Oligofrenopedagogika jest nauką, jest szczegółowym działem pedagogiki specjalnej. Ma charakter teoretyczny i praktyczny. Przedmiotem zainteresowania oligo są osoby z upośledzeniem umysłowym, ich wychowanie, opieka, edukacja, rewalidacja. Celem oligo jest stworzenie takich zasad, metod postępowania z osobami upośledzonymi umysłowo, aby mogły one w możliwie wysokim zakresie samodzielnie funkcjonować w życiu społecznym. Przedmiotem badań w pedagogice specjalnej w zakresie funkcjonowania osób z upośledzeniem umysłowym jest zatem cały system aktywności pedagogów, psychologów, terapeutów, poznanie czynników środowiskowych oraz aktywność własna jednostek z upośledzeniem umysłowym.

Aby mówić o jednostkach z upośledzeniem umysłowym, czyli jednostkach, które odstają od normy pod względem funkcjonowania intelektualnego zasadnym jest, aby określić pojęcie normy intelektualnej. Jednostka funkcjonuje prawidłowo pod względem intelektualnym, gdy jej ogólny poziom i poziom wszystkich mierzonych sprawności intelektualnych mieści się w granicach dwóch odchyleń standardowych danej skali, np. skali Wechslera. Dziecko badane tą skalą, w której odchylenie standardowe wynosi 15 pkt. uznaje się za prawidłowo rozwijające się intelektualnie wtedy, gdy jego iloraz inteligencji pozostaje w granicach od 70 do 110. Jest to statystyczne kryterium normy intelektualnej.
Możemy zatem powiedzieć, że dane dziecko jest „normalne”, gdy poziom jego ogólnego funkcjonowania intelektualnego odpowiada poziomowi intelektualnemu zdecydowanej większości jego rówieśników mających tyle samo lat i wychowujących się w tych samych warunkach, w środowisku społecznym, w którym żyje badane przez nas dziecko. Uwzględniając kryteria psychologiczne, ewaluacyjne, społeczne i pedagogiczne, możemy powiedzieć, że dziecko funkcjonuje prawidłowo pod względem intelektualnym wtedy, gdy:

- poziom funkcjonowania procesów orientacyjno - poznawczych, intelektualnych i wykonawczych oraz poziom dojrzałości społecznej, a także tempo nabywania wiadomości i umiejętności są takie same jak zdecydowanej większości jego rówieśników wychowujących się w tych samym środowisku.

II =

Dziecko, które w skali Wechslera uzyskało iloraz inteligencji od 70 pkt. Będzie z lekkim upośledzeniem umysłowym jedynie w świetle diagnozy testowej, a nie klinicznej. Jeśli bowiem wykażemy, że tempo uczenia się tego dziecka i wyuczalność są takie same jak jego prawidłowo rozwijających się rówieśników z tego samego środowiska; wówczas mimo niskiego IQ rozpoznamy zaniedbanie pedagogiczne i środowiskowe przy ogólnym zauważonym niższym rozwoju intelektualnym. Nie można wówczas jednoznacznie stwierdzić, że dziecko jest z upośledzeniem umysłowym. Odchylenia od normy w zakresie funkcjonowania intelektualnego mogą mieć charakter GLOBALNY lub PARCJALNY.

Globalne odchylenie od normy w procesie funkcjonowania intelektualnego rozpoznajemy wówczas, gdy poziom wszystkich mierzonych sprawności intelektualnych tworzących inteligencję jest istotnie niższy niż przeciętny, tzn. niższy o dwa odchylenia standardowe i więcej w danej skali.

Gdy od normy odbiega jedna funkcja intelektualna lub dwie lub kilka przy prawidłowym funkcjonowaniu ogólnym intelektualnym, rozpoznaje się parcjalne odchylenie od normy bądź fragmentaryczne deficyty intelektualne.

Niedorozwój umysłowy - oligofrenia - nazywamy nim te przypadki upośledzenia umysłowego, które powstały w okresie ciąży, w okresie porodu lub zaraz po urodzeniu się dziecka do 3 roku życia. Musi się ujawnić do 18 roku życia.
Psycholog śledzący dynamikę rozwoju intelektualnego dzieci niedorozwiniętych umysłowo będzie stwierdzał, że ich wiek inteligencji oraz iloraz inteligencji, jak też przystosowanie społeczne niemal od początku odbiega od normy oraz mimo intensywnej stymulacji i rewalidacji dzieci takie nie osiągają normalnego poziomu funkcjonowania intelektualnego.

Otępienie - demencja - stan, gdzie zauważamy postępujące obniżenie się zarówno ilorazu inteligencji, jak i wieku inteligencji. Globalne otępienie zwane globalną demencją stwierdzany jest u jednostki wtedy, gdy jego ogólny rozwój intelektualny przebiegał do pewnego czasu mniej lub bardziej prawidłowo, a w wyniku określonego procesu chorobowego nastąpił rozpad pełnosprawnych funkcji intelektualnych, odpowiednich do wieku dziecka i środowiska życia społecznego. Następuje ich regresja do niższego stopnia poziomu funkcjonowania intelektualnego. Jest to postępujące obniżanie się wszystkich funkcji intelektualnych. Oprócz otępienia globalnego występuje również otępienie parcjalne, czyli niektórych funkcji i tzw. otępienie wysypkowe. W otępieniu globalnym równomiernie ulegają uszkodzeniu wszystkie funkcje psychiczne. W otępieniu wysepkowym występuje uszkodzenie tylko niektórych funkcji intelektualnych, np. pamięci, a inne są sprawne. Odbywa się to np. w miażdżycy naczyń mózgowych.

Zahamowanie - o zahamowaniu globalnym rozwoju intelektualnego mówimy, gdy rozwój intelektualny dziecka przebiegał do pewnego momentu mniej lub bardziej prawidłowo, tj. wiek inteligencji wzrastał z jednego poziomu na drugi, ale wskutek określonego czynnika chorobowego lub braku stymulacji nastąpiło zatrzymanie wieku inteligencji. Zahamowanie wieku inteligencji może być OKRESOWE lub TRWAŁE. Jest to zatrzymanie rozwoju intelektualnego na pewnym poziomie wieku. Jeżeli stwierdzamy, że jest trwałe, to zauważamy poziom upośledzenia umysłowego. Zahamowanie okresowe może wystąpić wskutek zapalenia opon mózgowych.

