dr Henryk Bąk

Doświadczenia wybranych państw unijnych w kwestii wejścia do strefy euro.

Wnioski dla Polski

Każde z nowych państw członkowskich podpisując Traktat Wspólnoty Europejskiej (TWE) miało świadomość, że wstępując do tego ugrupowania zobowiązało się jednocześnie do przyjęcia wspólnej waluty euro, tyle że nie został określony termin tego kroku. Tylko Dania i Wielka Brytania nie mają takiego obowiązku, gdyż w ramach prac nad Traktatem z Maastricht, zmieniającym TWE, w którym określono reguły oraz harmonogram wdrożenia w życie unii walutowej, kraje te wynegocjowały klauzulę opt out dającą im prawo do zachowania własnego pieniądza.

W okresie prowadzenia negocjacji akcesyjnych przedstawiciele polskich władz, w szczególności reprezentanci władzy monetarnej deklarowali możliwość spełnienia przez Polskę kryteriów konwergencji nominalnej i wejścia Polski do strefy euro w okresie 2006 - 2007. Nie podjęto jednakże wówczas konkretnych działań oznaczających przygotowywanie gospodarki do tego trudnego kroku. Tak więc po wejściu Polski w 2004 r. do Unii Europejskiej władze wykonawcza i ustawodawcza oraz główne siły polityczne kraju nie były nawet w stanie wypracować wspólne stanowisko w tej kwestii i określić orientacyjny termin wprowadzenia euro, a także nakreślić wstępny harmonogram działań niezbędnych do przygotowywania gospodarki w tym zakresie. Inne kraje ogłosiły co prawda planowane terminy wprowadzenia euro, ale tylko czterem krajom, tj. Słowenii, Malcie, Cyprowi i Słowacji udało się zrealizować te zamierzenia w deklarowanych terminach. Pierwszym konkretnym krokiem wskazującym na przygotowywanie gospodarki danego kraju do wejścia do strefy euro jest wprowadzenie narodowej waluty do mechanizmu kursowego ERM II.

Mechanizm kursowy ERM II stosowany jest od 1 stycznia 1999 r. Został on wprowadzony w miejsce obowiązującego wcześniej mechanizmu ERM. Zmiana mechanizmu wynikała z faktu wprowadzenia wspólnej waluty euro i konieczności dostosowania mechanizmu kursowego do nowej sytuacji, gdyż zniknęła potrzeba ustalania wzajemnych bilateralnych kursów względem walut pozostających w Europejskim Systemie Kursowym, a kluczowym elementem oceny stabilności kursowej stało się utrzymywanie kursu rynkowego danej waluty na poziomie zbliżonym do kursu centralnego (referencyjnego) względem euro.

Mechanizm ten jest wielostronnym porozumieniem stron, w ramach którego ustalony zostaje przede wszystkim poziom kursu centralnego względem euro, który może się wahać w ramach normalnego przedziału wynoszącego +/- 15%. W art. 121 TWE określono, że stabilność kursowa oznacza utrzymywanie waluty co najmniej przez okres dwóch lat w tym mechanizmie bez dewaluacji w stosunku do innych walut (obecnie w stosunku do euro).

W 1999 r. w mechanizmie ERM II pozostawały tylko grecka drachma oraz korona duńska, a po wejściu od 2001 r. Grecji do strefy euro w okresie do czerwca 2004 r. w mechanizmie tym pozostawała tylko koron, przy czym w odniesieniu do korony stosowany jest wąski przedział wahań wynoszący +/- 2.25%.

Wprowadzenie waluty danego kraju do mechanizmu ERM II dokonywane jest na podstawie poufnego wspólnego wniosku ministra finansów i prezesa banku centralnego, w którym powinna być zawarta propozycja wysokości kursu (parytetu) centralnego waluty narodowej w stosunku do euro oraz proponowany maksymalny zakres odchyleń kursu rynkowego od kursu centralnego. Decyzja o włączeniu waluty narodowej do mechanizmu ERM II przygotowana zostaje w trybie poufnym w ramach prac Rady Ecofin na podstawie wstępnego porozumienia wynegocjowanego przez Komitet ERM II. Porozumienie końcowe podpisywane jest przez reprezentantów ministrów finansów, prezesów banków centralnych strefy euro i państw uczestniczących w mechanizmie ERM II oraz Prezesa EBC. Wprowadzanie pieniądza krajowego do mechanizmu kursowego jest pierwszym niezbędnym krokiem na etapie oceny stopnia zbieżności gospodarczej kraju ze strefą euro. Stosunkowo szybko po wejściu do Unii, bo już 28 czerwca 2004 r. do tego mechanizmu wprowadzony został słoweński tolar, estońska korona oraz litewski lit, 2 maja 2005 r. do mechanizmu weszły cypryjski funt, maltański lir i łotewski łat, a 28 listopada tego roku słowacka korona. Krajom nadbałtyckim nie udało się dotychczas spełnić kryteriów konwergencji nominalnej, co najdotkliwiej odczuła Litwa, która w 2006 r. wystąpiła z wnioskiem o uchylenie derogacji, czyli wystąpiła do organów Unii o zgodę na wprowadzenie euro. Litwa nieznacznie przekroczyła wartość referencyjną dla kryterium stabilności cenowej, co stanowiło podstawę do podjęcia negatywnej decyzji w kwestii wprowadzenia euro.

Dla wytyczenia polskiej ścieżki do strefy euro pomocne mogą okazać się doświadczenia Słowenii i Słowacji, czyli krajów, które przeszły etap transformacji systemowej. Specyfika sytuacji Malty i Cypru powoduje, że droga tych krajów do strefy euro będzie miała dla Polski mniejsze znaczenie.

1. Słoweńska droga do strefy euro

Słowenia jest małą gospodarką otwartą liczącą prawie 2 mln mieszkańców (1,97 mln) o korzystnym położeniu geograficznym, dużych walorach turystycznych. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca przekroczył w 2002 r. poziom 11 tys USD osiągając (wg PPP) 69% średniego poziomu strefy euro oraz ponad 81% średniego poziomu dla 27 państw tworzących aktualnie UE (o 4 punkty procentowe więcej niż Portugalia). Eksport towarów tego małego kraju wyniósł wówczas 10,4 mld a import 10,9 mld USD. Struktura gospodarki słoweńskiej zbliżała się już wówczas do struktury wysokorozwiniętych krajów zachodnich, co oznaczało stopniowe zmniejszanie się znaczenia rolnictwa i przemysłu w tworzeniu PKB oraz wzrost znaczenia sektora usług, w szczególności usług turystycznych, transportowych i handlowych. Słowenia prowadząc wówczas zrównoważoną politykę gospodarczą była wysoko oceniania pod względem ryzyka inwestycyjnego. Agencja ratingowa Standard&Poor's podniosła ocenę z poziomu „A” do poziomu „A+”, co stanowiło wyższą ocenę niż uzyskiwała wówczas Grecja.

