Rozdział 1
Pojęcie, przedmiot i proces diagnozowania.
Diagnozowanie:
- to czynność poznawcza obejmująca integrowanie informacji, podejmowanie decyzji, rozwiązywanie problemów, wykorzystani wiedzy i doświadczenia, wnioskowanie i uzasadnianie
- to sytuacja społeczna (i tutaj wchodzi w grę kwestia zniekształceń obrazu osób badanych)
- to sytuacja komunikacyjna (główna aktywność to komunikowanie werbalne i pozawerbalne)
- to złożony proces rozwiązywania problemów i przetwarzania danych
- to działanie przygotowawcze i staje się podstawą interwencji (komplementarność diagnozy i terapii)
Komunikowanie wyników działań diagnostycznych:
- często przybiera formę pisemnego raportu
- pełni funkcje: wyjaśniającą, legitymizującą, perswazyjną lub rozwijającą
Cel diagnozowania:
- określenie aktualnego poziomu funkcjonowania jednostki i natury jej problemu
- wskazanie przyczyn problemu i konsekwencji
- weryfikowanie hipotez odnośnie istoty problemu i jego uwarunkowań
- prognozowanie zachowania
- tworzenie planu interwencji
- monitorowanie postępów interwencji i ocena jej efektów
Istotą procesu diagnozowania jest określenie problemu osoby badanej.
Proces ten ma charakter iteracyjny, hipotezy diagnostyczne weryfikuje się w nim cyklicznie, w pętlach „optymalizującego sprzężenia zwrotnego”.
Dwa znaczenia pojęcia diagnozy:
- proces określania stanu (aktualnego; przyszłego - prognoza; przeszłego - retrognoza)
- efekt tego procesu
DEFINICJA:
Diagnoza to rozpoznanie istoty i uwarunkowań złożonego stanu rzeczy na podstawie obserwacji jego cech (objawów) oraz znajomości ogólnych prawidłowości panujących w danej dziedzinie.
Wiedza potrzebna do wyjaśniania uzyskiwana jest w sposób pośredni - znamy objawy, a poszukujemy przyczyn, źródeł, okoliczności i uwarunkowań analizowanego zjawiska.
Podstawowe kroki procesu diagnozowania:
- rozpoznanie problemu
- identyfikacja przyczyn
- planowanie interwencji
- implementacja (wdrożenie) planu interwencji
Funkcje:
- deskryptywno-ewaluatywna (Jak jest?)
- eksplanacyjna (Dlaczego tak jest?)
- predykcyjna (Dlaczego będzie tak a nie inaczej?)
- korekcyjna (Co zrobić by uzyskać pożądany stan?) - ta funkcja podkreśla celowy charakter diagnozy
Diagnoza obejmuje także kontekst, jest holistyczna i dynamiczna, poszukuje całości i analizuje proces(y).
Trzy obszary problemowe diagnozowania:
- identyfikacji albo badania (co rzeczywiście jest?)
- decyzji (co i jak ma być zrobione?)
- działania (przybliżanie od pierwszego do drugiego)
Diagnozowanie jest I etapem określania pożądanego przyszłego stanu rzeczywistości, pozwalającym określić w jakim stopniu aktualny stan się od niego odchyla. Jest to proces AKTYWNEGO poszukiwania i przetwarzania danych potrzebnych do podjęcia decyzji o działaniach, które zmienia aktualny stan. Jest inicjowany przez dyskomfort jednostki albo dyskomfort jej społecznego otoczenia.
Diagnozowanie jest też modelowaniem - modelowaniem osobowości osoby badanej i jej środowiska w umyśle diagnosty.
Rodzaje diagnoz:
A. Frączek:
- formalna - ma charakter konkretny i dotyczy opisu zachowania się osoby badanej podczas diagnozowania
- interpretacyjna - określa znaczenie otrzymanego zestawu danych (faktów) z pkt. widzenia np. problemu z jakim przyszedł klient, częstsza w praktyce
Aspekty diagnozy (tzw. diagnozy cząstkowe):
S. Ziemski
- klasyfikacyjna (typologiczna; co to jest?)
- genetyczna (skąd się to wzięło?)
- funkcjonalna (celu; po co to jest?)
- fazy rozwoju (na jakim etapie to jest?)
- prognostyczna (jak będzie?)