Niedorozwój umysłowy - definicja ta ukazała się w 9 wydaniu podręcznika „Niedorozwój umysłowy. Definicje. Klasyfikacje i systemy pomocy.” 1992.

Niedorozwój umysłowy charakteryzuje się istotnie niższym niż przeciętnym funkcjonowaniem intelektualnym z jednocześnie współwystępującym ograniczeniem w zakresie dwóch lub więcej spośród następujących umiejętności przystosowawczych:

1) porozumiewania się,

2) samoobsługi

3) trybu życia zawodowego

4) uspołecznienia

5) korzystania z dóbr społeczno - kulturalnych

6) samodzielności

7) troski o zdrowie i bezpieczeństwo

8) umiejętności szkolnych

9) organizowania czasu wolnego

10) pracy

Skutkiem niedorozwoju jest upośledzone funkcjonowanie społeczne.

Istotnie niższy niż przeciętny ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego, tzn. niższy o dwa odchylenia standardowe i więcej w danej skali.

Należy zaznaczyć, iż do pomiaru funkcjonowania intelektualnego służy wiele skal, m.in. skala inteligencji Stanford-Bineta, skala Termana - Merlin, jak również najbardziej popularna skala inteligencji Wechslera - skala dostosowana do pomiaru funkcji intelektualnych dzieci, dorosłych i osób starszych.

Od 1 stycznia 1980 roku obowiązuje w Polsce klasyfikacja upośledzenia umysłowego wg 9 rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów.

STOPIEŃ ROZWOJU UMYSŁOWEGO	TEST WECHSLERA
1. Rozwój przeciętny (odchylenie standardowe mniejsze i równe 1)	85 - 110
2. Rozwój niższy niż przeciętny (odchylenie standardowe od -1 do -2)	70 - 84
3. Niedorozwój umysłowy w stopniu lekkim (od -2 do -3), upośledzenie umysłowe	55 - 69
4. Niedorozwój umysłowy w stopniu umiarkowanym (od -3 do -4)	40 - 54
5. Niedorozwój umysłowy w stopniu znacznym (od -4 do -5)	25 - 39
6. Niedorozwój umysłowy w stopniu głębokim (poniżej -5)	0 - 24

Metody diagnozy upośledzenia umysłowego.

Podstawowe metody pomiaru pomocne w diagnozie upośledzenia umysłowego stosowane przez psychologów:

- Techniki pomiaru inteligencji dzieci i młodzieży:

1) Skala inteligencji dla dzieci małych wg Psyche Cattell - skala ta służy do pomiaru inteligencji małych dzieci od 1 do 30 miesiąca życia oraz starszych osób z upośledzeniem umysłowym. Skala ta pozwala na pomiar reakcji wzrokowych na przedmioty i manipulacji tzw. reakcji na wykonywanie prostych zadań oraz rozwoju graficznego. Skala bada reakcję na bodźce dźwiękowe, głosowe , na mowę ludzką.

2) Skala Stanford - Bineta - służy do pomiaru inteligencji dzieci od 2 lat, młodzieży i dorosłych o wyższym poziomie inteligencji. Posiada zatem 4 wersje. Umożliwia ona pomiar zdolności rozumowania, percepcji i koordynacji wzrokowo - ruchowej, rozumowania arytmetycznego, pamięci i koncentracji uwagi, zasobu słownikowego, płynności słownej, sądzenia i wnioskowania. Stosowana jest głównie do badań dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym wieku szkolnym. Służy do badań jednostek głębiej upośledzonych umysłowo w stosunku, do których nie można stosować skali Wechslera. Skala Katell jest uzupełnieniem skali Stanforda - Bineta.

3) Skala Wechslera - jest powszechnie stosowana do pomiaru inteligencji. Są różne wersje tej skali. Skale te są pomocne w odróżnianiu parcjalnych deficytów intelektualnych od globalnego upośledzenia umysłowego. Skala ma różne wersje ze względu na wiek badanych. Składa się ze skali słownej (bada wiadomości, rozumowanie arytmetyczne, podobieństwa, różnice, słownictwo, test na pamięć) oraz z części wykonawczej, gdzie badany wskazuje na brak w obrazkach, spotyka się z klockami, figurami, labiryntami. Wszystkie skale Wechslera pozwalają na obliczenie 15 wskaźników.

4) Skala Grace Arthur - służy do pomiaru poziomu sprawności intelektualnej osób niedosłyszących i niesłyszących. Do badań dzieci z odchyleniami od normy mogą być użyte również kolorowe i standardowe matryce Ravena. Kolorowe matryce Ravena służą do pomiaru zdolności rozumowania i wnioskowania (dzieci od 5-11 lat oraz ludzi do 60-80 lat). Standardowe matryce stosuje się dla młodzieży i dorosłych kiedy u osób tych zauważa się zaburzenia lub porażenia kończyn górnych i dolnych, a także zaburzenia mowy.

Do diagnozy mogą być także wykorzystywane techniki pomiaru niektórych procesów psychicznych:

1) Test Marianny Frostig - służy do diagnozy w zakresie odchyleń koordynacji wzrokowo-ruchowej

2) Test Bender-Koppitz - służy do diagnozy dojrzałości percepcji i koordynacji wzrokowo - ruchowej oraz zaburzeń w sferze mózgu

Techniki pomiaru dojrzałości społecznej i zachowania przystosowawczego:

1) Skale dojrzałości społecznej E.A. Dolla
- mierzy zaradności ogólną osoby badanej, zaradność przy jedzeniu, ubieraniu się i innych czynnościach dnia codziennego

2) Skala zachowania przystosowawczego K. Nihiry, R. Fostera i innych
- dokonano polskiej adaptacji tej skali (prof. Kostrzewski 1975)

- część I tej skali mierzy niezależność osobistą, część II zaburzenia w zachowaniu się jednostki

Do badań osobowości można stosować arkusz zachowania się ucznia Barbary Markowskiej.

