SKALE OCEN

Skale ocen są narzędziami bardzo często stosowanymi w praktyce badawczej psychologów i pedagogów.

Jest to szczególny rodzaj zestawu kategorii, cech lub zachowań.

Za ich pomocą możemy określić:

- stopień intensywności, z jaką występuje badana cecha,

- częstość występowania zachowań danego rodzaju.

Najprostszym przykładem skali ocen jest skala stosowana w szkole do oceny postępów w nauce z poszczególnych przedmiotów (b.db., db., dst., ndst.).

Większość cech, które ma się oceniać, układa się na continuum, np. od braku pracowitości do wielkiej pracowitości.

POŻYTKI METODY

Skale ocen stanowią przydatne narzędzie we wszystkich działach psychologii stosowanej: wychowawczej, klinicznej i przemysłowej, a także w pedagogice.

Mogą być używane jako narzędzia:

1. diagnozy - na przykład:

• diagnoza trudności wychowawczych,

• diagnoza sytuacji rodzinnej,

• diagnoza postaw rodziców wobec dziecka i vice versa,

• diagnoza obszaru i wielkości zaburzeń osobowości;

b) prognozy i selekcji - np.

• prognoza odnośnie powodzenia lub niepowodzenia

w nauce, w określonym zawodzie, przy pełnieniu określonych funkcji, wiążących się z określonymi cechami osobowości;

• prognoza odnośnie postępów terapii czy skuteczności oddziaływań wychowawczych itp.,

• selekcja pracowników do określonych zawodów, wymagających określonych cech osobowości;

• selekcja uczniów czy pracowników do pełnienia określonych funkcji, wiążących się z określonymi cechami osobowości;

c) opisu i pomiaru zmian zachowania osób w toku terapii w sensie zarówno klinicznym, jak i wychowawczym.

RODZAJE SKAL OCEN

Wyróżniamy kilka rodzajów skal szacunkowych:

1. KATEGORIALNA - osobie badanej prezentowana jest lista kategorii do wyboru. Lista ta jest ułożona na podstawie zasady podanej przez badacza. Badany wybiera spośród przedstawionych mu opisów ten, który jego zdaniem stanowi najbardziej trafną charakterystykę badanego zjawiska.

Przykład.

Skala dystansu społecznego Bogardusa; składa się z 7 pytań tworzących kontinuum równo odległych od siebie punktów dystansu społecznego.

Osoba badana ma stwierdzić, na podstawie swej pierwszej spontanicznej reakcji, do jakiego typu kontaktów społecznych dopuściłaby „typowego” przedstawiciela jakiejś narodowości:

1. do bliskiego pokrewieństwa przez małżeństwo,

2. do klubu, do którego sama należy, jako bliskiego przyjaciela,

3. na swoją ulicę jako sąsiada,

4. do pracy w swoim zawodzie,

5. jako obywatela swego kraju,

6. tylko jako turystę w swoim kraju,

7. usunęłaby tę osobę ze swego kraju

2. NUMERYCZNA - stanowi ją zbiór kategorii opisujących poszczególne punkty określonego kontinuum psychologicznego, np. kontinuum cechy osobowości. Kategoriom tym przypisane są a priori liczby od najmniejszej do największej lub odwrotnie. Implicite przyjmuje się, że odległości między wyróżnionymi na skali kategoriami są równe.

Skala numeryczna może być różnie skonstruowana

a) można umieścić na skali tylko kategorie liczbowe:

Przykład.

uspołecznienie 1 2 3 4 5

cyfra 1 - najmniejsze nasycenie cechy zwanej „uspołecznienie”,

cyfra 5 - największe nasycenie cechy.

2. można umieścić tylko kategorie opisowe:

Przykład.

Czuję się akceptowana przez innych ludzi

*Zdecydowanie nie *Nie *Raczej nie *Raczej tak *Tak *Zdecydowanie tak

1. można umieścić i kategorie opisowe, i cyfry:

Przykład 1.

Zupełnie nie uspołeczniony 1 2 3 4 5 Bardzo uspołeczniony

Przykład 2.