- różnicowa (nozologiczna) - pozwala odróżniać osoby z zaburzeniami od osób zdrowych (I-stopnia) oraz rozróżniać osoby chore ze względu na rodzaj zaburzenia ( II-stopnia)
Negatywne skutki diagnozy nozologicznej:
- reifikacja (uważanie czegoś za rzecz) obiektu
- dostrzeganie choroby a nie osoby
- etykietowanie
- pozorne wyjaśnienie, samospełniające się proroctwo
- zachowanie diagnosty i osoby badanej może stać się zgodne z zasadą Rumpelstilzchena (sic!) a jest to zjawisko magicznej wiary w wartość słowa użytego w sformułowaniu diagnozy klasyfikacyjnej
- przeniesienie odpowiedzialności na formułującego diagnozę i poczucie zwolnienia ze współpracy ze strony osoby badanej
Klasyfikacyjna - polega na poszukiwaniu wzorca wiążącego obserwowane objawy
-Genetyczna (kauzalna) - koncentruje się na pochodzeniu aktualnego stanu a diagnozowanie jest wykrywaniem i identyfikowaniem łańcuchów specyficznych czynników przyczynowych ulokowanych w przeszłości
-Prognostyczna - jest jej swoistym przeciwieństwem genetycznej; poszukuje tych stanów w przyszłości które daje się wprost wyprowadzić ze stanu aktualnego (takie przewidywanie może zakładać albo zmianę albo brak zmiany działania czynników kontekstowych [-> ekstrapolacja - tendencje które miały miejsce w przeszłości będą występowały także w przyszłości])
- Funkcjonalna - poszukujemy sensu wyodrębnionych elementów ze względu na całość z jakiej pochodzą i funkcje jakie w niej pełnią, oraz jej zmian pod wpływem działania całości
- Rozwojowa (fazy; rozwoju) - koncentruje się na poszukiwaniu odchyleń od obrazu typowego dla danej fazy rozwoju albo na identyfikowaniu fazy, w jakiej jednostka się znajduje; jej celem powinny być nie tylko deficyty rozwojowe, ale także obszary rozwoju, w których jednostka jest zaawansowana i właściwości psychiczne oraz elementy środowiska mające pozytywne znaczenie dla jednostki (d. pozytywna)
Model CPSS (Contex, Phase, Stage and Style) - stawia pytanie także o kulturowe, społeczne, towarzyskie i rodzinne konteksty, w których funkcjonuje jednostka, bo SA one jednym ze źródeł znaczeń jakie nadaje ona swoim działaniom w otoczeniu; bierze pod uwagę zaangażowanie, poziom wiedzy, styl funkcjonowania, podkreśla bardziej rolę zapobiegania kryzysom i wspomaganie rozwoju niż usuwanie już istniejącej dysfunkcji
-Interakcyjna (psychospołeczna) - to proces uzgadniania zarówno definicji problemu pacjenta jak i sposobów jego rozwiązywania miedzy psychologiem a osobą badaną lub jej najbliższym otoczeniem; stawia na współdziałanie w procesie zmian dzięki udziałowi pacjenta w diagnozie
-Protodiagnoza - rozpoznanie problemu jednostki przez jej najbliższe otoczenie i podjęcie działań zmierzających do tego by jednostka zgłosiła się po profesjonalną pomoc; diagnoza społeczna; wstępna; efekt działania mechanizmu kontroli społecznej
Thorne - podział ze względu na metakategorie, do których diagnosta może się odwołać:
- kliniczna diagnoza procesu - opis stopniowego rozwijania się np. choroby; progu dezintegracji; dynamiki patologii, zwraca uwagę na konieczność poszukiwania mechanizmu stabilizującego patologiczne przystosowanie; diagnosta stara się zrozumieć jakie czynniki doprowadziły do szukania profesjonalnej pomocy (= przekroczenia progu dezintegracji) oraz jakie dotychczas klienta od tego powstrzymywały.
- koncepcja psychologii zintegrowanej - podstawowa potrzebą ludzi jest utrzymywanie najwyższego stopnia integracji, podstawy poczucia tożsamości
- diagnozowanie integracji - na podstawie oceny stopnia scalenia i wewnętrznego powiązania życia psychicznego, jego złożoności organizacyjnej
- diagnoza zarządzania życiem- poszukiwanie czegoś na kształt pojęcia sensu życia; struktury zadań indywidualnych, generalnego celu lub wartości do jakiej się jednostka odwołuje
Diagnoza psychologiczna często omawiana jest w opozycji do tzw. medycznego modelu diagnozy - obejmuje on symptomy, dysfunkcje, przewidywany przebieg i prognozę choroby
Testowanie:
- jako jedna z metod zbierania danych w procesie diagnozy
- zorientowane jest na pomiar (diagnozowanie - na problemie)
- to obiektywny i wystandaryzowany pomiar próbki zachowania nastawiony na poszukiwanie indywidualnych różnic między ludźmi
- czasem test może być wykorzystany przez diagnostę do zainicjowania takich zachowań u osoby badanej które mogą dostarczyć potrzebnych info i wtedy to już diagnozowanie a nie testowanie jako takie
Model diagnozowania Paluchowskiego
Etapy procesu diagnozowania:
- etap prediagnostyczny - obejmuje wszystko to co wyprzedza w czasie właściwe diagnozowanie i z czym badany i badający wchodzą w interakcję; kontakt ma charakter niesymetryczny; działania mają charakter planowy; relacja ma charakter formalny; pkt. wyjścia działań jest zasada dobroczynności względem klienta realizowana we wzajemnym zaufaniu, kontrakt psychologiczny
- etap badania diagnostycznego - identyfikacji; interakcji, w której liczy się komunikowanie (osoby badanej) i odbiór oraz decydowanie o użyteczności informacji (przez diagnostę; użyteczność diagnostyczna, warunkowa, informacyjna); analiza problemu, poszukiwanie objawów psychopatologii -> Orientacja patogenetyczna - diagnoza powinna koncentrować się na poszukiwaniu przyczyn zaburzeń (Sęk, 2005),
Patogenetyczny model zaburzeń:
* czynniki chorobotwórcze
* predyspozycje podmiotowe
* czynniki środowiskowe
* czynniki ryzyka
Orientacja salutogenetyczna (A. Antonovsky) - komplementarna wobec powyższego podejścia, identyfikacja tych cech, które pozwalają utrzymać zdrowie mimo niesprzyjających warunków zewnętrznych; zdrowie jako proces poszukiwania i utrzymywania równowagi; dynamiczny proces równoważenia wymagań i zasobów w toku konfrontacji ze stresem; zdrowie i choroba jako kontinuum;
3 niezbędne warunki zachowania zdrowia to: poczucie zrozumiałości; sensowności oraz zaradności (sterowalności), które składają się na tzw. poczucie koherencji - ogólne nastawienie orientacyjne człowieka wyrażające stopień pewności, że bodźce napływające ze środowiska mają charakter ustrukturowany i przewidywalny; racjonalnie wytłumaczalny, poczucie ze dysponuje się zasobami by móc sobie radzić z wymaganiami które są uzasadnione i sensowne. Oprócz tego ważny jest też wymiar granic i 4 obszary: życie emocjonalne; kontakty interpersonalne; aktywność życiowa; zadania egzystencjalne.