CHARAKTERYSTYKA JEDNOSTEK Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM

I. Upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim

Osoby z głębokim up. um. osiągają w skali Wechslera iloraz inteligencji od 0 - 24. Jednostki te jako osoby dorosłe nie przekraczają ogólnego poziomu sprawności intelektualnej dziecka 3- letniego, a ich przystosowanie społeczne oscyluje wokół umiejętności społecznego przystosowania dziecka 4 - letniego o prawidłowym rozwoju.

Spostrzeganie: głęboko zaburzona sprawność spostrzegania, w niektórych przypadkach nie udaje się wywołać koncentracji wzroku na przedmiocie. Jednostki reagują głównie na bodźce sygnalizujące pokarm

Uwaga: w niektórych przypadkach obserwuje się brak objawów koncentracji uwagi mimowolnej.

Pamięć: zapamiętywanie i uczenie się niewidoczne lub widoczne jedynie w opanowaniu prostych reakcji ruchowych, np. odszukiwanie schowanego przedmiotu.

Mowa: dziecko ma ograniczone możliwości komunikowania się, opanowuje od 2-3 wyrazów i rozumie kilka prostych poleceń.

Myślenie: osoby mają bardzo głęboko upośledzone procesy orientacyjno-poznawcze , intelektualne. Myślenie głęboko zaburzone

Motoryka: Jednostka zdolna do opanowania chodzenia, ruchy wykonuje automatycznie, stereotypowo. Ruchy nie służą wykonywaniu określonych czynności.

Procesy emocjonalne i dojrzałość społeczna: jednostki są zdolne do wyrażania prostych emocji, brak objawów życia uczuciowego i przejawów samodzielności. W wyniku długotrwałego ćwiczenia można nauczyć je sygnalizowania potrzeb emocjonalnych

Nauka: dzieci były zwalniane z obowiązku szkolnego. Obecnie mają możliwość nauki w domu indywidualnej i grupowej w ośrodkach specjalnych. Jednostki te są bardzo zróżnicowane i zauważa się u nich wiele upośledzeń sprzężonych, u jednostek tych często występuje wada wzroku, słuchu, niedowłady lub porażenia kończyn. Można podzielić jednostki głęboko upośledzone umysłowo w zależności od ilorazu inteligencji na bardziej głębokie (0-9) oraz mniej głębokie (10-24)

II. Upośledzenie umysłowe w stopniu znacznym

O znacznym up. um. świadczą ilorazy inteligencji w skali Wechslera od 25-39. Dorosłe jednostki o zn. up. um. nie przekraczają ogólnego poziomu rozwoju intelektualnego dziecka w wieku od 5-6 lat, a ich dojrzałość społeczna nie przekracza 8-letniego zdrowego dziecka.

Spostrzeganie: sprawności i szybkość postrzegania jest znacznie obniżona oraz spostrzeganie jest niedokładne. Osoba ma trudności w rozpoznawaniu przedmiotów i wyodrębnianiu elementów całości.

Uwaga: jednostka ma poważne trudności z koncentracją uwagi, koncentruje się na przedmiotach służących zaspokajaniu potrzeb lub wyrażających silne cechy np. ostre barwy, głośne dźwięki. Dominuje uwaga mimowolna, brak uwagi dowolnej.

Pamięć: zapamiętywanie jest wybitnie utrudnione, zakres i trwałość pamięci jest niewielka. Jednostka potrafi zapamiętać najprostsze układy ruchowe w rytmice. Osoby dorosłe potrafią powtórzyć zdanie, 4 cyfry, zapamiętać i wykonać 3 proste polecenia.

Mowa: opóźnienie rozwoju mowy jest głębokie. W wieku młodszo-szkolnym -> pojedyncze wyrazy, jednostka posługuje się pojedynczymi słowami, monosylabami lub jednym wyrazem. Używa niekiedy prostych zdań, jednak nie odmienia podmiotu przez przypadki. Słownictwo jest minimalne, a wymowa bełkotliwa.

Myślenie: ma charakter sensoryczno- motoryczny, słabo rozwinięte oraz myślenie pojęciowo-słowne znacznie upośledzone. Jednostka definiuje pojęcia ”przez użytek”.

Motoryka: rozwój ruchowy jest znacznie opóźniony, siadanie i chodzenie w wieku przedszkolnym, dziecko może przyswoić sobie ruchy niezbędne do wykonywania prostych czynności związanych z samoobsługą, ale wymaga to od niego dłuższego ćwiczenia. Poważne trudności w motoryce rąk, szczególnie ruchów manualnych.

Procesy emocjonalne i dojrzałość społeczna: jednostka zdolna do okazywania uczuć i przywiązywania, mało samodzielna, proste potrzeby

Nauka: szkoła życia - oddziały w szkole specjalnej dla jednostek z up. um. w stopniu umiarkowanym i znacznym. Można nauczyć tej jednostki pisać łatwe wyrazy, dokonywać prostych działań matematycznych, podpisywać się , czytania globalnego metodą Glena Domana. W szkole uczą się samoobsługi. Praca-> wykonują proste czynności życia codziennego, a pod stałym nadzorem i pomocą wykonują bardzo proste czynności zawodowe.

III. Upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym

Jednostka upośledzona w stopniu umiarkowanym wykazuje obniżoną sprawność spostrzegania, spostrzega tylko cechy konkretne, nie odróżnia cech ważnych. Wykazuje również trudności w skupieniu uwagi dowolnej, natomiast dobrze koncentruje uwagę przy wykonywaniu prostych czynności mechanicznych i na interesujących przedmiotach. Dominuje uwaga mimowolna. Jednostka wykazuje ograniczony zakres pamięci. Zdarzają się przypadki posiadające dobrą pamięć “fotograficzną”. Zachowana jest dobra pamięć mechaniczna. Ogólnie osoba upośledzona w stopniu umiarkowanym wykazuje bardzo wolne tempo uczenia się. Potrafi zapamiętać proste piosenki i wiersze, osoby dorosłe potrafią powtórzyć zdanie 15 - 18 sylabowe.