1.1. Polityka pieniężna i kursowa Słowenii

W latach 90. oraz w okresie do 28 czerwca 2004 r., gdy nastąpiło usztywnienie kursu w ramach mechanizmu ERM II, Słowenia utrzymywała kurs płynny kierowany. W praktyce słoweński tolar ulegał stopniowej niewielkiej deprecjacji, co może wskazywać, że w istocie rzeczy stosowany był mechanizm kursowy zbliżony do pełzającego pasma (crawling band) lub pełzającego zaczepu (crawling peg), a praktyce pełzającej dewaluacji, ale bez określania kursu centralnego oraz podawania do publicznej wiadomości zakresu okresowej dewaluacji. Po zliberalizowaniu od 1999 r. obrotów kapitałowych, szczególnie krótkoterminowego kapitału portfelowego, co musiało zostać przeprowadzone w związku z negocjacjami akcesyjnymi do UE, polityka kursowa dostosowana została do zasady niepokrytego parytetu procentowego (uncoverd interest rate parity). Zasada ta oznaczała, że wyższe stopy procentowe w Słowenii (po skorygowaniu ich o poziom ryzyka dla spekulanta walutowego) w porównaniu ze strefą euro kompensowane były odpowiednią skalą deprecjacji tolara (SIT) w takim zakresie, aby wyeliminować lub też znacznie ograniczyć opłacalność arbitrażu walutowego. Tak więc o ile w 1997 r. średnioroczny kurs wynosił 181 SIT/ECU, a w 1999 r. 194,4 SIT/EUR, to w 2001 r. wyniósł już 218 SIT/EUR, a w 2003 r. - 233,8 SIT/EUR. W 2004 r. kurs centralny ustalony został na poziomie 239,64 SIT/EUR

Osiąganiu zbieżności gospodarczej ze strefą euro sprzyjała także polityka pieniężna Słowenii. W latach 90. realizowana była polityka oparta na średniookresowym celu wzrostu podaży pieniądza. Podobnie jak w Niemczech w pierwszej połowie lat 90. kontrolowano wzrost podaży pieniądza mierzonego agregatami M1 i M3, a od 1996 r. kontrolowano także wysokość (stopę) deprecjacji tolara. Deprecjacja wspierała wówczas konkurencyjność eksportu poprzez wyrównywanie różnicy pomiędzy inflacją w Słowenii i w państwach unijnych, do których kierowano głównie eksport.

W 2001 r. w nowej ustawie o Banka Slovenije (bank centralny Słowenii) jako podstawowy cel tej polityki przyjęto stabilność cen. Do powyższego celu zmierzano poprzez stosowanie dwufilarowych ram polityki pieniężnej, tj. kontrolę agregatów monetarnych i ocenę rozwoju sytuacji w sferze realnej oraz realizację celu kursowego, przy czym zakres deprecjacji pieniądza podporządkowano warunkowi niepokrytego parytetu procentowego. W celu osiągnięcia średniookresowego celu obniżenia inflacji do 4% na koniec 2003 r. Banka Slovenije musiał utrzymywać odpowiednio wyższe stopy procentowe w porównaniu do strefy euro, co wyznaczało też skalę wymaganej deprecjacji kursu. Po wprowadzeniu tolara do mechanizmu ERM II celem tej polityki stało się utrzymanie stabilności kursu względem euro.

Prowadzona po 2001 r. polityka pieniężna była nastawiona na dokonywanie stopniowej dezinflacji. Nie podejmowano jednak zdecydowanych kroków w zakresie ograniczania popytu, gdyż odbiłoby to się negatywnie na wzroście gospodarczym. Bank centralny dążył do tego, aby nie powstała na rynku wewnętrznym nadmierna presja popytowa, co było o tyle istotne, że do 2001 r. wzrost wynagrodzeń na 1 pracownika kształtował się stosunkowo wysoko (13,6% w 1996 r.,12,8% w 1997 r., niewiele mniej w okresie 2000 - 2001 oraz ok. 8 - 9% w latach 1998 - 99). Od 2002 r. wskaźnik wzrostu wynagrodzeń w gospodarce stopniowo obniżał się do poziomu 7,7% w 2004 r.

1.2. Polityka fiskalna

Zarówno w latach 90. jak i po 2000 r. Słowenia nie prowadziła nadmiernie ekspansywnej polityki fiskalnej. Świadczy o tym dobitnie poziom zadłużenia publicznego, który w 1996 r. wynosił 21% PKB, w 1999 r. zadłużenie wzrosło do 24,6%, a w 2002 r. dług publiczny osiągnął poziom 29,7% PKB. Wydatki budżetowe wzrosły z poziomu 44,1% PKB w 1999 r. do 49% PKB w 2001 r. Wzrost dochodów był jednak w tym okresie znacznie niższy, gdyż wyniósł tylko 2,5 punktu procentowego (z 42,1% do 44,7% PKB). W następnych latach dochody budżetowe ustabilizowały się na poziomie ok. 45% PKB, natomiast wydatki zmniejszyły się do poziomu 47,3% PKB w 2005 r.. Oceniając sytuację budżetową Słowenii należy wskazać na następujące czynniki:

• stosowanie repartycyjnego systemu emerytalnego (pay as you go), a wydatki emerytalne ukształtowały się na relatywnie wysokim poziomie w porównaniu do innych krajów unijnych (10,9% PKB w 2005 r.). Ze względu na starzenie się społeczeństwa słoweńskiego nastąpi (wg prognoz Komitetu Polityki Gospodarczej UE i Komisji Europejskiej) dalszy wzrost tego wskaźnika do 2050 r. o 9,7% PKB w porównaniu z 2004 r.;

• podatek VAT został wprowadzony dopiero w 1999 r.. Od 2007 r. podniesiono stawkę podstawową tego podatku z 20% do 21%, a stawkę obniżoną z 8,5% do 9%;

• ok. 8% PKB stanowiły na koniec 2003 r. wyspecyfikowane zobowiązania warunkowe (głównie z tytułu gwarancji państwowych dla sektora publicznego w związku z finansowaniem infrastruktury oraz gwarancji eksportowych);

• w okresie 1996 - 2005 poprawiła się struktura walutowa długu. Udział długu publicznego w walutach obcych zmniejszył się z 62% do 40%, w tym w euro wyniósł 39% całości długu, co oznacza, że po wprowadzeniu euro dług w walutach obcych wyniósł zaledwie 1%;

• saldo budżetowe po wyłączeniu rządowych nakładów inwestycyjnych było od 2002 r. dodatnie, przy czym z roku na rok wzrastało osiągając w 2005 r. 1,5% PKB.

