Temat : Rozwój pojęcia „Ja”. Kształtowanie się samowiedzy , samooceny i samoregulacji.

Ewelina Domagała

Resocjalizacja I

.

Samowiedza - w psychologii to zespół przekonań i wartości odnoszących się do własnego funkcjonowania osobistego jednostki, a także psychologiczne pojęcie własnego ja z cechami charakteru, które wpływają na myślenie, uczucia, działania

Poziom samowiedzy

Poziom 1 - okres wczesnodziecięcy - 3-5 r.ż dziecko oddziela poznanie od zachowania, dziecko wierzy , że można poznać czyjeś ja obserwując jego zachowanie.

• Samoopis

• 2 r.ż- znajomość kilku cech podstawowych - płeć , wiek przedszkolny - wypowiedzi przymiotnikowe , skupienie na tu i teraz , w samoopisach przeważają cechy wyglądu zewnętrznego , posiadane przedmioty , preferencje

• Samoocena - samoakceptacja - sądy poznawcze i związane z nimi reakcje emocjonalne o umiarkowanie wysokim poziomie , są związane z przywiązaniem do matek

• Samoregulacja

• 2 rż kontrola zewnętrzna , stosowanie się do poleceń i próśb

• 3 rż  pierwsze przejawy samokontroli - protest przeciw robieniu wszystkiego za dziecko

• odporność na pokusy - po 4 rż

• odraczanie gratyfikacji - po 4 rż

Poziom 2 - środkowa faza dzieciństwa - 6 - 9 rok życia

• dziecko zdaje sobie sprawę , że motywy i uczucia mogą różnić się od zachowań

• Ja w pewnym stopniu może być ukryte przed innymi

• Samoopis

• wiąże się z fazą rozwoju poznawczego

• dzieci zaczynają mówić mniej o cechach namacalnych

• przypisują sobie przynależność do pewnych kategorii

• porównują się z innymi

• potrafią opisywać swoje umiejętności

• informacje podane przez dzieci są bardziej ścisłe

• samoocena

• ustabilizowany poziom samoakceptacji

• pojawia się pojęcie Ja w roli ucznia

• pojawia się proces porównań społecznych - dobrzy uczniowie częściej porównują siebie z innymi

• istotne znaczenie mają tutaj informacje zwrotne

• samoregulacja

• odraczanie gratyfikacji

 Poziom 3 - okres poprzedzający dorastanie - 10 - 12 rok życia

• u dzieci rośnie przekonanie , że Ja stanowi trwały element osobowości

• dzieci wierzą , że człowiek może obserwować i oceniać swoje wnętrze Ja , co mogłoby oznaczać , że umysł jest czymś innym niż Ja.

Samoocena to uogólniona postawa w stosunku do samego siebie, która wpływa na nastrój oraz wywiera silny wpływ na pewien zakres zachowań osobistych i społecznych. Podstawą samooceny jest samowiedza, czyli zespół sądów i opinii, które jednostka odnosi do własnej osoby. Te sądy i opinie dotyczą właściwości fizycznych, psychicznych i społecznych.

Poglądy na temat Ja

Samoregulacja - zdolność utrzymywania wewnętrznej stabilności

Pojęcie „Ja” - W psychologii to świadomość własnej osobowości, myślenia, poznawania

Rozpatrywanie pojęcia „Ja”.

1. Fenomenologiczna teoria Carla Rogersa
Powstała wtedy, gdy jeszcze inni psychologowie nie zajmowali się tym zagadnieniem. Carl Rogers jako pierwszy zorientował się, że jego klienci patrzą na świat przez pryzmat swojej osobowości. Spostrzeżenia te składają się na indywidualne pole fenomenologiczne, obejmujące dane świadome i nieświadome. Zdrowi ludzie kształtują się pod wpływem spostrzeżeń świadomych, choć pole fenomenologiczne jest własnością człowieka. Dlatego można patrzeć na świat oczami innych i rozumieć znaczenie jakie mu przypisują. Najważniejszą częścią tego pola jest pojęcie własnej osoby, które stanowi zorganizowany i spójny wzór spostrzeżeń. Ulega ono zmianą, ale zachowuje ten sam charakter.