Znacznie opóźniony jest rozwój mowy, pojedyncze wyrazy występują około 5 roku życia, zdania około 7 roku życia. Jednostka posługuje się prostymi zdaniami i występują liczne agramatyzmy. Wymowa jest niewyraźna, wadliwa, wypowiedzi mają ograniczony zasób słownictwa, nie zawierają pojęć abstrakcyjnych.

Słabo rozwinięte jest myślenie pojęciowo - słowne, myślenie ma charakter konkretno - obrazowy. Upośledzone jest rozumowanie przyczynowo - skutkowe. Jednostka wykazuje bardzo wolne tempo i sztywność myślenia, brak samodzielności i zdolności do samokontroli. Pojęcia definiuje poprzez opis przedmiotu i materiału, z którego jest zrobiony i przez zastosowanie oraz wykorzystanie przedmiotu.

Maksymalny poziom rozwoju umysłowego: w wieku 15 lat życia osiąga wiek inteligencji 7 - 8 latka. Poważnie zaburzony i opóźniony jest rozwój ruchowy: siadanie w 2 roku życia, chodzenie w 3 roku życia. Dość dobrze jednostka radzi sobie z czynnościami samoobsługowymi. Może wyuczyć się prostych czynności zawodowych, pod kontrolą i nadzorem może obsługiwać proste urządzenia i maszyny. Wykonuje ruchy małoprecyzyjne i niezgrabne, ma wolne tempo czynności ruchowych.

Osoba z upośledzeniem w stopniu umiarkowanym ujawnia wrażliwość emocjonalną oraz głębokie przywiązanie do wychowawców. Słabo kontroluje swoje emocje, popędy i dążenia. Maksymalny poziom dojrzałości społecznej to 10 - latek.

Jednostki upośledzone w stopniu umiarkowanym mogą opanować elementy nauki czytania, pisania i liczenia w szkołach życia oraz mogą być przyuczane do wykonywania prostych czynności zawodowych. Mogą pracować pod nadzorem w zakładach pracy chronionej.

Opisując osoby upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym J. Sowa stwierdza: “charakteryzują się one głębszym niedorozwojem umysłowym. Dotyczy to wszelkich procesów poznawczych: spostrzegania, wyobraźni, pamięci, uwagi i myślenia. To ostatnie ma charakter myślenia konkretnego opartego tylko na spostrzeżeniach. Upośledzeniu czynności poznawczych towarzyszą zwykle zaburzenia innych procesów psychicznych. Umiarkowanie upośledzone umysłowo osoby charakteryzują się niskim poziomem rozwoju motorycznego - obniżeniem sprawności manipulacyjnych manipulacyjnych lokomocyjnych. Również ich zachowanie odbiega od ogólnie przyjętych norm.

Wyróżnia się wśród nich dwa typy, a mianowicie typ apatyczny i typ pobudliwy. Ten pierwszy jest flegmatyczny, spokojny, obojętny, nieagresywny, nie sprawiający trudności, dość pracowity (w granicach swoich możliwości). Typ pobudliwy jest niespokojny, dużo mówiący i biegający, przeszkadzający, ze skłonnością do niszczenia wszystkiego co się wokół znajduje. W procesie nauki szkolnej osoby te mogą opanować program (nauka czytania i pisania) w zakresie dwóch klas szkoły specjalnej”

IV. Upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim

Osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim charakteryzują się najłagodniejszą formą niedorozwoju umysłowego. Niedorozwojowi ulegają u nich przede wszystkim czynności poznawcze, takie jak : spostrzeganie, uwaga, wyobraźnia, pamięć, myślenie i orientacja społeczna. Osoby te spostrzegają wolniej, mniej dokładnie i w węższym zakresie. Posiadają słabszą pamięć, ich wyobrażenia są mniej dokładne. Nie rozumieją wielu słów, zwłaszcza określających przedmioty oraz bardzo złożonych i skomplikowanych zjawisk. Mają trudności w wyrażaniu swoich myśli i rozumieniu wypowiedzi innych osób. Często nie potrafią wykrywać istotnych różnic i podobieństw między przedmiotami. Powoduje to u nich trudności w wydawaniu sądów i wyciąganiu wniosków.

Według Suchariewej u osób upośledzonych w stopniu lekkim spostrzegawczość jest zasadniczo w normie. Jednostka z tego rodzaju defektem posiada wolny tok spostrzegania, spostrzeżenia są niesprecyzowane; posiada trudności z wyróżnianiem istotnych szczegółów. Zachowuje zdolność do percepcji muzyki.

Uwaga dowolna jest dobrze skoncentrowana na materiale konkretnym. Jednostka krótko i słabo koncentruje się na treściach abstrakcyjnych, trudnych do zrozumienia, ma ograniczony czas uwagi.

Posiada dobrą pamięć mechaniczną ( zdarzają się czasami przypadki wybitnej “pamięci fotograficznej”). Osoba z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim posiada natomiast słabą pamięć logiczna i dowolną. Uczy się bez zrozumienia, posiada wolne tempo uczenia się. Zapamiętuje piosenki i wiersze.

Mowa rozwija się późno, występują u jednostki częste wady wymowy. Mały zasób słownictwa przyczynia się do trudności z wypowiadaniem myśli, formułowaniem wypowiedzi. Pojedyncze wyrazy wypowiada do 3 roku życia, zdania natomiast miedzy 5 - 6 rokiem życia. Pojawiają się częste agramatyzmy.

Jednostka z tego rodzaju upośledzeniem ma małą samodzielność myślenia.

Dominuje myślenie konkretno - obrazowe nad pojęciowo - słownym. Upośledzone jest abstrahowanie, uogólnianie, porównywanie oraz rozumienie przyczynowo - skutkowe, jak również wnioskowanie i tworzenie pojęć. Dominuje słaby krytycyzm, ograniczona zdolność do samokontroli.

Maksymalny poziom jest następujący: w wieku od 15 do 21 lat osiąga wiek inteligencji równy 8 do 12 lat.

Człowiek z upośledzeniem w stopniu lekkim posiada opóźniony rozwój ruchowy (motoryka): siada pod koniec 1 roku życia, chodzi pod koniec 2 roku życia. Wykazuje brak percepcji ruchów oraz ruchy mało skoordynowane. Jest zdolny opanować w pełni czynności samoobsługowe oraz czynności zawodowe i dobrze je wykonywać.