*diagnosta - osoba wyszkolona w stosowaniu specjalistycznych technik wywoływania i obserwacji zachowań oraz nauczona myśleć o zachowaniach w psychologiczny sposób, realizująca tzw. usługę profesjonalną oraz specyficzną rolę społeczną której treścią jest niesienie pomocy, co badany rozumie i akceptuje kontakt.
Celem diagnosty jest zwięzłe podsumowanie określające istotę problemu odwołujące się do jakiejś teoretycznej perspektywy, na podstawie zebranych danych.
Cattell: dane T (zbierane w kontrolowanych warunkach);
dane Q (samoobserwacja);
dane T(Q) z kwestionariuszy osobowości, dane L (zdarzenia życiowe).
dane L - dane dotyczące wydarzeń życiowych
Podstawowa metodą zbierania danych pozostaje jednak rozmowa psychologiczna, wykorzystująca: aktywne słuchanie, rozumienie kontekstowego i symbolicznego znaczenia słów, jednoczesną obserwację, porównania, intuicję itp. (jest dialogiem, wzajemną wymianą myśli, podczas gdy wywiad jest jednostronnym, monologowym przepytywaniem). W kontaktach diagnostycznych przeplata się zazwyczaj z wywiadem amnestycznym.
3 rodzaje rozmów ze względu na poziom ustrukturowania:
* swobodna - improwizacja, dostosowanie, zindywidualizowanie
*częściowo ustrukturowana (kierowana) - jest wcześniej ustalony obszar poruszanych tematów
* standaryzowana (ustrukturowana) - bardziej ilościowa niż jakościowa metoda, konkretne pytania, często o charakterze zamkniętym
Wywiad narracyjny (Schutz) - odmiana w. swobodnego, polega na opowiadaniu o jakimś okresie życia, posiada co najmniej dwa różne, ale powiązane ze sobą epizody z życia opowiadającego uszeregowane w jakimś porządku.
Na podstawie danych diagnosta: 1. określa hipotezy robocze;
2.wybiera metodę testową (czyli procedurę diagnostyczną)
3. weryfikuje hipotezy
4. kategoryzuje i formułuje hipotetyczne wyjaśnienia dynamiki analizowanego problemu
Barton - dziewięciowymiarowy model diagnozowania - diagnosta powinien odpowiedzieć sobie na pytania dotyczące:
1. poziomu rozwoju;
2. tego czy ma do czynienia ze stanem czy cecha;
3. z normą czy z ekstremum;
4. na temat obszaru i wyboru dobrego narzędzia;
5. metod;
6. generalnego celu zadania;
7. typu skali pomiarowej;
8. triangulacji źródeł i metod dających różne wyniki;
9. częstotliwości badania
Kryterium wyboru to diagnostyczna użyteczność zachowań osoby badanej.
Ważna jest proporcja podstawowa - czyli częstość występowania danego objawu w całej populacji.
Zjawisko przyrostu trafności predykcji - trafność decyzji podjętej na podstawie jakiegoś testu jest wyznaczana trafnością metody, jeśli zastosujemy po niej jakaś inną to pojawi się pytanie na ile zwiększy ona trafność naszej poprzedniej decyzji - w zależności od celu jaki nam przyświeca ta sama metoda może dawać jednocześnie duże i małe przyrostu trafności. Wszelkie klasyfikacje powinny odznaczać się rzetelnością, rozłącznością i kompletnością.
- etap wyjaśniania - diagnosta dokonuje symbolicznego opisu zachowania testowego, poszukuje związków tych zachowań z zachowaniami poza testowymi i decyduje o planie interwencji
- etap interwencji - zmiana położenia jednostki przez: selekcje, modyfikację, komunikowanie diagnostyczne
(s. 60-94)
-Faza opisu i interpretacji
Opis i interpretacja to efekt myślenia i wychodzenia poza dostarczone informacje
Proces odwołania się do pojęć abstrakcyjnych (zwłaszcza teorii psychologicznej) w celu organizacji zebranych wcześniej danych, całościowego zrozumienia jednostki i określenia planu interwencji
Całościowe podejście ważne, bo klient to więcej niż przypadek, a jednostka to więcej niż klient -> opracowanie przypadku jest poszukiwaniem prawdy o osobie potrzebującej pomocy
Działania diagnosty na tym etapie: scalanie kolejno uzyskiwanych danych w abstrakcyjne kategorie opisowe (klasy), potem poszukiwania mechanizmu wyjaśniającego problem klienta (RYS. 1.13)
Brzeziński: jeśli psycholog zamierza stosować naukową wiedzę, punktem wyjścia jego działań powinno być odwołanie się do jakiejś teorii psychologicznej -> przyjęcie danej orientacji teoretycznej zazwyczaj wyznacza decyzje co do wyboru procedury diagnostycznej i rodzaju zbieranych danych oraz sposobu ich opracowywania
Co najmniej trzy możliwości wyboru bazy teoretycznej:
Psycholog po wstępnym rozpoznaniu problemu określa, że konkretny klient jest modelowym człowiekiem danej teorii psychologicznej
Wybór wynika z paradygmatycznych preferencji psychologa
Psycholog dobiera do konkretnego przypadku znaną mu teorię lub nawet wykorzystuje jednocześnie wiele perspektyw teoretycznych
Levi-Strauss wprowadził do humanistycznego dyskursu metafory reprezentujące postawy wobec otaczającego świata, różne typy myślenia o nim:
Inżynier i naukowiec wytwarzają potrzebne im narzędzia, by użyć ich w konkretnym projekcie