2. Psychoanalityczna koncepcja Ja:
Freud i jego zwolennicy nie przykładali wielkiej wagi do pojęcia Ja. Pojęcie Ja nie znajdowało się w centrum teorii psychoanalitycznej. Tylko ta teoria skupiała się na popędach-instynktach oraz na konflikcie między nimi, a rzeczywistością albo superego. Harry Stack Sullivan (amerykański psychiatra) opracował alternatywne podejście do psychoanalizy, nazywane interpersonalną szkołą psychiatrii. Położył on nacisk na rozwój więzi między niemowlęciem a matką. Jego zdaniem Ja kształtuje uczucia doznawane podczas kontaktu z innymi osobami. Dlatego zauważamy znaczącą różnice w zachowaniu niemowlaków gdy pokazujemy im miłą twarz i złą. Psychologowie prowadzą różne badania na temat rozwoju niemowlaków do jednego z takich badań należy tzw. przechodzenie przez przepaść polega ono na ustawieniu dziecka ok. 12 miesięcznego nad wizualną przepaścią a po drugiej stronie jego matkę, która nawołuje dziecko. Jeśli dziecko odczuwa strach i nie przechodzi na drugą stronę wiadomo, że nie osiągnęło jeszcze potrzebnego do zinterpretowania tej sytuacji doświadczenia.

3. Społeczno-poznawcza koncepcja Ja:
Podstawowe elementy pojawiły się w pracach George'a Kelly'ego który opracował teorie konstruktów osobistych. Konstrukty tworzą system w którym jedne z nich są podrzędne, inne nadrzędne. Wyróżnić można konstrukty centralne, które maja podstawowe znaczenie i są trudne do zmiany oraz peryferyjne o mniejszym znaczeniu- zmiany w ich obrębie nie mają zasadniczych konsekwencji dla funkcjonowania całego systemu. Każdy konstrukt ma dwa bieguny. Przeciwieństwem własnego Ja może by7ć Nie-Ja co daje konstrukt Ja- Nie-Ja.
Społeczna poznawcza koncepcja Ja obejmuje zarówno jej aspekty strukturalne, jak i wpływ obrazu siebie na przetwarzanie informacji. Mogłoby się wydawać, że Ja w ujęciu społeczno-poznawczym jest w porównaniu z ujęciem fenomenologicznym albo psychoanalityczny jest zimne i wyobcowane.


Teoria ukierunkowań Ja Higginsa
Łączy koncepcje Ja wynikające z założeń psychologii społeczno-poznawczej oraz teorii relacji z obiektem. Ukierunkowania Ja to standardy, którym jednostka ma sprostać. Tak jak inne schematy Ja, są one strukturami poznawczymi wpływającymi na sposób przetwarzania informacji. Mogłoby się wydawać, że koncepcja Higginsa jest zgodna z tradycyjnym ujęciem społeczno-poznawczym. Charakteryzuje się ona silnym naciskiem na własne standardy mający typowy społeczno-poznawczy charakter.

Orientacja psychoanalityczna

W teoriach pozostających pod wpływem Z. Freuda pojęcie „ja” jednostki odgrywa znaczną rolę. Dla Freuda ego stanowi władzę wykonawczą całej osobowości, sprawuje funkcje kierownicze, godząc wymagania id, superego i świata zewnętrznego. Nie jest ono jednak najsilniejszym ani najważniejszym systemem osobowości. Pozostaje podporządkowane wobec id, z niego czerpie swoją energię i siłę. Z kolei superego, czyli ta sfera osobowości, która zawiera nakazy, zakazy, ideały wpojone dziecku przez rodziców, zawiera w sobie dwa podsystemy: sumienie i „ja” idealne. Sumienie karze człowieka wywołując w nim poczucie winy, natomiast „ja” idealne nagradza go, sprawia, że czuje się dumny z siebie, dąży do osiągnięcia doskonałości.