Biorąc pod uwagę procesy emocjonalno - motywacyjne i dojrzałość społeczną, jednostka wykazuje osłabioną kontrolę emocji, popędów, dążeń. Jest zdolna do okazywania uczyć wyższych, wykazuje utrudnione przystosowanie społeczne.

Dziecko z upośledzeniem w stopniu lekkim może uczęszczać do przedszkola masowego lub przedszkola z oddziałami integracyjnymi. Natomiast najkorzystniejszą formą nauczania jest szkoła podstawowa specjalna lub szkoła podstawowa z oddziałami integracyjnymi oraz szkoła zawodowa specjalna. Dorosły może pracować w wyuczonym zawodzie w zwykłych zakładach lub zakładach pracy chronionej.

Według J. Sowy osoby upośledzone w stopniu lekkim nie rozumieją bardziej skomplikowanych zjawisk i sytuacji trudnych, których nie potrafią rozwiązać. Z reguły nie podejmują działań z własnej inicjatywy, lecz starają się naśladować innych. W rozwiązywaniu swoich problemów nie potrafią wykorzystać własnego doświadczenia, lecz stosują metodę prób i błędów. W ich działaniu brak jest planowości, inwencji i samodzielności. Często podejmują działania pod wpływem aktualnego nastroju, emocji, nie przewidując dokładnie skutków swoich decyzji, charakteryzują się niezrównoważeniem emocjonalnym.

EDUKACJA SPECJALNA

Opieką, wychowaniem i kształceniem specjalnym obejmuje się dzieci, młodzież niepełnosprawną, w tym również z up. um. na podstawie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego wydanego przez zespół orzekający, działający w PPP lub innej specjalistycznej placówce. Na podstawie odpowiednich badań specjalistycznych, psychologicznych, pedagogicznych, logopedycznych, lekarskich, zespoły orzekające wydają dzieciom opinie o potrzebie dostosowania programu nauczania do indywidualnych potrzeb i możliwości rozwojowych dziecka lub też przekazują zespołowi orzekającemu wniosek o orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego.

Zespoły orzekające wydają orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego na podstawie wniosku podpisanego przez obojga rodziców lub prawnych opiekunów dziecka. Wniosek ten musi zawierać cel wydania orzeczenia oraz uzasadnienie jego potrzeby. Do wniosku tego powinna być dołączona dokumentacja , tj. wyniki badań i obserwacji psychologicznych, pedagogicznych oraz ewentualnie logopedycznych i lekarskich. Zespoły orzekające wydaja orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego dla uczniów szkół znajdujących się na terenie danej placówki. Dzieciom, które jeszcze nie uczęszczają do szkoły orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydaja zespoły w PPP właściwych ze względu na miejsce zamieszkania dziecka.

Orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydaje się na okres roku szkolnego, etapu edukacyjnego, okresu kształcenia w danej szkole lub na czas nieokreślony. Rodzice lub prawni opiekunowie dziecka otrzymają na piśmie to orzeczenie w 3 egzemplarzach i mają prawo odwołać się od orzeczenia w terminie do 14 dni. W orzeczeniu takim zawarta jest informacja o zalecanej dla dziecka formie kształcenia specjalnego oraz zawarte są wskazania do dalszej pracy z dzieckiem, a przede wszystkim uzasadnienie potrzeby kształcenia specjalnego.

Zasady organizowania kształcenia specjalnego dla dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym.

Głównym założeniem kształcenia specjalnego jest m.in. zapewnienie uczniom z niepełnosprawnością intelektualną warunków realizacji obowiązku szkolnego w sposób dostosowany do możliwości i tempa ich rozwoju, dlatego też podkreśla się, iż to właśnie potrzeby i możliwości ucznia powinny wyznaczać sposób oraz formę jego nauczania, kształcenia i wychowania. Stąd też wychowanie i kształcenie specjalne dla dzieci z deficytami intelektualnymi na poziomie przedszkola i szkoły podstawowej może być realizowane w 5 formach:

1) przedszkolach i szkołach podstawowych ogólnodostępnych

2) przedszkolach i szkołach podstawowych z oddziałami integracyjnymi

3) przedszkolach i szkołach podstawowych, w których wszystkie oddziały są integracyjne

4) przedszkolach i szkołach podstawowych ogólnodostępnych z oddziałami specjalnymi

5) przedszkolach i szkołach podstawowych specjalnych

Na poziomie gimnazjum uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną mogą kształcić się w:

1) gimnazjum ogólnodostępnym

2) gimnazjum ogólnodostępnym z oddziałami integracyjnymi

3) gimnazjum ogólnodostępnym integracyjnym

4) gimnazjum ogólnodostępnym z oddziałami specjalnymi

5) gimnazjum specjalnym

6) gimnazjum z oddziałami przysposabiającymi do pracy

Liczba uczniów w oddziale (klasie) szkoły specjalnej dla uczniów z up. um. jest zróżnicowana, zależy ona bowiem od stopnia up.um. i wynosi

- dla uczniów z upośledzeniem w stopniu lekkim - od 10 do 16

- dla uczniów z upośledzeniem w stopniu umiarkowanym i znacznym - od 6 do 8

Struktura organizacyjna szkoły specjalnej podstawowej dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim.

6 letnia szkoła podstawowa specjalna dzieli się na 2 etapy edukacyjne dostosowane do okresów rozwojowych ucznia:

a) I etap edukacyjny - klasy 1-3

w tym etapie kształcenie ma charakter zintegrowany tzn. nauczyciel prowadzi zajęcia wg ustalonego przez siebie planu regulując czas nauki i przerw w zależności od aktywności uczniów. W klasach 1-3 wiodącą metoda dydaktyczną jest metoda ośrodków pracy M. Grzegorzewskiej

b) II etap edukacyjny - klasy 4-6

wprowadza się bloki przedmiotowe, z których wyróżniają się 2 podstawowe - humanistyczny i przyrodniczy. Blok humanistyczny zbudowany jest z kilku dyscyplin, łączy treści j. polskiego, historii, wosu i sztuki. Blok przyrodniczy łączy wiedzę z zakresu geografii, chemii, fizyki, matematyki, a także WFu i techniki.