Z przedstawionych powyżej faktów wynika, że Słowenia prowadziła rozsądną politykę budżetową, czemu sprzyjało niskie bezrobocie (6,9% w 1996 r., a w 2005 r. - 6,3%, tylko w okresie 1998/99 stopa bezrobocia przekroczyła 7%), a także zrównoważony wzrost gospodarczy, który w okresie 10 lat przed wprowadzeniem euro wynosił ok. 4%, a w 2007 r. wyniósł 6,1%. W korzystnym gospodarczo 2007 r. deficyt wyniósł tylko 0,1%, a dług publiczny zmniejszył się do poziomu 24,1% PKB.

1.3. Stabilność cenowa

W okresie 1996 -2001 inflacja mierzona wskaźnikiem HICP kształtowała się w Słowenii na poziomie ok. 8 - 9% ( maksymalnie 9,9% w 1996 r., a najniżej 6,1% w 1999 r.). Po zmianie założeń polityki pieniężnej dokonanych w 2001 r. inflacja zaczęła stopniowo obniżać się do poziomu 7,5% w 2002 r. oraz 5,7% w 2003 r.. Po wprowadzeniu tolara do mechanizmu kursowego ERM II kurs został ustabilizowany. Gdy dokonywano pierwszej oceny spełnienia kryteriów konwergencji przez nowe państwa członkowskie inflacja za okres wrzesień 2003 - sierpień 2004 wyniosła 4,1% przy wartości referencyjnej wynoszącej wówczas 2,4% (wyliczonej jako średni wskaźnik inflacji dla trzech krajów UE, które osiągnęły najniższy wzrost cen, wówczas Finlandii, Danii i Szwecji, powiększony o 1,5 punktu procentowego). Przy decydującej ocenie stanowiącej podstawę do uchylenia derogacji wobec Słowenii dokonywanej w maju 2006 r. inflacja w okresie kwiecień 2005 - marzec 2006 wyniosła tylko 2,3% przy wartości referencyjnej wynoszącej 2,6% (do oceny poza Finlandią i Szwecją przyjęto wówczas inflację w Polsce). Na 2006 r. Komisja Europejska i MFW prognozowały inflację w wysokości 2,4%, a na 2007 r. - 2,4 - 2,5%. W 2006 r. prognoza w zasadzie się sprawdziła (w rzeczywistości wyniosła - 2,5%). Po wprowadzeniu euro inflacja w praktyce w 2007 r. wyniosła - 3,8%, przy średniej dla UE -27 wynoszącej - 2,3%. Z powyższych danych wynika, że Słowenia nie dążyła do duszenia inflacji za wszelką cenę. Zacieśnienie polityki pieniężnej nastąpiło natomiast wyraźnie w 2005 r., gdy podaż pieniądza M3 spadła o 3%, gdy rok wcześniej podaż ta wzrosła o 8,6% (do 2002 r. podaż pieniądza wzrastała rokrocznie powyżej 10%, a w 2001 r. wskaźnik wzrostu wyniósł nawet 29,4%). Cechą charakterystyczną w zakresie kształtowania się sytuacji na rynku kredytowo - pieniężnym jest znaczny wzrost kredytów bankowych. W ciągu analizowanych 10 lat najniższy wzrost zanotowano w 2002 r. (zaledwie 10,2%) ale w 2003 r. wyniósł już 16,4%, a w 2005 r. - 23,7%.

1.4. Trwałość konwergencji

Trwałość konwergencji oceniana jest na podstawie kształtowania się długoterminowych stóp procentowych oraz stabilności kursu walutowego.

W 2002 r. oprocentowanie 10-letnich dłużnych papierów skarbowych kształtowało się na poziomie powyżej 9%, ale w IV kwartale tego roku uległo obniżeniu do poziomu poniżej 7%. Po ok. rocznej stabilizacji tych stóp nastąpiła ich dalsza obniżka. W okresie od września 2003 r. do sierpnia 2004 r. średni poziom tych stóp wyniósł 5,2% przy wartości referencyjnej wynoszącej 6,4% oraz przy średniej dla strefy euro - 4,3%. W okresie podlegającym decydującej ocenie, czyli od kwietnia 2005 r. do marca 2006 r. średni poziom tych stóp wyniósł 3,8%, czyli o 2,1 punktu procentowego poniżej wartości referencyjnej. W marcu 2006 r. rozpiętość tych stóp w stosunku do średniej stopy dla strefy euro wyniosła zaledwie 0,1 punktu procentowego. Osiągnięta w tym okresie konwergencja stóp procentowych była możliwa dzięki prowadzeniu rozważnej polityki fiskalnej, szczególnie stosunkowo niskiemu zadłużeniu publicznemu, skutecznemu procesowi dezinflacji, a także wysokiej stabilności kursowej.

Słowenia bez poważnych napięć utrzymała stabilność tolara względem euro. Tylko w początkowym okresie po wejściu tolara do mechanizmu ERM II podejmowane były próby destabilizacji kursu ale przeprowadzona interwencja walutowa dała sygnał, że podejmowane będą zdecydowane działania w celu utrzymania stabilności kursowej, pomimo dysparytetu krótkoterminowych stóp procentowych, który do lipca 2004 r. wynosił 2,3 punktu procentowego oraz średnio 1,9 punktu w okresie do października 2005 r. Ze względu na powyższy dysparytet stosowane były krótkoterminowe swapy walutowe oraz sporadycznie interwencje walutowe.