Szerokie omówienie roli obrazu własnej osoby i stosunku do samego siebie można znaleźć w pracach K. Horney, który rozróżnia trzy typowe pojęcia odnoszące się do „ja”. Są to „ja” realne, „ja” prawdziwe i „ja” wyidealizowane. Określa „ja” realne, czyli „ja” aktualnie funkcjonujące, jako to wszystko, czym dana osoba jest w określonym czasie, to co ma na myśli, kiedy pragnie poznać siebie. „Ja” prawdziwe stanowi centralną siłę w człowieku, źródło rozwoju. Jest to autentyczna siła skierowana na indywidualny rozwój i urzeczywistnienie potencjalnych możliwości człowieka. Aby rozwój ten był możliwy, człowiek potrzebuje sprzyjających warunków, szczególnie w okresie wczesnego dzieciństwa. Dziecko wychowywane w atmosferze ciepła, bezpieczeństwa, zaufania, szacunku, kształtuje w sobie postawę zaufania do ludzi oraz szacunku wobec samego siebie. Brak tych sprzyjających warunków oraz czynniki mogące wywołać wrogość i lęk u dziecka - obojętność, dominacja, brak konsekwencji w postępowaniu opiekunów, nadmierna opiekuńczość - wzmagają lęk podstawowy, czyli poczucie samotności i bezbronności wobec potencjalnie wrogiego świata. Obniża się również poczucie szacunku wobec własnej osoby i pewność siebie.

„Ja” wyidealizowane jest kluczowym pojęciem, pozwalającym w nowy sposób ująć całokształt procesów wewnętrznych jednostki. Dzięki temu nowemu spojrzeniu stosunek człowieka do samego siebie stał się równie ważny, jak stosunek do otoczenia. Pod wpływem samoidealizacji oprócz konfliktu między autentycznym „ja” a „ja” idealnym, pojawia się również konflikt dwu przeciwnych postaw wobec własnego „ja”: dumy i nienawiści wobec siebie.

Te dwie tendencje są ze sobą nierozerwalnie związane. Koncepcja H. Sullivana skoncentrowana przede wszystkim na badaniu sytuacji interpersonalnej, postuluje istnienie pewnych procesów zachodzących w polach interpersonalnych. Jednym z nich jest system jaźni.

Na skutek lęku i bezpośrednich oddziaływań osób znaczących we wczesnym dzieciństwie, zwłaszcza matki, rozwijają się trzy komponenty systemu jaźni: „dobre-ja”, „złe-ja”, „nie-ja”. „Dobre-ja” powstaje w wyniku pozytywnych, nagradzających doświadczeń z matką, zawiera myśli, impulsy, które były aprobowane przez matkę. „Złe-ja” wywodzi się z sytuacji wzbudzających lęk, ale nie tak silny, aby dziecko nie mogło sobie z nim poradzić. „Nie-ja” wiąże się z doświadczeniami, w których matka wyrażała dezaprobatę tak intensywnie, że dziecko było kompletnie sparaliżowane przez lęk: prowadzi ono do zaburzeń funkcjonowania. Wszystkie te systemy fałszują obraz własnej osoby, przeszkadzając w obiektywnej samoocenie.

Wpływem otoczenia społecznego na obraz siebie jednostki zajmował się również E. Fromm. Według jego koncepcji „ja” stanowi centrum osobowości, które jest źródłem aktywności i poczucia tożsamości jednostki. Rozwój struktury „ja' dokonuje się poprzez proces indywidualizacji. Indywidualizacja zawiera w sobie dwie, nie zawsze harmonijne i równomiernie przebiegające, tendencje. Pierwsza, to dokonujący się automatycznie proces odosobnienia, któremu towarzyszy wzmagająca się samotność. Druga, to proces wzrostu poczucia siły „ja”, który może być hamowany przez czynniki indywidualne i społeczne.

Pojęciem tożsamości posługuje się także psychoanalityczna teoria rozwoju E. Eriksona. W procesie rozwoju osobowości, który jest jednocześnie procesem kształtowania się poczucia własnej tożsamości, Erikson wyodrębnia osiem stadiów. W każdym z nich pojawia się specyficzny rodzaj kryzysu, który może być rozwiązany negatywnie lub pozytywnie. Konstruktywne rozwiązanie kryzysu warunkuje dalszy rozwój osobowości.

Teorie psychoanalityczne, jak można zauważyć, koncentrują się głównie na powstawaniu i rozwoju „ja”. Pojęcie „ja” odnosi się do ego. Opis osobowości jest tu zewnętrzny wobec zjawiska, dokonywany z pozycji bezstronnego obserwatora, a nie samej osoby doświadczającej, konstruującej obraz siebie.  