Majsterkowicz (bricoleur) posługuje się narzędziami już istniejącymi, ale nieprzeznaczonymi do tej właśnie operacji, stara się zaadoptować je metodą prób i błędów, również dokonując w nich zmian
Wydaje się, że psycholog-praktyk jest takim majsterkowiczem - próbując rozwiązać problem poznawczy przywołuje różne koncepcje teoretyczne
Opis zachowań testowych - kolekcja (zbiór) takich zdań odnoszących się do konkretnego (jednostkowego) zbioru niepowiązanych wyników testowych, które wprost odpowiadają na pytanie “jakie wyniki uzyskała osoba uczestnicząca w badaniu?” -> w tym rozumieniu
Opis zachowań testowych to:
Zbiór zdań odnoszących się do konkretnego (jednostkowego) zbioru niepowiązanych wyników testowych, które są oparte są na analizie podobieństwa osoby nadanej do grupy odniesienia (norm)
Zbiór korelatów behawioralnych (mechaniczne zestawienie znaczeń interpretacyjnych)
Wskazywanie jako przyczyny obserwowanych zachowań nieobserwowanej cechy (opis zagregowany)
Wybór jednej z wielu hipotez interpretacyjnych zależy od miejsca, jakie dany wynik zajmuje w strukturze wszystkich informacji
Wskazywanie jako przyczyny różnych obserwowanych zachowań jednego wspólnego czynnika (np. cechy) jako leżącego u ich podstaw, a więc traktowanie ich jako różnych manifestacji (wskaźników) tej samej właściwości jednostki często nie jest wyjaśnieniem, ale opisem (można go nazwać zagregowanym)
Najczęściej cecha psychologiczna jest definiowana przez swoje desygnaty, a nieobserwowalna dyspozycja osobowościowa jest jedynie skrótowym opisem powtarzalnych obserwowanych form zachowania; w tym sensie cechy są opisami regularności w zachowaniu, a nie wyjaśnieniami ich i dlatego teorie cech mają charakter deskryptywny
Zbierane podczas badania dane można ująć na dwa sposoby:
Dane symptomatologiczne - oparte na założeniu, że określone właściwości zachowania ujawnione podczas badania charakteryzują zachowania jednostki także w innych, pozatekstowych sytuacjach; zachowania testowe powinny być podobne do pozatekstowych
Dane etiologiczne - oparte na założeniu, że dane dostarczone przez badanie dają się wykorzystać jako materiał do wnioskowania o przyczynach zachowań pozatestowych; tu akceptujemy różnicę zachowań testowych i pozatestowych oraz możliwość pośredniego o nich wnioskowania
Każda metoda dostarcza danych i symptomatologicznych, i etiologicznych,choć w różnym stopniu
Obie grupy informacji mają podobną użyteczność jeśli chodzi o prognozy zachowań pozatestowych na podstawie testowych (można przypuszczać, że trafność predykcji opartych na symptomatologicznych może być większa), ale różną użyteczność eksplanacyjną - tylko dane etiologiczne pozwalają na wyjaśnianie przyczynowo-skutkowe
Wyjaśnianie -to uczynienie czegoś zrozumiałym, podanie powodów czegoś, poszukiwanie racji, identyfikacja przyczyn - jest ono więc czynnością (procesem myślowym), która pozwala w spójny i zgodny z prawami logiki sposób uzasadnić (uprawomocnić) nowe twierdzenia zgodnie z już posiadaną i uznaną za prawdziwą wiedzą (przesłankami)
-To taki rodzaj rozumowania, który polega na wyprowadzeniu zdania opisującego zdarzenie, które ma być wyjaśnione (eksplanandum) z pewnego zbioru zdań, zawierających wyjaśnienie (eksplanans)
-Jest ostatecznym celem działania psychologów (w swojej charakterystycznej dla psychologii postaci - interpretacji) - istotą interpretacji psychologicznej jest wiązanie rejestrowanych pierwotnie jako niezależne informacji charakteryzujących jednostkę i zorganizowanie ich w sensowną całość
Wyjaśnianie w psychologicznym rozumieniu polega na wskazywaniu racji uzasadniających taką a nie inną organizację informacji o osobie badanej, a zatem między innymi na nadaniu sensu zachowaniom jednostki przez wskazanie ich związku z dotychczasowymi jej doświadczeniami, określeniu przyczyn wywołujących i stabilizujących zaobserwowaną organizację zachowań jednostki, a także ukazywaniu przyszłych konsekwencji tej organizacji; przedmiotem tak rozumianego wyjaśniania są zachowania obserwowane podczas badania wraz z zachowaniami w sytuacjach, w jakich rzeczywiście funkcjonuje osoba badana
Wyjaśnienia psychologiczne powinny wskazywać na źródło zbioru obserwacji, ich przeszłą przyczynę wyznaczającą tor obserwowanych zmian, wzajemne funkcje, znaczenie (sens) i implikacje
Celem wyjaśniania jest dotarcie do tych nieobserwowalnych zjawisk; odwołanie się do teorii psychologicznej pozwala uniknąć rzutowania własnych stanów psychicznych, znanych z naszego doświadczenia, na inną osobę, umożliwia przyjęcie, że motywy te mogą być nie tylko uświadamiane przed podjęciem badania retrospektywnie, ale są dostępne świadomości jednostki także potencjalnie.