W gimnazjum wprowadza się elementy informatyki oraz język obcy. W ostatnim roku nauki w szkole podstawowej przeprowadza się sprawdzian poziomu opanowania wiadomości i umiejętności. Po ukończonej szkole podstawowej uczniowie podejmują dalszą edukację w 3-letnim gimnazjum specjalnym. Analogicznie do zdrowych rówieśników gimnazjaliści z up. um. są w okresie życia kiedy zadają pytania o swoją tożsamość, poddając w wątpliwość uznane autorytety, poszukują przewodników, liderów.

W gimnazjum nauczyciele wdrażają uczniów do samodzielności, realizując treści programowe w zakresie przedmiotów humanistycznych, matematyczno-przyrodniczych, a także aktywności zawodowej. Nauczyciele pomagają uczniom w podejmowaniu decyzji dotyczącej kierunku dalszej edukacji, przygotowują do aktywnego na miarę ich możliwości udziału w życiu społecznym. W ostatnim roku nauki przeprowadza się egzamin, do którego przystąpienie jest warunkiem ukończenia szkoły, który daje możliwość dalszego kształcenia.

c) III etap w strukturze - szkoły ponadgimnazjalnej:

- 3-letnie licea - nowo powstające placówki kształcenia osób niepełnosprawnych intelektualnie. Nie kończy się maturą

- 2-letnie lub 2,5 - letnie szkoły zawodowe - umożliwiają uzyskanie świadectwa potwierdzającego kwalifikacje zawodowe po zdaniu egzaminu.

Ocenianie

W każdej szkole specjalnej funkcjonuje wewnątrzszkolny system oceniania.

1. Skala i sposób formułowania ocen klasyfikacyjnych, śródrocznych i bieżących

Ocenianie wewnątrzszkolne osiągnięć edukacyjnych uczniów z up. um. polega na rozpoznawaniu przez nauczycieli postępów i poziomu opanowania przez nich wiadomości i umiejętności w stosunku do wymagań edukacyjnych wynikających z podstawy programowej, realizowanych w szkole programów nauczania, uwzględniających tę podstawę oraz formułowaniu oceny. Nauczyciele na początku roku szkolnego informują uczniów oraz rodziców o wymaganiach edukacyjnych oraz sposobach oceniania. W klasach 1-3 szkoły podstawowej oraz grupach rewalidacyjno-wychowawczych ocena klasyfikacyjna jest oceną opisową. W klasach gimnazjalnych i 4-6 ocenia się wg stopni szkolnych, czyli od 1-6. Należy zaznaczyć, że w kl. 1-3 oceny bieżące zastępują znaczki (np. słońca, chmurki) z podpisami „wspaniale, b. dobrze, postaraj się lepiej, itp.”. Nauczyciel jest zobowiązany na podstawie opinii PPP lub innej poradni specjalistycznej dostosować wymagania edukacyjne do indywidualnych potrzeb i możliwości ucznia.

METODA OŚRODKÓW PRACY MARII GRZEGORZEWSKIEJ

Oparta na całościowym nauczaniu, oparta na Metodzie Ośrodków Zainteresowań Decrolly'ego. Podstawowe założenia teoretyczne: - zasada wychowania do życia przez życie, - uznanie zainteresowań dzieci za podstawowy czynnik doboru materiału dla poszczególnych klas, - całościowe ujmowanie materiału (bez przedmiotów), - uznanie prawa rekapitulacji za naturalną drogę rozwoju człowieka. W wersji oryginalnej przeznaczona dla klas 1-4, obecnie 1-3. Umożliwia: - indywidualizację nauczania a tym samym indywidualizację tempa i sposobu poznawania świata, - aktywizacje uczniów i poznanie wielozmysłowe. SCHEMAT: ZAJĘCIA WSTĘPNE Celem zajęć wstępnych jest przygotowanie dziecka o dnia pracy przez: wytworzenie atmosfery zachęcającej do nauki, wzbudzenie zainteresowania tematem dnia i izolowanie od zainteresowań ubocznych, które absorbują umysł dziecka, wykonanie szeregu czynności bieżących, jak: obserwacja pogody, załatwianie spraw porządkowych, wypełnienie dyżuru i obowiązków związanych z hodowlą roślin i zwierząt, wykonanie ćwiczeń, które wpływają korygująco na postawę dziecka i wprowadzają je w rytm pracy dnia bieżącego. Podstawową zasadą jest zapewnienie naturalnego przebiegu zajęć. OBSERWACJA Dzięki obserwacji dziecko zdobywa wyobrażenia o przedmiocie, na który zwraca uwagę. Cel - wdrażanie dziecka do zdawania sobie sprawy z otaczających je zjawisk. Dzięki obserwacji dziecko pozna świat, a po przez bezpośrednie zetknięcie się z pracą ludzką oraz przedmiotami i zjawiskami w ich naturalnym środowisku nawiązuje kontakt z ludźmi i całą rzeczywistością. Obserwacje dzielimy na: przypadkową (np. spostrzeżenia zmian w rozwoju roślin czy pogody), systematyczna. Punktem wyjścia każdej obserwacji musi być zainteresowanie, ponieważ dziecko najlepiej przyswaja sobie to, co je interesuje. KOJARZENIE Kojarzenie ściśle się splata z obserwacją. KOJARZENIA - zajęcia, które specjalnie przeznaczone są na to, aby dzieci nauczyć myśleć. Należy: - wdrożyć do umiejętności kojarzenia wiadomości nabytych dzięki obserwacji z innymi wiadomościami odtwarzanymi z pamięci bądź zdobytymi od kogoś pośrednio; - nauczyć je wyciągania wniosków i rozwiązywania zadań praktycznych lub zadań teoretycznych. Po zajęciach wstępnych powtarzamy temat realizowany poprzedniego dnia (cel - utrwalenia wiadomości KOJARZENIE W CZASIE (osiągamy przez porównanie spostrzeżeń bieżących z przeszłymi, np. przy nauczaniu historii) I W PRZESTRZENI (przez porównywanie tego, co dziecko może dostrzec na miejscu , z tym co współcześnie zachodzi gdzie indziej. (przy nauczaniu geografii).