Orientacja behawiorystyczna

 Psychologia behawiorystyczna koncentruje się na dostępnych dla obserwacji zachowaniach jednostki. Przykłada małe znaczenie lub w ogóle pomija procesy wewnętrzne, takie jak wyobrażenia, myśli i uczucia, w tym również obraz własnej osoby jako zjawiska, które nie mogą być bezpośrednio mierzone, obserwowalne z zewnątrz.

J. Watson odrzuca zarówno potrzebę, jak i możliwość badania świadomości człowieka. Koncentruje się na poznawaniu prawidłowości rządzących zachowaniem człowieka. Nie interesuje się tym, co dzieję się wewnątrz organizmu, poza obszarem swoich zainteresowań zostawia również pojęcie obrazu siebie.

Jeden z bardziej wpływowych przedstawicieli behawioryzmu, R. B. Skinner, uważa, że nie ma również potrzeby mówić o mechanizmach działających wewnątrz organizmu czy kierujących zachowaniem. Aby wyjaśnić zachowanie i kierować nim wystarczy znać środowisko, w którym znajduje się organizm i umieć nim manipulować. Zachowanie jest, jego zdaniem, wynikiem określonego warunku poprzedzającego, a nie spontanicznych, wewnętrznych zmian linii postępowania, pochodzących od określonego wewnętrznego „ja”.

Skinner wprowadza również rozróżnienie na „ja” jako przedmiot samopoznania, samokontroli, które jest pochodną genetycznie uwarunkowanej wrażliwości, i „ja” jako poznające, kontrolujące, które jego zdaniem jest wynikiem okoliczności społecznych, zmieniające się wraz ze zmianami zachodzącymi w środowisku.

 Orientacja poznawcza

W ujęciu poznawczym „ja” traktowane jest jako zorganizowany system pojęciowy, który służy asymilacji danych pochodzących z doświadczenia. Struktury „ja”, a więc i obraz siebie, są swego rodzaju pośrednikiem w doświadczaniu świata obiektywnego. Poprzez poznanie jednostka przekształca świat obiektywny w subiektywny, a jednym z pojęć pośredniczących, których używa dla interpretacji świata, jest obraz własnej osoby. Podejście poznawcze koncentruje się na procesach świadomych i przyjmuję na ogół wewnętrzną reprezentację własnej osoby jako świadomą.

T. R. Sarbina traktuje własne „ja” jako przedmiot poznania, tak samo jak przedmiotem poznania może być „ja” innych ludzi.

Kontrowersyjne jest, jego zdaniem, przyjęcie również istnienia „ja” jako aktywnie poznającego podmiotu. W swej teorii rozwoju systemu „ja” definiuje ten poznający podmiot jako wysoko zorganizowaną, zintegrowaną strukturę poznawczą, która obejmuje wszystkie empiryczne „ja” stanowiące podstruktury. Te „ja” empiryczne kształtują się w toku doświadczenia, w kontakcie z własnym ciałem, rzeczami, osobami, wyobrażeniami itp.

Zdaniem niektórych teoretyków podejścia poznawczego wewnętrzna reprezentacja poznawcza świata i własnej osoby może przyjmować postać spójnego systemu wiedzy o sobie i o otaczającej rzeczywistości. Teoria konstruktów osobistych G. Kelly'ego proponuje traktowanie człowieka jako naukowca formułującego oraz testującego hipotezy dotyczące siebie i świata w celu usprawnienia własnej zdolności do przewidywania zdarzeń.

Podobna w pewnych aspektach, ale bardziej skoncentrowana na obrazie siebie, koncepcja S. Epsiteina postuluje istnienie nieświadomego procesu, dzięki któremu jednostka tworzy teorię o sobie samej. Zadaniem tej teorii „ja” jest m.in. asymilowanie danych pochodzących z doświadczeń i optymalizowanie samooceny.

W badaniach nad obrazem siebie owocna okazała się teoria R. Wicklunda. Twierdzi on, że uwaga jednostki w danym momencie czasowym może być skoncentrowana bądź na własnej osobie, bądź na świecie zewnętrznym. Gdy jednostka koncentruje się na własnej osobie, to nasila się, staje się bardziej widoczna rozbieżność między aktualnym stanem jednostki, aktualnym obrazem siebie, a jej standardami. Aktualny obraz siebie - niższy, gorszy niż standard, skutkuje pojawieniem się negatywnych emocji w formie niezadowolenia. Poprawę można osiągnąć przez uniknięcie bodźców, które powodują koncentrację na własnej osobie, bądź przez zmianę standardu lub przez obronne reinterpretacje sytuacji.