Analizując odpowiedzi osoby badanej psycholog diagnosta nie odwołuje się do nich wprost
Osoba uczestnicząca w badaniu deklaruje, że fakty miały miejsce i działała ona tak, jak gdyby rzeczywiście one wystąpiły; jeżeli mamy podstawy przypuszczać, że jest to nieprawda, należy odpowiedzieć na pytanie, skąd wziął się ten błąd w percepcji rzeczywistości
Wyjaśnienia statystyczne mają tę wadę, że nie odnoszą się do zachowania pojedynczych elementów, lecz ich zbiorowości
Wyjaśnianie psychologiczne nie polega na bezpośrednim zastosowaniu już posiadanej wiedzy - jest odkrywaniem logiki życia konkretnej jednostki; powinno objaśniać lukę między ogólnymi przewidywaniami a konkretnymi zdarzeniami dotyczącymi danej osoby; w konsekwencji każde udane wyjaśnienie wzbogaca wiedzę diagnosty, lecz ten proces uczenia się nigdy nie ma końca
Interpretacja jest rekonstrukcją indywidualnej historii, pozwalającą zrozumieć taki, a nie inny jej przebieg; wyjaśnianie tej części historii życia jednostki, która wiąże się przyczynowo z jej problemami, można nazwać wyjaśnianiem przez podanie mechanizmu (zaburzenia, objawu, zachowania)
Relacja między diagnozą a wyjaśnianiem:
Wyjaśnianie rozumiemy jako uzupełnianie luki w wiedzy dotyczącej jakichś informacji o przyszłych i/lub przyszłych wydarzeniach; proces diagnozowania może być traktowany jako zbieranie informacji ujawniających tą lukę…
… jednak pewne rodzaje diagnoz są wyjaśnieniami (np. diagnoza genetyczna, procesu czy integracji)
Różnica między diagnozą rozumianą jako opis a wyjaśnianiem - nie w treści informacji, ale roli jaką mają odegrać w danym kontekście; wyjaśnienie ma rozwiązać zagadkę, jaką stanowią informacje zebrane w system, opis to oddzielne informacje, ich kolekcja bez wzajemnych relacji; poszukiwanie zasady, modelu, sensu, reguły organizującej zebrane informacje to właśnie poszukiwanie wyjaśnień
Holt: w humanistyce obowiązują te same zasady ogólne, co w naukach przyrodniczych - interpretacja nieweryfikowalna empirycznie zawsze pozostanie tylko hipotezą
Celem psychodiagnostyki jest wyjaśnienie, celem badania (testowania) - poszukiwanie jego przesłanek
Przedmiotem wyjaśnienia psychologicznego są 2 rodzaje zachowań - testowe i rzeczywiste
Jeśli realne zachowania pokrywają się z zachowaniami testowymi, można przypuszczać, że one są także determinowane podmiotowo; jeśli zachodzi między nimi rozbieżność - musimy ją wyjaśnić, wskazując na te czynniki środowiskowe, które blokują lub wyzwalają określone zachowania, lub zwiększają znacząco ich prawdopodobieństwo wystąpienia
Dane testowe stwarzają podstawy jedynie do tego, by określić odziedziczone po tradycji dynamicznej i idiograficznej mechanizmy osobowościowe, zrekonstruować więc dynamiczny model osobowości jednostki i wyjaśnić jego funkcjonowanie; estymując na tej podstawie zachowania pozatekstowe musimy pamiętać, że zakładamy wówczas wyłącznie podmiotową ich determinację, dopiero dla tych hipotez faktyczne zachowania są podstawą do weryfikacji; nie jest to jednak weryfikacja hipotez o trafności stosowanych testów osobowości, a o stopniu podmiotowości zachowania
2 rodzaje wyjaśnień:
Wyjaśnienia sposobu (mechanizmu) funkcjonowania osobowości (czynników podmiotowych)
Wyjaśnienia mechanizmu (sposobu) funkcjonowania jednostki
Sam opis funkcjonowania nie wystarczy:
Należy poszukiwać mechanizmu psychologicznego, który powiąże elementy historii życia i obszary funkcjonowania z problemami jednostki, specyficznych czynników przyczynowych aktualnego stanu
Powinno się dokonywać oceny wariantów wyjaśniania ze względu na ich trafność
Należy wskazać uzasadnienie wyjaśnień w zebranych danych i ewentualnie wskazać źródła literaturowe naszych hipotez wyjaśniających
Trzeba sformułować zalecenia diagnostyczne określające obszar i cel zbierania dodatkowych informacji
Interpretacja częściowo trafna , niekompletna, powierzchowna itp.;
wyjaśnienie oparte na dedukcji tylko całkowicie trafne lub zupełnie nietrafne
Kryteria oceny trafności interpretacji:
Wewnętrzna zgodność ogólnych twierdzeń o jednostce
Twierdzenia ogólne muszą korespondować z faktycznie obserwowanymi zachowaniami; predykcje wyprowadzane na ich podstawie muszą odpowiadać rzeczywistości
Zwartość - swoista ekonomiczność wyjaśnienia: im mniej ogólnych twierdzeń o jednostce, tym lepiej
Zakres (kompletność) informacji: ile faktów z życia jednostki obejmuje, a ile pozostawia bez wyjaśnienia
Problemem jest obserwowany brak zgodności ocen diagnostów czyjegoś stanu zdrowia psychicznego - możliwe wyjaśnienia: niestałość zachowania osoby badanej, pojawienie się nowych elementów, odmienne cele diagnozy, różnice w wykształceniu i doświadczeniu diagnostów, różnice w sposobie przetwarzania klinicznych informacji o innych i o świecie oraz ich wykorzystywaniu we wnioskowaniu klinicznym
Hunt: często klinicysta jest podstawowym narzędziem diagnozy (jeśli tak, to diagnosta o niskiej trafności i rzetelności powinien być eliminowany jak zły test, a kształceniu dobrych diagnostów powinno się poświęcać tyle uwagi, co tworzeniu dobrych testów)
FAZA FORMUŁOWANIA ZALECEŃ INTERWENCYJNYCH (PLANU INTERWENCJI) I KOMUNIKATÓW:
W tej fazie psycholog przystępuje do formułowania propozycji działań, których celem jest zmiana określonego wstępnie stanu - do projektowania interwencji, na tej podstawie podejmuje potem działania interwencyjne (diagnozowanie i interweniowanie są działaniami względem siebie komplementarnymi)
Orzekanie diagnostyczne:
Jest klasyfikacją, zdawaniem sobie sprawy z aktualnego położenia jednostki i stanu jej społecznego otoczenia
Celem jego jest trafny i dokładny opis aktualnego stany badanej jednostki i jej otoczenia, jest to klasyfikacja z warunkowym szacowaniem prawdopodobieństwa odpowiedniości danej kategorii dla osoby uczestniczącej w badaniu na podstawie odpowiedzi o przyczyny zachowań testowych i rzeczywistych
Każdą klasyfikację powinny cechować:
Rzetelność - powtarzalność zaliczania do tej samej kategorii obiektów o tych samych cechach lub podobnych
Rozłączność - specyficzność kategorii, ostrość ich granic
Kompletność - stopień, w jakim wszystkie ważne aspekty analizowanego zjawiska można objąć danym systemem klasyfikacji
Jednorodność - to samo kryterium do wszystkich podklas
Prognoza - przewidywanie przyszłych faktów, zjawisk czy zdarzeń na podstawie uzasadnionych przesłanek ustalonych w toku badań, stanowiące wytyczną do dalszego postępowanie
Diagnozowanie a prognozowanie
W obu przedmiotem zainteresowania jest ciąg zmian w czasie
W predykcji nacisk kładzie się na podobieństwa między jednostką a standardem, w wyjaśnianiu diagnostycznym - na różnice wewnątrz jednostki
W predykcji mamy do czynienia z myśleniem normatywnym, w diagnozowaniu - z myśleniem ipsatywnym (prawidłowości poszukujemy wśród danych dotyczących konkretnej jednostki
Kolejna różnica dot. stopnia przywiązywania znaczenia do szukania przyczyn analizowanego stanu rzeczy - w prognozie jest to mniej ważne niż w wyjaśnianiu diagnostycznym
Rodzaje prognoz
Prognoza podstawowa (wyjściowa): biorąc pod uwagę aktualny stan jednostki oraz ogólne przesłanki interpretacji, stanie się z nią to a to pod tym warunkiem, że będą działać dotychczasowe czynniki (a psycholog powstrzyma się od interwencji); opisuje ona z określoną pewnością przyszłą drogę jednostki i jej społecznego otoczenia od stanu będącego przedmiotem orzekania diagnostycznego do koniecznego (o ile nic się nie zmieni w tym kompleksie) stanu przyszłości
Przewidywania: jeżeli psycholog wykona (w odpowiednim czasie) takie to działania względem jednostki i jej społecznego otoczenia (znajdującej się teraz w tym właśnie położeniu), to (po określonym czasie) zdarzy się z taką oto pewnością to, a nie co innego
Zalecenia: aby ten właśnie psycholog osiągnął z określonym prawdopodobieństwem pożądany stan tej oto jednostki (i jej otoczenia) we wskazanym momencie w przyszłości, należy wykonać takie a takie działania w danym przedziale czasu
INTERWENCJA I JEJ FORMY:
Interwencja - celowe przedsięwzięcie, planowane na podstawie wiedzy operacyjnej i pragmatycznej przez osobę przygotowaną do takich zadań, którego celem jest zmiana położenia jednostki przez usunięcie ograniczeń uczestniczenia w subiektywnie sensownym oraz dającym satysfakcję życiu, podejmowane na jej (ich) prośbę; zmiana ta ma umożliwić realizowanie zachowań nieznajdujących się dotychczas wśród faktycznych zachowań jednostki, a których nie jest ona zdolna osiągnąć własnymi siłami lub wyłącznie dzięki istniejącym możliwościom; w szerokim rozumieniu mieszczą się w niej: selekcja, modyfikacja i komunikowanie wyników działań diagnostycznych
Selekcja a modyfikacja
Kryterium podziału jest postdiagnostyczna aktywność diagnosty: albo zamierza on zmieniać przedmiot swoich diagnoz (modyfikacja), albo tak dobrać osobę do warunków (lub odwrotnie), by zmaksymalizować wartości przyjętego przez siebie celu działania (selekcja)
W selekcji przyjmujemy niezmienność osób i warunków, w modyfikacji uznajemy nadrzędność celu
W selekcji szukamy nietypowej próbki kandydatów, w modyfikacji staramy się doprowadzić aktualny stan do stanu pożądanego
Selekcja jest zorientowana na normy (w sensie psychometrycznym), modyfikacja na stawiane standardy
Z selekcją mamy do czynienia, gdy psycholog dokonuje wyboru z jakiejś grupy ludzi niereprezentatywnej jej podgrupy lub gdy dobiera ludzi do warunków (nikogo nie odrzucając)
Cel: optymalny dobór jednostki do określonych zadań przy założeniu, że właściwości osoby (warunków) nie ulegną zmianie
Strategia selekcji warunków - wybór takich, które konkretnej osobie (o określonych właściwościach) pozwolą w najwyższym stopniu zrealizować przyjęte wstępnie kryterium optymalizacji
Strategia selekcji osobowej - punktem wyjścia jest akceptacja określonych warunków, do których należy dobrać odpowiednie osoby
Strategia modyfikacji może przyjąć formę strategii modyfikacji warunków (np. zmiana organizacji czy programów kształcenia) lub modyfikacji osób (np. terapia czy kształcenie)
W praktyce spotyka się mieszane strategie, zarówno wewnątrz selekcji i modyfikacji, jak i mieszanie selekcji i modyfikacji - pozwalają one uzyskać lepsze efekty
Interwencje psychologiczne mają charakter multidyscyplinarny - efekty postępowania diagnostycznego muszą być przedmiotem komunikacji; efektem przekazania informacji diagnostycznych jest zawsze zmiana położenia jednostki; komunikowanie może być formalnie lub nieformalne.