Z oceny stabilności kursowej dokonanej przez EBC w maju 2006 r. wynika, że tolar charakteryzował się niezwykle wysoką stabilnością. W okresie utrzymywania tolara w mechanizmie kursowym ERM II maksymalne odchylenie w górę od kursu centralnego wyniosło 0,1%, a maksymalne odchylenie w dół -0,2%.

Słowenia prowadziła rozważną politykę gospodarczą zarówno w okresie przed wejściem do Unii Europejskiej, jak i w okresie przygotowywania gospodarki do wprowadzenia euro. Główny akcent w polityce gospodarczej położony był na stymulowanie wzrostu gospodarczego przy stopniowo dokonywanej transformacji systemu gospodarczego. PKB na jednego mieszkańca (licząc wg parytetu siły nabywczej) wzrósł z 63,2% w 1996 r. do 74,1% średniego poziomu strefy euro w 2004 r. Dokonującej się wówczas transformacji i restrukturyzacji gospodarki towarzyszyła szeroka akcja kredytowa wsparta gwarancjami państwowymi dla rozwoju eksportu i sfinansowania infrastruktury. Jednocześnie nie dokonywano gruntownych zmian w sferze społecznej. Utrzymany został repartycyjny (tradycyjny) system emerytalny. Ale też składki na ubezpieczenia społeczne (15% PKB) były niewiele niższe od wydatków na świadczenia socjalne (17% PKB w latach 2000 - 2005). Utrzymywana była też w pewnym zakresie indeksacja płac i transferów socjalnych. Wynagrodzenia przeciętne w gospodarce wzrastały w okresie 10 lat w tempie szybszym niż wskaźnik inflacji. Nie stwarzało to jednak zagrożenia dla równowagi wewnętrznej. W 2001 r. podjęto działania zarówno w kierunku ograniczenia deficytu budżetowego (w latach 1999 - 2001 deficyt był nieco wyższy niż wartość referencyjna - 3% PKB), jak i ograniczenia inflacji, co w pełni zostało osiągnięte w 2005 r. Słowenia mogła więc spokojnie oczekiwać podjęcia w następnym roku pozytywnej decyzji Rady odnośnie uchylenia derogacji od 1 stycznia 2007 r.

2. Doświadczenia Słowacji w dochodzeniu do strefy euro

Droga Słowacji do strefy euro była znacznie trudniejsza w porównaniu ze słoweńską. Słowacja jest krajem na niższym poziomie rozwoju gospodarczego zarówno w porównaniu do Słowenii, jak też i Węgier oraz Republiki Czeskiej, które początkowo planowały znacznie szybsze wejście do strefy euro, ale tym dwóm krajom to się dotychczas nie udało. Sytuacja gospodarcza Słowacji była też znacznie trudniejsza zarówno ze względu na uwarunkowania strukturalne (ze względu na znaczną koncentrację na terenie Słowacji przemysłu zbrojeniowego i ciężkiego dawnej Czechosłowacji), co wymagało dokonania stosunkowo głębokich reform, jak i uwarunkowania o charakterze społeczno - politycznym.

Słowacja od początku swojego samodzielnego funkcjonowania uzyskiwała jednak stosunkowo wysokie wskaźniki wzrostu gospodarczego. W 1994 r. wzrost PKB wyniósł 6,2% przy wzroście realnej konsumpcji indywidualnej o 1%, dodatnim saldzie rachunku obrotów bieżących w wysokości 4,9% PKB, bezpośrednich inwestycjach zagranicznych rzędu 1,8% PKB. Wydatki sektora rządowego wyniosły wówczas 57,8% PKB przy deficycie budżetowym rzędu 6,1% PKB. Jednocześnie inflacja wnosiła 13,4%, a stopa bezrobocia rejestrowanego osiągnęła poziom 14,4%. Od 1996 r. rozpoczął się proces gruntownej restrukturyzacji gospodarczej. Nakłady na inwestycje brutto wzrosły realnie o 29,1% (po nieznacznym spadku w 1994 r. i stagnacji w roku następnym), W efekcie znacznego wzrostu importu pojawił się deficyt obrotów bieżących rzędu 9,4%, a zadłużenie zagraniczne wzrosło z poziomu 21,1% w 1995 r. do poziomu 30,6% PKB w 1996 r. Zadłużenie zagraniczne narastało do 2000 r. osiągając wówczas poziom 49,9% PKB, a wysoki deficyt obrotów bieżących (rzędu 8 - 9% z wyjątkiem okresu lat 1999 - 2000, gdy nastąpiło przyhamowanie wzrostu gospodarczego do poziomu 1,5 - 2,0%, a deficyt na rachunku bieżącym spadł do poziomu 4,8% i 3,5% w 2000 r.) utrzymał się do 2002 r. W okresie 1996 - 1998 osiągnięto jednak stosunkowo wysoki wzrost gospodarczy (powyżej 4%) przy narastającym fiskalizmie, gdy wydatki sektora rządowego i samorządowego wzrosły w 1997 r. do 65% PKB przy deficycie budżetowym rzędu 6,2% PKB. Jednocześnie inflacja utrzymywana była na umiarkowanym poziomie ok. 6%, co było możliwe dzięki szerokiej administracyjnej kontroli cen. Bank centralny Słowacji (NBS) utrzymywał też od 1996 r. konsekwentnie stopę refinansową na poziomie 8,8%, pomimo występowania bliźniaczych deficytów. W analizowanym okresie znacznie wzrosły też wydatki budżetowe na cele inwestycyjne.

W Raporcie o konwergencji za 2004 r. Europejski Bank Centralny podał, że wydatki kapitałowe z budżetu centralnego wniosły w 1996 r. 13,4% PKB, w następnych latach udział ten zmniejszał się stopniowo do poziomu 9,9% w 1999 r., ale w 2000 r. wzrósł ponownie do 13,3% PKB. Dokonywanie znacznych inwestycji w infrastrukturę było istotnym czynnikiem dla dalszego rozwoju kraju, gdyż brak stosownej infrastruktury jest barierą dla napływu zagranicznego kapitału w formie inwestycji bezpośrednich.