 

Orientacja humanistyczna

Psychologia humanistyczna poświęca wiele uwagi problemowi obrazu siebie. Jako nurt, który ukształtował się na bazie protestu przeciw reedukowaniu człowieka, zarówno w ujęciu behawioralnym jak i psychoanalitycznym, traktuje człowieka jako osobę, która jest zdolna do bycia nie tylko przedmiotem wpływów zewnętrznych, ale również doświadczającym podmiotem.

 A. Maslow, prezentując swoje poglądy, nie definiuje wprost pojęcia obrazu siebie. Człowiek poznaje własne „ja” dzięki dokonywaniu wyborów. Wybierając w sposób wolny, to co jest dla niego dobre, zgodnie z jego wewnętrzną naturą, jednostka doznaje subiektywnego odczucia przyjemności i radości. Dzięki takim wyborom jednostka zbliża się do poznania swojej natury. Pełne poznanie siebie i samoakceptacja są możliwe dzięki doznawaniu miłości innych ludzi. Człowiek chroni siebie i swój idealny obraz poprzez wyparcie i inne mechanizmy obronne. Wyparciu mogą ulec dwa obszary wiedzy o samym sobie. Po pierwsze człowiek boi się wszystkiego, co mogłoby wzbudzić w nim uczucie pogardy dla samego siebie. Po drugie wyparciu mogą ulec również najlepsze strony osobowości, talenty, zdolności twórcze, wyższe możliwości. Człowiek jest w stanie akceptować siebie jedynie wtedy, gdy osiągnie spełnienie samego siebie, gdy realizuje swoją wewnętrzną naturę. W hierarchii potrzeb stworzonej przez A. Maslowa, jedna grupa potrzeb dotyczy bezpośrednio ustosunkowań wobec samego siebie i obrazu siebie. Są nią potrzeby szacunku, które jako jedne z podstawowych stanowią element wewnętrznej, instynktownej natury człowieka. Kiedy potrzeby szacunku do siebie zostaną zaspokojone, pojawić się mogą wyższe od nich potrzeby samourzeczywistniania, poznawcze i estetyczne (druga grupa). Pośrednio więc ich zaspokojenie warunkuje samorealizację. Wpływa ono jednocześnie na obraz siebie jednostki oraz przekonania co do własnej osoby. Dzięki zaspokojeniu potrzeby szacunku do siebie, jednostka zyskuje poczucie pewności siebie, wartości własnej osoby. Jednocześnie frustracja tych potrzeb powoduje poczucie niższości, słabości, które prowadzą do ogólnego zniechęcenia.

Inny z autorów zaliczanych do nurtu psychologii humanistycznej, G. Allport, pojęcie „ja” zastąpił pojęciem proprium. Zgodnie z jego teorią obraz siebie posiada dwa aspekty - jeden to odpowiednik „ja” realnego, na który składa się sposób spostrzegania swoich aktualnych zdolności. Drugi to aspiracje jednostki, to kim chciałaby być, co stanowi wyobrażeniowy aspekt proprium i wyznacza kierunek wielu posunięć. Spośród psychologów największą wagę do roli obrazu siebie w funkcjonowaniu osobowości przykłada C. Rogers. Jego teoria odnosi się do bezpośrednich doświadczeń jednostki, do procesów zachodzących w jej polu fenomenologicznym, które jest tożsame z aktualnym doświadczeniem. Obraz siebie, traktowany jako rzeczywistość zmienna, zajmuje tu centralne miejsce , wyjaśniając szereg zjawisk w funkcjonowaniu osobowości.

W danym momencie czasowym jest rzeczą specyficzną, realnie istniejącą. Obraz siebie wyodrębnia się jako obiekt w polu fenomenologicznym jednostki poprzez przetworzenie doświadczeń odnoszących się do „ja”. Poprzez interakcje z otoczeniem, świadomość bycia i funkcjonowania, zostaje „opracowana” w zorganizowany obraz siebie. Dzięki doświadczaniu pozytywnego odnoszenia się ze strony innych ludzi, zwłaszcza osób znaczących, kształtuje się u człowieka pozytywna postawa wobec samego siebie: jest to potrzeba wyuczona.