RAPORT PSYCHOLOGICZNY:
Jest formą komunikacji między diagnostą a innymi ludźmi czy instytucjami
Cel: przedstawienie spójnych odpowiedzi na hipotezy dotyczące problemu klienta, przekazanie odpowiednich informacji co do stosowanych procedur diagnostycznych, sensownego opisu osoby uczestniczącej w badaniu, jak i prezentacja rekomendacji co do interwencji
Jego treść i organizacja zależą od adresata, w każdym przypadku jednak celem jest zwiększenie zakresu wiedzy adresata i przekonanie go do racji nadawcy
Powinien być możliwie krótki, rozpoczynać się od przywołania rozważanego problemu, zawierać tylko te informacje, które wiążą się bezpośrednio z problemem klienta lub pytaniem instytucji kierującej jednostkę na badania psychologiczne, należy opisać źródła informacji wykorzystywanych w nim, trzeba wskazać też, których informacji zabrakło i dlaczego, jak również zaznaczyć stopień pewności co do analizowanych danych i opartych na nich twierdzeń; powinno unikać się czarno-białego języka i bezwarunkowych prawd, ujawniać odkryte rozbieżności i próbować je wyjaśniać (to zwiększa zaufanie do raportu); język raportu powinien być możliwie prosty, należy wyraźnie oddzielać fakty od wniosków, a dane od ich interpretacji; dyskusyjne jest umieszczanie w raporcie liczbowych wyników testów
Nail - 3 rodzaje postępowania diagnostycznego (i raportów):
Model, dla którego punktem odniesienia jest zastosowany test koncentrujący się na szczegółowych jego wynikach (Test Oriented Model)
Najpierw nazwa i podstawowe informacje o teście, potem uzyskane w nim wyniki i interpretacje
Najczęściej brakuje odniesienia wyników jednego testu do drugiego, ich porównywania i zestawiania (czasami pojawia się to w podsumowaniu)
Zalety: czytelne i jasne wskazanie źródła danych i wyciąganych na ich podstawie wniosków
Wady: brak uogólnień co do sposobów funkcjonowania jednostki w rzeczywistych sytuacjach życiowych; podejście to sugeruje, że diagnozowanie jest tylko techniczną biegłością w stosowaniu testów i odnajdywaniu w podręczniku testowych interpretacyjnych znaczeń ich wyników, mniej ważna jest kompetencja psychologa
Raport organizowany z punktu widzenia problemu psychologicznego (klienta i/lub zleceniodawcy badania; Hypothesis Oriented Model)
Jawnie odnosi się do problemu psychologicznego i omawia zebrane wyniki w aspekcie wspierania lub falsyfikowania stawianych hipotez wyjaśniających
Tok wywodu organizują hipotezy integrujące omawiane dane
Zaleta: łatwość czytania i podążania za omawianym problemem
Wada: brak informacji, których autor nie potrafi powiązać z wyjściowym problemem, a które w przyszłości mogą okazać się ważne
Postępowanie, w którym poszukuje się informacji o różnych obszarach fukncjonowania jednostki (Domain Oriented Model)
Przedstawia się w nim sprawności i umiejętności jednostki
Użyteczny, gdy brak problemu psychologicznego, z którym zgłasza się klient, i gdy nie ma, w związku z tym, hipotez wyjaśniających, również gdy brakuje jasnego wskazania celu badania
Wada: wrażenie nadmiaru informacji i chaosu -> niewyborcze „strzelanie z armaty do wróbla” (z powodu chęci zrealizowania wszystkich możliwych do osiągnięcia celów przy braku sprecyzowanych hipotez)
Nail - 3 poziomy sporządzania raportu:
Poziom pierwszy:
Często raport zawiera stwierdzenia będące dosłownymi cytatami z podręcznika testowego lub literatury źródłowej, bez prób ich personalizacji i odniesienia do indywidualnej historii życia lub konfiguracji innych wyników badanej osoby (copied-out-of-the-manual level)
Przytaczane twierdzenia są trafne, ale odnoszą się do zbiorowości, a nie do jednostek
Raporty takie nie przynoszą korzyści, gdyż czytelnicy nie są w stanie samodzielnie rozstrzygnąć, jakie są faktyczne granice ogólności wniosków
Można go usprawiedliwić jedynie, gdy nie było możliwe przeprowadzenie rozmowy z osobą badaną
Poziom drugi:
Wyższy stopień konceptualnego opracowania danych i ich personalizacji
Zawiera tylko te znaczenia interpretacyjne wyników testowych, które odnoszą się do badanej osoby, często udokumentowane przykładami rzeczywistych zachowań
Poziom trzeci:
Raporty nie tylko zindywidualizowane i spersonalizowane, ale także wskazują zaplecze teoretyczne przywoływanych interpretacji -> pozwala to na budowę zintegrowanego, dynamicznego modelu badanej jednostki oraz trafne przewidywania przebiegu zdarzeń i zaprojektowanie skutecznej interwencji.