Drugim istotnym czynnikiem rzutującym na wytyczenie kierunku zagranicznej polityki gospodarczej była zmiana ekipy politycznej kierującej krajem, która dokonała się w 1998 r. Władzę wówczas utraciła populistycznie nastawiona ekipa Vladimira Meciara. Następny rząd Mikulasa Dzurindy za główny kierunek polityki przyjął integrację Słowacji z Zachodem. Słowacja stała się członkiem nie tylko Unii Europejskiej, ale także OECD oraz NATO, ale jednocześnie podjęte zostały reformy strukturalne niezbędne do przygotowania gospodarki do wejścia do strefy euro. Nowa ekipa rządowa kontynuowała inwestycje publiczne, które w 2000 r. osiągnęły w relacji do PKB najwyższy poziom. Wówczas też deficyt budżetowy był szczególnie wysoki (12,2% PKB), a zadłużenie sektora rządowego i samorządowego przekroczyło 50% PKB. Wydatki inwestycyjne, a także deficyt budżetowy utrzymały się na stosunkowo wysokim poziomie przez następne dwa lata. W 2002 r. deficyt budżetowy wyniósł 8,2% PKB. Ogólny obraz rozwoju gospodarczego Słowacji w okresie ostatnich lat rządów ekipy V. Meciara i pierwszej kadencji rządów M. Dzurindy zaprezentowane zostały w tabeli nr 1.

Tab. nr 1 Podstawowe wskaźniki sytuacji gospodarczej Słowacji w latach 1996 - 2002.

Roczne zmiany w procentach, o ile nie podano inaczej.	1996	1997	1998	1999	2000	2001	2002
Wzrost realny PKB PKB per capita wg PPS (strefa euro=100) Stopa bezrobocia Inflacja (HICP) Wynagrodzenia w gospod./pracownika Wydajność pracy w gospodarce Poziom cen (strefa euro=100) Deficyt budżetowy (%PKB) Dług publiczny (%PKB) Eksport towarów i usług (%PKB) Deficyt rachunku bież. i kapitał. (%PKB) Saldo inwestycji zagr. bezpośr. (%PKB) Efektywny nominalny kurs walutowy	8,0 42,7 - 5,8 7,2 5,6 37,6 8,6 30,8 51,0 9,7 1,4 0,3	5,7 43,3 - 6,0 15,4 7,1 40,7 6,7 33,5 54,8 9,1 0,4 2,8	4,4 45,5 12,6 6,7 9,8 4,9 40,8 5,3 34,5 58,3 9,2 1,9 -1,9	0,0 44,2 16,3 10,4 6,9 2,6 39,6 7,1 47,9 60,2 4,0 3,8 -11,6	1,4 44,1 18,8 12,2 13,3 3,4 44,2 12,2 50,4 69,5 3,0 9,4 0,6	3,4 46,1 19,3 7,2 5,8 2,8 43,0 6,5 49,0 71,8 7,9 7,4 -2,1	4,8 48,1 18,7 3,5 8,7 4,7 44,3 8,2 43,4 70,2 7,5 16,4 1,1

Źródło: Convergence Report May 2008, ECB, s. 192 - 199 oraz Convergence Report December 2006, ECB, s. 172 - 179. Dla okresu 1996 - 1997 dane pochodzą z raportu z 2006. (wskaźniki bilansu płatniczego także dla 1998 r.).

Z powyższych danych wynika, że po okresie rządów V. Meciara nastąpił dwuletni okres stagflacji. Załamaniu wzrostu gospodarczego towarzyszył też wzrost inflacji do dwucyfrowego poziomu. Na załamanie gospodarcze, poza sytuacją wewnętrzną, miały wpływ także czynniki zewnętrzne, w szczególności kryzys walutowy w Czechach, a następnie w Rosji. W 1998 r. Słowacja odeszła od polityki stałego kursu walutowego na rzecz kursu płynnego kierowanego i w następnym roku nastąpiła deprecjacja korony o prawie 12% (mierząc wskaźnikiem efektywnego kursu nominalnego), co przyczyniło się do znacznego ograniczenia deficytu obrotów bieżących dzięki znacznemu wzrostowi eksportu (o 9,3 punktu procentowego w relacji do PKB w 2000 r.). Przez cały analizowany okres występował dość wysoki deficyt budżetowy (średnio znacznie powyżej 6%), co przy wysokim wzroście wynagrodzeń (znacznie wyższym niż wzrost wydajności pracy) musiało mieć wpływ na wzrost cen. Od 2000 r. wystąpił też znaczny napływ kapitału zagranicznego w formie bezpośrednich inwestycji, osiągając swe apogeum w 2002 r. (16,4% w relacji do PKB). W analizowanym okresie Słowacja nieco odrobiła dystans dzielący ją od średniego poziomu strefy euro. PKB na jednego mieszkańca wzrósł z poziomu 42,7% w 1996 r. do poziomu 48,1% średniej dla strefy euro w 2002 r. Na zbliżonym poziomie ukształtowały się też wskaźniki obrazujące zakres konwergencji cenowej Słowacji ze strefą euro.

2.1. Przedsięwzięcia w zakresie przygotowania gospodarki do przyjęcia euro

W grudniu 2002 r. na Szczycie w Kopenhadze wynegocjowane zostały warunki finansowe wejścia 10 krajów do Unii, a w kwietniu następnego roku podpisany został Traktat Akcesyjny. W Słowacji zachodziła wówczas zgodność poglądów strony rządowej i Narodowego Banku Słowacji o konieczności możliwie jak najszybszego wejścia do strefy euro. W maju 2003 r. poddana została pod publiczną dyskusję wspólny dokument Ministra Finansów SR i NBS „Strategia SR w sprawie przyjęcia euro” (Strategy of the SR for Adoption of the Euro), który następnie został przyjęty jako rządowa strategia. Było to możliwe dzięki temu, że słowackie społeczeństwo poparło w wyborach parlamentarnych we wrześniu 2002 r. prowadzoną od czterech lat prozachodnią politykę M. Dzurindy. Wówczas podjęte zostały reformy strukturalne w obszarach:

• reformy podatków poprzez wprowadzenie w 2004 r. jednolitej (19%) liniowej stawki podatku PIT (w miejsce stawek progresywnych od 10 do 38%), podatku CIT (wcześniej 25%) oraz podatku VAT (zamiast stawek 14% i 20%), co zwiększyło siłę bodźców do rozwoju przedsiębiorczości;

• reformy emerytalnej poprzez zmiany w systemie repartycyjnym, ujednoliceniu i wydłużeniu do 62 lat okresu pracy, wprowadzeniu drugiego opartego na prywatnych funduszach filaru emerytalnego;

• reformy rynku pracy, w tym zmiany kodeksu pracy w kierunku zwiększenia elastyczności tego rynku;

• reformy zasiłków społecznych, zaostrzenie warunków przyznawania zasiłków dla bezrobotnych itp.