Doświadczanie zaspokojenia potrzeby szacunku prowadzi do rozwoju potrzeby samoakceptacji, czyli szacunku do siebie doświadczanego niezależnie od postawy osób znaczących. Jest to potrzeba wspólna wszystkim ludziom. Jej zaspokojenie stanowi podstawę budowania poczucia własnej wartości.

Poszukiwania determinant osobowościowych implikujących możliwość kreowania zachowań proprzedsiębiorczych powinny być osadzone w kontekście szeregu zmian dotyczących funkcjonowania młodego człowieka. Na ich bazie w okresie dorastania kształtują się bardzo ważne elementy organizacji osobowości; m.in. obraz siebie i ocena własnej sytuacji w otoczeniu

W okresie poniemowlęcym następuje rozwój odrębności psychicznej i poczucia własnego „Ja” jest to około 2 rok życia. Poczucie to wiąże się ze zrozumieniem pojęcia stałości przedmiotu oraz rosnącą samodzielnością dziecka , która staje się podstawą poczucia sprawstwa , a więc świadomości , iż jest się autorem zdarzeń i zmian. Pierwsze przejawy poczucia `Ja” to rozpoznawanie siebie w lustrze. Tworzące się poczucie `Ja” wyraża się w używaniu słowa „ja” np. : pęd posiadania - dziecko chętnie przywłaszcza sobie przedmioty oraz ich zaciekle broni przed rówieśnikami , Dziecięcy negatywizm - przeciwstawianie się prośbom ludzi dorosłych co przybiera formę oporu fizycznego lub stanowczej i konsekwentnej werbalnej odmowie. W późniejszym rozwoju poczucie „Ja” staje się podstawą do budowania wiedzy o sobie , czyli samowiedzy , stanowiącej według wielu koncepcji jądro osobowości dziecka. Społeczne emocje kształtują się w drugim i trzecim roku życia. Pojawia się wtedy duma, wstyd , zazdrość, zakłopotanie i poczucie winy - nie występujące w niemowlęctwie. Ma to związek z rozumieniem, docenianiem norm ważnych dla innych ludzi oraz z rozwojem pojęcia własnego „ja”- czyli z osiąganiem dojrzałości poznawczej, koniecznej dla rozumienia podstawowych sytuacji społecznych.

W wieku przedszkolnym rozwija się zdolność do samokontroli , czyli działania zgodnie z oczekiwaniami autorytetów , nawet w sytuacji braku zewnętrznej kontroli.. Osią wszystkich form kontroli jest zdolność do podtrzymywania się od natychmiastowego reagowania na pobudzenia i planowane działania. Macoby wyróżnia 4 rodzaje podtrzymywania się , których opanowanie zapewnia samokontrolę.

Powstrzymywanie się od :

• natychmiastowego działania

• ujawniania emocji

• szybkiego wyprowadzania wniosków

• dokonywania wyborów bez rozważenia sytuacji

Małe dzieci nie potrafią powstrzymać się od działania pod wpływem bezpośrednio działających bodźców. Dopiero w 4 roku życia zaczynają świadomie kontrolować intensywność swych emocji. Badania Gardnera i Rogoff wykazały , że dzieci w 3 roku życia nie zwracają uwagi na ograniczenia zadań i dlatego ich nie rozwiązują , natomiast w 4 - 6 r.ż. zaczynaja planować swe działania , chociaż zwykle nadal nie odnoszą sukcesu.