Zakres i funkcje komunikacji:
Osoba badana ma prawo wiedzieć, komu i jakie informacje zostaną przekazane, poznać wnioski wyprowadzane na podstawie badania oraz ich uzasadnienie
Przekazywanie informacji osobie badanej powinno być przede wszystkim kompletne i skuteczne - złożoność wyjaśnień i używane słownictwo powinny być dostosowane do możliwości adresata; kompletność dotyczy również wskazywania zarówno na to, co jednostkowe i charakterystyczne dla osoby badanej, jak i na to, co wspólne dla osób będących w podobnej sytuacji (granicą jest tu poczucie zagrożenia osoby badanej)
Komunikację wyznaczają dwa wymiary związane z osobą psychologa:
-stopień zaufania do dokładności i trafności swoich diagnoz
-wymiar prywatność (informacje tylko dla diagnosty) vs powszechność (komunikowanie na tyle publiczne, na ile pozwala etyka)
Funkcje komunikowania orzeczeń:
Legitymizująca - istotne przy komunikowaniu formalnym; komunikowanie jest regulowane przez różnego rodzaju przepisy i to pracodawca określa obszar zbierania informacji niezbędnych do wydania orzeczenia oraz kto i w jakich sytuacjach powinien być badany przez psychologa; często forma komunikatów jest narzucona przez ich adresata, musi spełniać określone z góry wymogi formalne
Informacyjna - psycholog informuje o podstawach wyprowadzanych wniosków, efektach swej pracy, przedstawia konsekwencje proponowanych decyzji i dokonywanych wyborów
Perswazyjna - komunikaty mają przekonywać odbiorców oraz podawać wiarygodne ich uzasadnienia pozwalające na wzbudzenie motywacji do współpracy; perswazja jest też postępowaniem wartościującym, dążeniem do wytworzenia u odbiorcy wewnętrznego przekonania bądź to ze względu na cechy utylitarne (pożyteczne vs szkodliwe, potrzebne vs niepotrzebne), bądź moralne (etyczne vs nieetyczne)
Rozwijająca - przekazywanie komunikatów pozwala psychologowi lepiej zrozumieć treść przekazu, zmusza go bowiem do poszukiwania uzasadnień rzeczy, które wydają się oczywiste, dyscyplinuje strukturę i tok wywodu, skłania do poszukiwania formy przekazu właściwej dla odbiorcy i zakładanego celu; napotkane trudności oraz brak zrozumienia umożliwiają wzbogacenie i udoskonalenie lub korektę dotychczasowej wiedzy i umiejętności zawodowych; świadomość konieczności późniejszego komunikowania powoduje, że psycholog kontroluje i monitoruje własne działania; refleksja nad własną pracą, samodoskonalenie.. :]
Efekt Barnauma:
Pochodzi od P.T. Barnauma (właściciela cyrku ;p), który uważał, że dostarczenie każdemu tego, co go zainteresuje (a little something for everybody :} ) zapewnia sukces widowiska
Do psychologii nazwę tę wprowadzili Meehl, Marks i Seemann
W psychologii efekt Barnauma polega na dostarczeniu opisu wyników badania jednostki, który wydaje się unikatowym, a faktycznie pasuje do każdego ze względu na swoją trywialność, banalność, stereotypowość, niejasność i ogólność
W badaniach Halperina i Snydera (nad lękiem nad wężami) okazało się, że zwrotne informowanie pacjentów o wynikach testów poprawia ich stan niezależnie od tego, czy opis ten jest prawdziwy czy nie (wystarczy, że oni mają poczucie, że taki jest)
Możliwe wyjaśnienia, dlaczego opisy z efektem Barnauma sprawdzają się w praktyce i są akceptowane przez badanych:
Są prawdziwe dla większości ludzi
Jesteśmy skłonni doszukiwać się podobieństwa do innych osób
Łatwowierność nasza :]
Samopodtrzymujący się mechanizm poszukiwania potwierdzenia pierwszej informacji w kolejnych danych i/lub z nastawieniem na wyszukiwanie informacji zgodnych z posiadaną i akceptowaną wiedzą o sobie
Ale:
Wydaje się, że większe znaczenie ma tu źródło informacji
Badania Snydera i Larsona: Opisy indywidualne były częściej traktowane jako trafne; w innym badaniu (Snyder&Shenkel) przekonanie o wiarygodności źródła wpłynęło na ocenę trafności zwrotnej informacji
Snyder i in.- większą wiarygodność mają techniki projekcyjne niż rozmowa psychologiczna czy kwestionariusze (one były oceniane najniżej)
Czytanie umysłu - technika polegająca na tym, że od zdań ogólnych przechodzi się do coraz bardziej szczegółowych stwierdzeń, co sprawia wrażenie czerpania informacji o rozmówcy z tajnych źródeł; jego istotnym elementami są wyławianie szczegółów, nieostrość i ogólnikowość wypowiadanych stwierdzeń, w odpowiedzi rozmówcy często uzupełniają informacje
Podstawą uzyskiwanego efektu jest ludzka potrzeba nadawania sensu wypowiedziom, niezależnie od tego, jak dziwne i nieprawdopodobne są, oraz akceptowanie życzeniowych twierdzeń o sobie samym; manipulacji mogą ulec więc także wykształceni sceptycy; ważne jest też selektywne zapominanie - pamiętamy trafne przepowiednie, a zapominamy o chybionych
Efekt Barnauma jest szczególnie szkodliwy dla rozwijającej funkcji komunikowania wyników
ITERACYJNY CHERAKTER DIAGNOZOWANIA:
Hipotez diagnostycznych nie weryfikuje się w kolejno po sobie następujących fazach, ale cyklicznie, w pętlach optymalizującego sprzężenia zwrotnego -> proces diagnozowania ma charakter iteracyjny, co oznacza powtarzanie pewnych faz działania o charakterze przyrostowym - poprzednia faza dostarcza informacji wejściowych dla kolejnej fazy
Decision rules- reguły wyboru działania opisują, który rodzaj działania podjąć w zależności od spełnienia specyficznych warunków;
Stopped rules:- określają, czy można zakończyć proces zbierania danych diagnostycznych (są powiązane z regułami wyboru działania) -gdyż odpowiadają na pytanie, czy mamy dostatecznie dużo informacji, aby dokonać wyboru kierunku działania, jeżeli nie - powinniśmy rozważyć powrót do poprzednich faz diagnozowania)
Zestawienie kosztów błędnej decyzji i kosztów ponowienia diagnozy z zyskami trafnej decyzji i poczucia pewności, są treścią pytania, które stawia sobie diagnosta; w zależności od odpowiedzi albo zasadnie wracamy do któregoś z poprzednich etapów diagnozowania, albo mimo np. niekompletności danych podejmujemy decyzję o interwencji
Formułowanie planu interwencji psychologicznej nie zawsze kończy proces diagnozowania, może się okazać, że brak istotnych informacji nie pozwala na szczegółowe określenie tego planu i zmusza diagnostę do powrotu do któregoś z poprzednich etapów diagnozowania
Dopiero przewidywanie (szczególnie sukces przy formułowaniu planu interwencji) pozwala stwierdzić faktyczną kompletność całego procesu diagnozowania.