Dochodzimy do uogólnień co jest wstępem do wytwarzania pojęć.

Umiejętność kojarzenia doświadczeń wpływa na rozwój moralny i społeczny dziecka. EKSPRESJA W EKSPRESJI pod różnymi postaciami aktywnej działalności dziecko wywołuje swój naturalny, żywiołowy pęd do zabawy i czynności praktycznej. Formy ekspresji: I W CZASIE OBSERWACJI - zachodzi wtedy, gdy obserwując dorosłych, dzieci samorzutnie zabierają się do w ich obecności. II BEZPOŚREDNIO - ma miejsce wówczas, gdy dzieci po obserwacji jakiegoś warsztatu pracy spontanicznie zapragną w klasie robić to samo, co pracownicy. Wyrazem EKSPRESJI KONTROLNEJ są prace ręczne i modelowanie, a także śpiew, zabawy, gry i gimnastyka, EKSPRESJI ABSTARAKCYJNEJ - czytanie, pisanie, opowiadanie dzieci i nauczyciela. Rozwiązywanie zadań arytmetycznych, których tematy czerpane są z życia praktycznego powinny mieć miejsce na każdym etapie zajęć szkolnych. Te wszystkie przedmioty, scalane w jedną całość, skupia się wokół poszczególnych ośrodków pracy i w tej postaci będą dalej rozpatrywane. ZAJĘCIA KOŃCOWE To przede wszystkim podsumowanie całodziennej pracy z dziećmi: przypomnienie i utrwalenie nowych wiadomości i umiejętności, sprawdzenie właściwego ich zrozumienia; ocena całodziennej ich pracy, wskazanie właściwych form postępowania na przyszłość; załatwienie spraw, które pojawiły się w ciągu dnia, ustalenie tematu na dzień następny i określenie, co powinny wykonać w związku z nim w domu, pożegnanie z dziećmi. Co pozostało z MOP?: - oparcie doboru treści na potrzebach i zainteresowaniach uczniów, koncentryczny układ treści nauczania z całkowitym odrzuceniem nauczania przedmiotowego, etapy pracy poznawczej uwzględniające obserwacje, kojarzenie, wyrażanie, globalna nauka czytania i pisania.

DZIECIĘCE PORAŻENIE MÓZGOWE

Pod pojęciem mózgowego porażenia dziecięcego rozumie się ,,zespół przewlekłych niepostępujących zaburzeń czynności ośrodkowego układu nerwowego powstałych w wyniku uszkodzenia mózgu w czasie ciąży, porodu lub w pierwszych trzech latach życia”

Etiologia: Przyczyny powodujace m.p.dz. dzielimy w zależnosci od czasu zadziałania czynnika uszkadzajacego. Dzielimy je na:

1. Czynniki przedporodowe: - urazy brzucha matki - leki o działaniu toksycznym - choroby tarczycy - cukrzyca - choroby wirusowe: Różyczka, Odra, Świnka; - napromieniowanie, - czynniki genetyczne, - ciąża mnoga

2. Czynniki okołoporodowe: - urazy okołoporodowe - niedotlenienia - wcześniactwo - hipoglikemia

3. Czynniki porodowe: - długotrwały i trudny poród - niedotlenienia po porodzie - uraz mózgu - zapalenie opon mózgowych

Klasyfikacja mózgowego porażenia dziecięcego. Postacie MPD w zależności od tego, jaka część mózgu została uszkodzona  podzielić można na cztery grupy: I   Postacie spastyczne (piramidowe): -   niedowład połowiczy prawo- lub lewostronny, - niedowład czterokończynowy , -    obustronny niedowład kurczowy

II   Postacie pozapiramidowe: -  atetotyczno- pląsawicze, - ze sztywnością; III   Postać móżdżkowa. ; IV   Postacie mieszane.

Diagnostyka i leczenie Pomoc dzieciom z mózgowym porażeniem niosą specjaliści kilku dyscyplin medycznych. Diagnostą wiodącym jest w tych przypadkach neurolog, oceniający zmiany w mózgu. Zależnie od stopnia deficytu neurologicznego rozróżnia się trzy postaci mpd: lekką, o średnim nasileniu i ciężką. Niezbędne są również konsultacje ortopedyczne, z uwagi na możliwość wystąpienia w niektórych przypadkach zwichnięć w obrębie stawów biodrowych albo nieprawidłowości w obrębie układu kostnego. Lekarze ortopedzi decydują o doborze sprzętu rehabilitacyjnego i zastosowaniu odpowiednich zabiegów profilaktycznych. Rehabilitacja ruchowa dzieci z mózgowym porażeniem ma na celu: ograniczenie negatywnych skutków spowodowanych unieruchomieniem, uaktywnienie nerwowo-mięśniowe porażonych części ciała, usprawnienie części zdrowych, aby w maksymalnym stopniu przejęły funkcje kompensacyjne, oraz wyrobienie ważnych umiejętności życiowych. Wśród metod usprawniania ruchowego najczęściej wymienia się: metody Vojty, Bobath, Petö, skafandra kosmicznego oraz hipoterapię. Ponadto ćwiczenia prowadzone w wodzie i ciepłym piasku sprzyjają rozluźnianiu mięśni. 

Zaburzenia współwystępujące:

- zaburzenia mowy (50-75%)

- dysfunkcje sensoryczne (wzrok - 50%, słuch - 25%)

- dysfunkcje intelektu (od 25% do 30% up.um.)

- deficyty fragmentaryczne , - napady padaczkowe (25%-30%)

- zaburzenia zachowania.