Podjęte zostały też reformy w innych obszarach, jak służba zdrowia, edukacja, funkcjonowanie sądownictwa ale nie zostały one w pełni zrealizowane. Rezultaty w zakresie konwergencji realnej i nominalnej przedstawione zostały w tabeli nr 2 i tabeli nr 3.

Tab. 2. Wybrane wskaźniki konwergencji realnej i nominalnej przed przyjęciem euro.

Roczne zmiany w procentach, o ile nie podano inaczej.	2003	2004	2005	2006	2007	2008 a)	2009 a)
Wzrost realny PKB PKB per capita wg PPS (strefa euro=100) Stopa bezrobocia Inflacja (HICP) Wynagrodzenia w gospod./pracownika Wydajność pracy w gospodarce Poziom cen (strefa euro=100) Deficyt budżetowy (%PKB) Dług publiczny (%PKB) Ceny akcji (Slovakia SAX Index) Ceny nieruchomości mieszkalnych Długoterminowe stopy procentowe Zmienność kursu względem euro	4,8 49,7 17,6 8,4 8,2 3,6 49,0 2,7 42,4 26,9 39,6 5,0 -	5,2 51,7 18,2 7,5 8,4 5,5 53,0 2,4 41,4 83,9 15,4 5,0 -	6,6 54,6 16,3 2,8 9,7 5,1 54,4 2,8 34,2 26,5 -10,3 3,5 -	8,5 57,8 13,4 4,3 7,9 6,1 56,9 3,6 30,4 0,5 16,8 4,4 3,5	10,4 11,1 1,9 8,3 8,1 2,2 29,4 7,2 23,9 4,5 9,3 ^c)	7,0 3,8 8,4 5,5 2,0 29,2 - - 4,5 ^b) 2,5	6,2 3,2 8,6 5,2 2,3 29,7 - - - -

1. wielkości prognozowane

2. stopa za 2008 r. oznacza średnią wartość z okresu kwiecień 2007 - marzec 2008. Dane za lata 2003 - 2005 pochodzą z raportów o konwergencji z 2004 i 2006 r.

3. z uwzględnieniem rewaluacji kursu centralnego korony o 8,5% w dn.19 marca 2007 r.

Źródło: Convergence Report May 2008, ECB, s. 30 i 192 - 199 oraz Convergence Report 2008, European Economy 3/2008, s. 173 - 182.

Z danych zawartych w tab. nr 2 wynika, że słowacka gospodarka rozwijała się z roku na rok coraz bardziej dynamicznie ale przy stosunkowo wysokim wzroście wynagrodzeń w całej gospodarce przypadających na jednego pracownika, wyższym od wzrostu wydajności pracy (rozpiętość ta z roku na rok ulegała jednak zacieśnieniu). W okresie 2003 - 2005 zanotowano wyraźną hossę na słowackiej giełdzie. Znacznie też wzrosły ceny mieszkań (tylko w 2005 r. odnotowano 10% spadek tych cen). Jednocześnie też zredukowany został deficyt budżetowy oraz spadało zadłużenie publiczne. Wzrosło też znacznie powiązanie gospodarki słowackiej z gospodarką światową, o czym świadczą dane z tabeli nr 3.

Tab. 3. Wskaźniki zakresu otwartości gospodarki.

	2003	2004	2005	2006	2007
Eksport towarów i usług (%PKB) Import towarów i usług (%PKB) Deficyt rachunku bież. i kapitał. (%PKB) Ujemne saldo dochodów (%PKB) Saldo inwestycji zagr. bezpośr. (%PKB) Saldo inwestycji pozostałych (%PKB) Przyrost aktywów rezerwowych (%PKB) Międz. poz. inwestycyjna netto (%PKB) Zadłużenie zagraniczne brutto (%PKB) Efektywny nominalny kurs walutowy (zmiana r/r w %)	75,6 76,8 5,6 5,5 5,8 4,7 4,2 -33,4 50,8 6,5	74,3 77,3 7,5 5,2 7,2 2,0 4,1 -39,7 51,5 4,6	75,9 80,2 8,5 4,8 4,2 10,0 4,8 -48,6 61,6 2,3	84,0 87,2 7,1 3,7 6,8 -7,4 -4,7 -59,8 52,1 3,3	86,1 86,5 4,7 4,3 3,5 6,3 5,2 -53,2 55,1 10,8

Źródło: Convergence Report May 2008, ECB, s. 192 - 199 oraz Convergence Report 2008, European Economy 3/2008, s. 173 - 182.

Z przedstawionych w tabeli danych wynika, że w okresie analizowanych pięciu lat powiązanie słowackiej gospodarki z zagranicą wzrosło. Zarówno eksport jak i import towarów i usług zwiększył się w relacji do PKB o ok. 10 punktów procentowych, przy czym ujemne saldo obrotów towarowych i usługowych uległo znacznemu zmniejszeniu dzięki wzrostowi eksportu. Eksport wzrastał pomimo stałej aprecjacji słowackiej korony. Wyjaśnienie tej kwestii wydaje się stosunkowo proste. Duży napływ zagranicznego kapitału, jaki notuje się od 2000 r. dokonywany był w formie inwestycji o charakterze proeksportowym. Negatywnym efektem znacznych inwestycji zagranicznych jest natomiast wzrost ujemnego salda dochodów, którego zakres w ostatnim okresie ukształtował się na poziomie zbliżonym do salda napływu inwestycji bezpośrednich. Na podstawie danych z tabeli nr 2 można szacować, że wprowadzając euro w 2009 r. Słowacja osiągnie poziom konwergencji realnej mierzony wysokością PKB na jednego mieszkańca w granicach 65 - 67% w relacji do średniego poziomu strefy euro (przy wskaźniku 57,8% w 2006 r.) , a w odniesieniu do konwergencji cenowej także poziom ok. 65% średniej dla strefy euro (głównie ze względu na wysoką aprecjację korony w okresie 2007 - 2008).