Między 5 - 10 r.ż wzrasta rozwaga w odpowiadaniu na pytania , co powoduje wydłużenie czasu odpowiedzi. Można zatem stwierdzić że zdolność do samokontroli , samoregulacji rozwija się między 3 a 6 rokiem życia. Dzieci staja się zdolne do planowania swych działań , działają systematycznie , są w stanie dostosować się do próśb i zaleceń rodziców oraz kulturowych norm , bez konieczności zewnętrznej kontroli. W wieku przedszkolnym kształtuje się również samoocena , czyli zespół sądów o własnej wartości. Samoocena zajmuje szczególne miejsce w rozwoju obrazu własnej osoby , powoduje , iż sądy opisowe na swój temat utrwalają się. Samoocena człowieka kształtuje się przez całe jego życie. Zalążkowa samoocena, która pojawia się około trzeciego-czwartego roku życia stopniowo różnicuje się i przekształca przede wszystkim dzięki narastaniu wiedzy o sobie. Czynników wpływających na kształtowanie się samooceny jest wiele, a najważniejsze z nich to:

• opinie i oceny jakie jednostka o sobie słyszy

• odnoszone sukcesy i doznawanie niepowodzenia

• porównywanie siebie z innymi

W adolescencji ważne miejsce zajmuje pojęcie samooceny która jest elementem systemu wiedzy człowieka, który umożliwia mu poznanie siebie, ocenę własnych możliwości na różnych płaszczyznach i wybór z posiadanego repertuaru zachowań tego, które jest właściwe w określonych sytuacjach napotykanych w otaczającym świecie zewnętrznym. Cechy składające się na pojęcie ja, a dotyczące różnych aspektów własnej osoby, tworzą zorganizowany system wiedzy stanowiący podstawę kształtowania się tożsamości i podmiotowości, co ma określone konsekwencje dla regulacji zachowania. W latach osiemdziesiątych (Markus, Wurf 1987) prowadzono badania, które przyczyniły się do tego, że obraz siebie nie był już traktowany jako niezróżnicowana całość. To przyczyniło się również to do poszerzenia terminologii związanej z systemem wiedzy o sobie. Ogólna samoocena jaką człowiek tworzy stanowi ważny czynnik determinujący wytworzenie określonego stosunku wobec własnej osoby. Jednak ważne również jest to jak duża jest rozbieżność pomiędzy tym, jakie cechy spostrzega u siebie człowiek a tym jakie cechy chciałby posiadać. Im większa jest ta rozbieżność, tym poziom samoakceptacji obniża się, jednak nie można powiedzieć, że brak tej rozbieżności gwarantuje optymalny poziom samoakceptacji. Optymalna rozbieżność to taka, w przypadku której stany idealne są możliwe do osiągnięcia przez człowieka, który je posiada i wyznaczają jego konstruktywne starania w kierunku ich osiągnięcia.

Okres dorastania to czas, który cechuje intensywne myślenie o sobie, próba określenia siebie na podstawie własnych refleksji i opinii znaczących osób z otoczenia. Szkoła jest miejscem, gdzie są zdobywane informacje, które w znacznym stopniu pozwalają na ocenę własnych umiejętności intelektualnych i predyspozycji zawodowych decydujących o dalszym kształceniu się po szkole podstawowej. Dlatego nie można wykluczyć wpływu szkoły na budowanie przez uczniów obrazu własnej osoby i tego, w jakim stopniu akceptują oni ten obraz. Uwzględniając poznawczo-regulacyjny aspekt systemu wiedzy o sobie, nie można wykluczyć wpływu tworzonych przez uczniów samoocen i określonego poziomu samoakceptacji na to, w jaki sposób funkcjonują w sytuacji szkolnej.

Tak jak w przypadku samoocen mówimy, oprócz ogólnej samooceny, o poszczególnych samoocenach dotyczących określonych aspektów obrazu własnej osoby, to w odniesieniu do samoakceptacji mówimy o zgeneralizowanym ustosunkowaniu się wobec samego siebie.

Można zadać pytanie czy poszczególne samooceny będą wpływały na poziom samoakceptacji jednostki w zakresie danego aspektu i poziom jej funkcjonowania w określonym obszarze działalności? W związku z tym, czy jest możliwe, aby samooceny dotyczące obrazu siebie jako ucznia wpływały na stopień, w jakim ten obraz jest akceptowany oraz na poziom funkcjonowania uczniów w początkowej fazie okresu dorastania (w wieku 13-15 lat).