WARSZTATY TERAPII ZAJĘCIOWEJ

Warsztaty terapii zajęciowej to określenie wzięte z ustawy o zatrudnieniu i rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Które nie mogą podjąć pracy zawodowej. Liczba uczestników waha się od 10 do 65 osób w jednej placówce. Warsztaty terapii zajęciowej są placówkami pobytu dziennego o wymiarze zajęć 35 godzin tygodniowo. Zajęcia terapeutyczne trwają ok. 7 godzin dziennie. Na jedną osobę pracującą bezpośrednio z uczestnikami nie powinno przypadać więcej niż 5 osób niepełnosprawnych. Warsztaty terapii zajęciowej realizują zadania w zakresie rehabilitacji społecznej i zawodowej zmierzającej do ogólnego rozwoju i poprawy sprawności każdego uczestnika, niezbędnych do możliwie niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia w środowisku. Rehabilitacja społeczna realizowana jest poprzez różnego typu zajęcia kulturalno-oświatowe i integracyjne w formie wyjścia do kina, teatru , muzeum, zakupy, jazdy dostępnymi środkami komunikacji, itp. Rehabilitacja zawodowa dotyczy udzielania osobie niepełnosprawnej usług z zakresu poradnictwa zawodowego, odpowiedniego szkolenia i zatrudnienia. Celem tych oddziaływań jest umożliwienie uzyskania i utrzymania pracy przez tą osobę.

Poza rehabilitacja społeczną i zawodową warsztaty prowadzą jeszcze rehabilitację medyczną i psychologiczną. Celem tak prowadzonej rehabilitacji jest: ogólne usprawnienie, rozwijanie umiejętności wykonywania czynności życia codziennego oraz zaradności osobistej, przygotowanie do życia w środowisku społecznym, m.in. przez rozwój umiejętności planowania i komunikowania się, dokonywania wyborów, decydowania o swoich sprawach oraz innych umiejętności niezbędnych w niezależnym życiu, a także poprawę kondycji psychicznej; rozwijanie umiejętności przy zastosowaniu różnych technik terapii zajęciowej; rozwijanie sprawności psychofizycznych niezbędnych w pracy; rozwijanie podstawowych oraz specjalistycznych umiejętności zawodowych umożliwiających podjęcie pracy w zakładzie aktywności zawodowej lub innej pracy zarobkowej lub szkolenia zawodowego.

Realizacja w/w celów następuje w trakcie zajęć:

1. przystosowujących do pracy - w pracowniach gospodarstwa domowego, tkackiej, krawieckiej, stolarskiej, introligatorskiej, ogrodniczej, itp.

2. rozwijających ekspresję twórczą - w pracowniach: plastycznej, rzeźbiarskiej, w trakcie zajęć muzyczno-ruchowych, itp.

3. ogólnorozwojowych, mających za zadanie utrzymanie i rozwinięcie nabytych już umiejętności szkolnych

4. rehabilitacji ruchowej i logopedycznej - dostosowanych do indywidualnych potrzeb uczestników.

Etapy rehabilitacji:

I - diagnostyczno-przygotowawczy - do tego etapu kwalifikowani są wszyscy nowo przyjęci uczestnicy warsztatów w celu zaaklimatyzowania się w zupełnie dla nich nowym środowisku. W tym okresie celowe jest stosowanie muzykoterapii, socjoterapii oraz wszelkich technik relaksacyjnych.

II - terapia zajęciowa - uczestnicy poznają pracę w określonych pracowniach, opanowują określone techniki pracy, poznają materiały i narzędzia, doskonalą czynności samoobsługowe.

III - rehabilitacja zawodowa i społeczna - dostępna dla najsprawniejszych uczestników warsztatów. Wykonują wyuczoną pracę, zdobywają samodzielność i zaradność życiową na miarę swoich możliwości.

O pełnym sukcesie prowadzonej rehabilitacji można mówić wtedy, gdy absolwent warsztatów terapii zajęciowej podejmie pracę w wyuczonej specjalności i okaże się dobrym pracownikiem.

ETIOLOGIA UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO

Czynniki etiologiczne upośledzenia umysłowego ze względu na stopień wywołanymi nimi upośledzenia:

1) te, które wywołują upośledzenie lżejsze (zjawisko wtórne do oddziaływań środowiskowych)

- uwarunkowania rodzinne, kulturowe (np. brak środków do życia)

- genetyczne (odziedziczone po rodzicach)

2) te, które wywołują upośledzenie głębsze

- choroby wirusowe, pasożytnicze

- nieprawidłowości genowe i chromosomowe

- bloki metaboliczne

- zamartwica płodu

- urazy czaszki, mózgu

G.E. Suchariewa dzieli przyczyny upośledzenia umysłowego na trzy grupy:

1) grupa pochodzenia endogennego (uszkodzenia rozrodczych komórek rodziców -> zespół Downa , fenyloketonuria)

2) embrio- i fetopatie (upośledzenie umysłowe wywołane przez choroby matki np. różyczkę, grypę, oraz czynniki toksyczne)

3) grupa dotyczy czynników szkodliwych działających w trakcie porodu i we wczesnym dzieciństwie (zamartwica, urazy porodowe, zapalnie mózgu i opon mózgowych)

Inną możliwością przestawienia przyczyn upośledzenia umysłowego, może być klasyfikacja ze względu na okres powstania upośledzenia.

Należą do niej:

1) czynniki prenatalne (przedporodowe), zaliczyć do nich możemy: wiek matki, czyli niedostateczną dojrzałość biologiczną zbyt młodych matek lub wyczerpanie generatywnych sił starszych kobiet, zaburzenia chromosomalne, konflikt serologiczny, niedotlenienie, uszkodzenia chemiczne, mechaniczne i radiacyjne występujące na skutek używania leków, wstrząsów, niefachowych naświetlań, zbyt częstych prześwietleń promieniami Roentgena, choroby infekcyjne matki, np. różyczka, grypa wirusowa, szczególnie w pierwszych miesiącach ciąży, zaburzenia metabolizmu, chociażby zaburzenia w przemianie węglowodanów, białka, czy tłuszczu, zaniedbania środowiskowe, 2) czynniki perinatalne (okołoporodowe), to najczęściej uszkodzenia mechaniczne i niedotleniania w czasie porodu,

3) czynniki postnatalne (poporodowe) przejawiają się jako urazy fizyczne, choroby mózgu, niekorzystne warunki psychospołeczne oraz zaburzenia metabolizmu.

---