października 2003 r. w sprawie nawozów.

13. Ustawa z dnia 26 lipca 2000 roku o nawozach i nawożeniu. Dz.U. nr 89 poz. 991.

---