Biorąc pod uwagę wiek badanych uczniów, okazało się, że wraz z wiekiem malała liczba pozytywnych samoocen w obrazie ja - uczeń. Młody człowiek w początkowej fazie okresu dorastania, coraz bardziej wrażliwy na punkcie własnej osoby, coraz częściej zdaje sobie sprawę z tego, że to, co o sobie myśli, nie zawsze przystaje do jego zewnętrznego postępowania, a to z kolei uruchamia młodzieńczą samokrytykę. Może to wyjaśniać, dlaczego starsi uczniowie są bardziej krytyczni wobec siebie niż badana młodzież z młodszych klas. Przeprowadzone badania wykazały również, że uczniowie wysoko wartościują szkołę jako instytucję i dostrzegają jej wpływ, dlatego jest ważne, aby to właśnie szkoła była źródłem pozytywnego obrazu siebie jako ucznia i nie stwarzała okazji do negatywnego myślenia o sobie.

Psycholodzy wyróżniają dwa rodzaje postaw związanych z samooceną ogólną:

- samoakceptację

- samoodtrącenie

Samoakceptację określa się jako postawę nacechowaną wiarą, zaufaniem i zdrowym szacunkiem dla samego siebie. Postawa taka sprawia, że jednostka może wykonywać i realizować swoje potencjalne możliwości, a także potrafi skorygować swoje zachowanie pod wpływem innych. Osoby, które akceptują siebie, mają pozytywne mniemanie o sobie i dobre samopoczucie.

Przez samoodtrącenie rozumie się postawę wobec siebie łączącą się z przeżywaniem poczucia krzywdy, poczucia winy, poczucia niższości albo innych doznań związanych z pretensją i żalem do siebie. Osoba taka nie docenia własnych sukcesów, a przecenia porażki, dąży do poniżenia siebie, czasem wręcz siebie nienawidzi.

Samoocenę można mierzyć na dwóch wymiarach - wysokości i pewności. W tym sensie samoocena może być:

• zawyżona i pewna,

• zawyżona i niepewna,

• zaniżona i pewna,

• zaniżona i niepewna.

Samoocena stanowi istotny składnik świadomości samego siebie, gdyż bez samooceny niemożliwe byłoby ani określenie własnej istoty, ani też wyodrębnienie siebie ze środowiska. Adekwatna samoocena pozwala krytycznie ustosunkować się do siebie oraz nieustannie przymierzać swoje możliwości do pojawiających się coraz to nowych wymagań stawianych przez życie, pozwala także stawiać przed sobą możliwe do wykonania cele. Krótko mówiąc samoocena odgrywa bardzo ważną rolę nie tylko w poznawaniu samego siebie, ale także i w kierowaniu swoim zachowaniem, stosunkach interpersonalnych oraz w realizacji planów i dążeń życiowych.

We wczesnej dorosłości ważne zmiany zachodzą w strukturze „Ja „ , integrującej idealne koncepcje z realnym obrazem świata i siebie samego. Aby sprostać wymaganiom wynikającym z podejmowania nowych ról społecznych , młody człowiek wkraczając w dorosłoś nie może dłużej żyć w świecie ideałów i hipotez. Koniecznym warunkiem wyboru określonej drogi życiowej i spełniania się na niej , jest umiejętność zintegrowania sfery „Ja realnego” i „Ja idealnego”.

W dzisiejszych czasach występuje coraz większe zainteresowanie sferą psychiczną człowieka. Coraz częściej i coraz więcej osób zna znaczenia słów samokontrola , samowiedza , samoocena , pojęcie „Ja” i są w stanie mniej więcej je wyjaśnić. Jak wiadomo to człowiek jest największą zagadką życia i badania nad nim, rozwojem społecznym , fizycznym , psychicznym będą przebiegały cały czas z coraz to nowszymi teoriami i odkrywając coraz to nowsze fakty i wiadomości.

Bibliografia :

• Maria Chłopkiewicz - „ Osobowość dzieci i młodzieży”

• Lawrence A. Pervin - „Psychologia Osobowości „ wyd. GWP 2002

• Barbara Napierała , Janusz Trempała - „ Psychologia rozwoju człowieka „ wyd. Naukowe PWN Warszawa 2002 - Tom 2 , Tom 3.

• Anna Izabela Brzezińska - „ Psychologiczne portrety człowieka „ wyd. GWP Gdańsk 2005

• R. Łapińska, M. Żebrowska - „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży” pod red. M. Żebrowskiej, PWN, Warszawa 1977

• Wikipedia

---