2.2. Ocena stabilności gospodarczej

2.2.1. Stabilność kursowa

Strategicznym celem władz słowackich było wprowadzenie euro w okresie 2008/09. Pierwszym faktycznym krokiem w tym kierunku było wprowadzenie 28 listopada 2005 r. korony (SKK) do mechanizmu kursowego ERM II przy kursie centralnym na poziomie 38,4550 SKK/EUR. Po okresie względnej stabilizacji kursowej (na poziomie 40,8 - 42,5 SKK/EUR) w drugiej połowie 2003 r. korona zaczęła stopniowo ulegać aprecjacji ale w pierwszej połowie 2005 r. powyższy trend załamał się, spadając o ok. 6% w porównaniu do poziomu kursu zaproponowanego jako kurs centralny, co może wskazywać na znaczny zakres interwencji walutowych w celu osłabienia korony przed planowanym wówczas wejściem do mechanizmu ERM II. W drugiej połowie 2005 r. kurs rynkowy wahał się wokół poziomu wyznaczonego przez późniejszy kurs centralny z wyraźną tendencją w kierunku jego deprecjacji. Po ustaleniu kursu centralnego kurs rynkowy korony ukształtował się stosunkowo szybko na poziomie o ok. 3% wyższym od kursu centralnego (w kierunku aprecjacji). Tylko w połowie 2006 r. korona uległa krótkookresowej nieznacznej deprecjacji w stosunku do kursu centralnego (powstrzymanej w efekcie zdecydowanych interwencji walutowych NBS), ale w następnych miesiącach korona podlegała stałej aprecjacji. Odchylenia od kursu centralnego kształtowały się na początku 2007 r. na poziomie 10 - 12%, pomimo podejmowania przez bank centralny interwencji walutowych. Ze względu na wysokie koszty sterylizacji i stałe odchylanie się kursu w kierunku aprecjacji w dniu 19 marca 2007 r. zrewaluowany został kurs centralny o 8,5%. Pomimo rewaluacji kurs korony utrzymywał się dalej w górnym (silnym) paśmie wahań , a jego maksymalne odchylenie w kierunku aprecjacji wyniosło 8,9% (do 18 kwietnia 2008 r.). W maju 2008 r. wzmocnienie kursu stało się jeszcze silniejsze (13,5%), w efekcie czego kurs centralny został ponownie zrewaluowany aż o 17,6472%, czyli silniej niż zakres maksymalnego 15% jego odchylenia.

Oceniając stabilność kursową należy stwierdzić, że Słowacja z formalnego punktu widzenia spełniła wymogi wynikające z Traktatu z Maastricht. Ale z drugiej strony nie można stwierdzić, że kurs rynkowy pozostawał blisko kursu centralnego bez poważnych napięć przez okres co najmniej dwóch lat. Można więc powiedzieć, że w regulacjach unijnych istnieje w tym zakresie pewna niespójność, która ujawniła się w przypadku Słowacji i została przez ten kraj skutecznie wykorzystana.

2.2.2. Stabilność cenowa

W okresie 2001 - 2006 średni poziom inflacji mierzonej wskaźnikiem HICP wyniósł na Słowacji 5,6%. Znaczny wpływ na relatywnie wysokie wskaźniki wzrostu cen miały korekty cen administrowanych (ich udział w koszyku HICP w 2004 r. wynosił 28%, a 2008 r. ok. 24%) oraz reforma podatków pośrednich (znaczne podniesienie stawek akcyzowych, a także podniesienie stawki VAT na towary podstawowe do poziomu 19%). Zgodnie z kryterium cenowym wskaźnik HICP musi przez okres roku przed badaniem pozostawać poniżej wartości referencyjnej, która w 2008 r. wyniosła 3,2%. Słowacja w 2008 r. (w okresie 12 miesięcy przed badaniem) wykazała inflację w wysokości 2,2%. Powyższe kryterium zostało także spełnione.

2.2.3. Stabilność fiskalna

Po wejściu do UE już w lipcu 2004 r. wobec Słowacji wszczęto procedurę nadmiernego deficytu, gdyż wg ówczesnych wyliczeń w 2003 r. na Słowacji wystąpił deficyt w wysokości 3,6%. Zgodnie z wytycznymi Rady deficyt nie powinien przekroczyć 4% w 2004 r., 3,9% w następnych dwóch latach, a w 2007 r. osiągnąć wymagany poziom 3%. W odniesieniu do Słowacji istniały jednak problemy metodologiczne w zakresie prawidłowego ustalenia deficytu. Po korekcie danych okazało się, że tylko w 2006 r. wystąpił nadmierny deficyt, natomiast na 2007 r. planowano osiągnąć deficyt w wysokości 2,9%,ale w efekcie wysokiego wzrostu gospodarczego (10,4%) osiągnięto wyższe dochody od planowanych i deficyt zmniejszył się do poziomu 2,2%. Jednocześnie w Programie Konwergencji przedłożonym przez Słowację w listopadzie 2007 r. założono dalszy spadek deficytu budżetowego, co w sumie stanowiło podstawę do uchylenia procedury nadmiernego deficytu. Było to tym bardziej uzasadnione, że dług publiczny utrzymywał się stale na relatywnie niskim poziomie, a od 2002 r. sukcesywnie spadał osiągając w 2007 r. poziom 29,4% PKB.

2.2.4. Trwałość konwergencji

Trwałość konwergencji oceniana jest na podstawie kształtowania się długoterminowej stopy procentowej oraz stabilności kursu walutowego. Cechą charakterystyczną gospodarki słowackiej było utrzymywanie stóp procentowych na rozsądnym poziomie. Stopa banku centralnego była od 2000 r. stopniowo obniżana (z poziomu 8,8%), a w okresach podwyższonej inflacji realna stopa procentowa była ujemna. Także długoterminowa stopa rentowności obligacji skarbowych była stosunkowo niska, a od 2003 r. kształtowała się na poziomie zbliżonym do średniej stopy strefy euro. W okresie 2001 - 2006 długookresowa stopa kształtowała się nawet na nieznacznie niższym poziomie (5,5%) w porównaniu do stopy krótkoterminowej (5,6%). Dysparytet stóp procentowych bez wątpienia stanowił bodziec do inwestowania kapitału portfelowego na Słowacji, jakkolwiek od 2003 r. dysparytet ten szybko zmniejszał się. Biorąc pod uwagę skalę aprecjacji, jaka dokonała się w okresie 2007 - 2008 należy liczyć się z możliwością wystąpienia trudności w zakresie dalszego rozwoju eksportu, jakkolwiek kapitał zagraniczny, który rozbudował przemysł motoryzacyjny i elektroniczny nie ma innej możliwości rozwoju jak poprzez forsowanie eksportu.

3. Wnioski dla Polski

Przykład obu zaprezentowanych strategii dojścia do strefy euro wymaga jedności kluczowych sił politycznych w kwestii terminu oraz sposobu przygotowania gospodarki na etapie dochodzenia do strefy euro.

Punktem wyjścia do wypracowania strategii dochodzenia do strefy euro powinna stanowić gruntowna analiza doświadczeń nowych państw członkowskich w tym zakresie, które już euro wprowadziły, jak i doświadczenia krajów, które swych strategii szybkiego wejścia do strefy euro nie były w stanie zrealizować. Chodzi tu z jednej strony o doświadczenia krajów bałtyckich, które pomimo prowadzenia restrykcyjnej polityki fiskalnej i restrykcyjnej polityki monetarnej nie były w stanie osiągnąć zakładanego celu, chociaż Litwa była niezmiernie blisko zrealizowania tego celu. Z drugiej strony jeszcze ważniejsze jest przeanalizowanie doświadczeń Słowenii oraz Słowacji. Słowenia doszła do wyznaczonego celu nie napotykając większych problemów w tym zakresie. W odniesieniu do Słowenii pouczający jest w tym zakresie sposób prowadzenia polityki kursowo - pieniężnej daleki od dogmatyzmu liberalno - monetarystycznego. Duże znaczenie miała w tym zakresie polityka niepokrytego arbitrażu procentowego, która przyczyniła się do uchronienia kraju przed napływem nadmiernej ilości zagranicznego kapitału spekulacyjnego.

Przykład Słowacji powinien dla Polski stać się szczególnie pouczający ze względu na potrzebę głębokiej transformacji struktury gospodarczej kraju, jak i zbliżony poziom rozwoju gospodarczego. Słowacja jest pozytywnym przykładem gruntownej reformy systemu podatkowego. Reforma ta opierająca się na ograniczeniu skali podatków dochodowych (bezpośrednich) na rzecz podatków pośrednich przyczyniła się z jednej strony do wzmocnienia bodźców dla rozwoju przedsiębiorczości, a z drugiej strony ustabilizowała częściowo wpływy budżetowe. Istotnym elementem słowackiej drogi rozwoju było silne wsparcie budżetowe w zakresie inwestycji infrastrukturalnych, co bez wątpienia przyczyniło się do zwiększenia atrakcyjności kraju dla kapitału zagranicznego. Wątpliwości może budzić natomiast fakt, czy Słowacja postąpiła słusznie dopuszczając do tak silnej aprecjacji korony. Czy nie spowoduje to, że gospodarka słowacka poniesie w przyszłości znaczne koszty, które zredukują pozytywne efekty zastąpienia korony przez euro.

	1996	1997	1998	1999	2000	2001	2002

	1996	1997	1998	1999	2000	2001	2002

Zamierzenia polskich władz w tym zakresie zostały omówione szerzej w pracy: H. Bąk: „Problemy wprowadzenia złotego do mechanizmu kursowego ERM II”, w: Gospodarka Polski w Unii Europejskiej w latach 2004 - 2006. Wybrane zagadnienia, red. H. Bąk, G. Wojtkowska - Łodej, OW SGH, Warszawa 2007, s. 117 - 120.

Pełny opis procedury wprowadzania walut narodowych do strefy euro zawiera raport: „Integracja Polski ze strefą euro: Uwarunkowania członkowstwa i strategia zarządzania procesem”, Ministerstwo finansów, Sierpień 2005, s. 18 - 21.

Patrz; Facts about Slovenia, The Government Public Relations and Media Office, Ljubljana, June 2003, s. 8 i 54 - 55; Raport o konwergencji, maj 2006, EBC, s. 43 oraz dane Eurostatu.

Z Raportu MFW wynika ,że w 2002 r. stopa deprecjacji wynosiła 3,3%, a przed usztywnieniem kursu w 2004 r. - 2%. Patrz: Staff Report for the 2004 Article IV Contultation - Republic of Slovenia, IMF 2004.

Patrz: Raport Roczny 2006 EBC 2007, s. 138 - 139.

Jak wyżej oraz G. Capriolo, V. Lavrac: Monetary and exchange rate policy in Slovenia, Ezoneplus, Working Paper No. 17G, 2003.

Convergence Report 2004, ECB, s. 170.

Convergence Report may 2006, ECB, s.43.

Parrz: Raport roczny 2006, EBC, s. 138 - 140, Raport o konwergencji, maj 2006, EBC, s. 38 -39 oraz s. 45 - 48.

Dane Eurostat.

Na obniżenie wskaźnika inflacji w 1999 r. miał wpływ relatywnie niski wskaźnik cen importowych. Deflator importu towarów i usług wyniósł wówczas tylko 1,9%, ale w następnym roku wskaźnik ten wzrósł do 13,9%, co odbiło się na wzroście inflacji w okresie 2000 - 2001. Patrz: Raport o konwergencji, maj 2006, s. 43.

Convergence Report 2004, ECB, s. 170.

Raport o konwergencji, maj 2006, s. 43.

Jak wyżej, s.51 oraz Convergence Report 2004, s. 177.

Raport jak wyżej, s. 49.

Patrz: The Quest for Equitable Growth in the Slovak Republic. A World Bank Living Standards Assesment, Report No. 32433-SK, World Bank, September 22, 2005, s. 7 - 8 i Convergence Report 2004, ECB, s 190.

Patrz: Convergence Report 2004, ECB, s. 190.

Patrz: J. Isa, I. Sikulova, Fulfilment of the convergence criteria in the Slovak Republic, w: Strategy of EMU Enlargement. Background, optimal choices, consequences, ed. by K. Żukrowska, D. Sobczak, IW, Warsaw 2004, s. 67 - 68.

E. Kohutikova, Process of Euro Introduction in Slovakia, seminarium NBP, 10 lipca 2008.

Patrz: Convergence Report, December 2006, ECB, s 178.

Neubewertung der slowakischen Krone im WKM II, EZB Monatsbericht, Juni 2008, s. 97.

Convergence Report 2008, European Economy 3/2008, s. 177.

International Financial Statistics, IMF, June 2007, s.896.

Convergence, jak wyżej, s. 180.

1

---