Skala nieprzystosowania społecznego - nieprzystosowanie rodzinne:

I. Formalny związek dziecka z rodziną 0. Wychowuje się w rodzinie pełnej 1. Wychowuje się w rodzinie niepełnej

2. Wychowuje się poza rodziną

II. Kontrola czasu spędzanego poza domem 0. Wychodząc z domu mówi, po co i dokąd idzie

1. Czasami mówi, dokąd i po co idzie 2. Nie tłumaczy się, dokąd i po co wychodzi

III. Wykonywanie obowiązków domowych 0. Chętnie wykonuje obowiązki domowe

1. Wykonuje obowiązki domowe pod przymusem

2. Nie wykonuje obowiązków domowych

IV. Spełnianie poleceń rodziców oraz opiekunów 0. Na ogół spełnia polecenia rodziców

1. Niesystematycznie spełnia polecenia

2. Na ogół nie spełnia wydawanych mu poleceń

3. GRAFICZNA - skalę graficzną stanowi odcinek prosty: poziomy lub pionowy.

A. CIĄGŁA- ma postać odcinka o określonej długości, opisanego na obu krańcach. Jeden kraniec oznacza maksymalne natężenie szacowanej cechy, a drugi minimalne.

Technicznie punkt na skali wskazuje się poprzez postawienie ustalonego znaku (np. x) w odpowiednim miejscu skali graficznej.

Przykład.

Zupełnie nie uspołeczniony x Bardzo uspołeczniony

B. DYSKRETNA (NIECIĄGŁA) - także ma postać odcinka umieszczonego poziomo lub pionowo, z tą różnicą, że odcinek ten podzielony jest na kilka mniejszych części o równej długości. Liczba tych części może być w zasadzie dowolna. Określonym punktom skali należy przypisać kategorie opisowe.

4. GRAFICZNO- NUMERYCZNA

1. JEDNOSTRONNA (JEDNOBIEGUNOWA) -

a) stosuje się ją do oceny stopnia nasilenia jakiegoś wymiaru.

Przykład.

Jak ważne są dla Pani/Pana twórczość i swoboda 0 1 2 3 4 5 6

Jak ważne są dla Pani/Pana bezpieczeństwo finansowe 0 1 2 3 4 5 6

[„0” oznacza „zupełnie nieważne”, „6” oznacza „bardzo ważne”; zakreśl swoją ocenę]

b) do oceny częstości występowania jakiejś cechy.

Przykład.

W ostatnim tygodniu czułem się bardzo źle

*Nigdy *Rzadko *Czasami *Często *Cały czas

B. DWUSTRONNA (DWUBIEGUNOWA) - badana cecha jest dwubiegunowa, tzn. ujmuje się ją jako zaletę bądź wadę.

Przykład.

Badanie stopnia znajomości komputera:

3 - Rewelacyjna

2 - Bardzo dobra

1 - Dobra

0 - Przeciętna

-1 - Zła

-2 - Bardzo zła

-3 - Nie ma żadnego pojęcia

5. SKUMULOWANYCH OCEN - składa się zwykle z dużej liczby (nawet kilkudziesięciu) mniejszych skal, z których każda odnosi się do innego aspektu (wymiaru, obszaru) szacowanej cechy.

Przykład. Kwestionariusz samooceny dla dzieci - uczniów klas IV-VI szkoły podstawowej:

Dobrze się czuję z moimi rodzicami 1 2 3 4 5 6

Jest mi obojętne, w co się ubieram 1 2 3 4 5 6

Widać, jak się złoszczę 1 2 3 4 5 6

Chętnie spędzam czas z kolegami 1 2 3 4 5 6

Nie lubię czytać 1 2 3 4 5 6

Sam zaczynam rozmowę z nieznajomymi 1 2 3 4 5 6

Chętnie rozwiązuję zadania razem w grupie 1 2 3 4 5 6

6. Przymiotnikowe, nazwiskowe, próbek zachowania:

A. PRZYMIOTNIKOWE - stopnie skali oznaczone są przez przymiotnikowe określenia nasycenia danej cechy.

Przykład 1.

uspołecznienie

Duże - Więcej niż przeciętne - Przeciętne - Mniej niż przeciętne - Małe.

Inne zestawy używanych tu kategorii to np.:

1. bardzo dobry - dobry - przeciętny - dostateczny - słaby

b. nieprzeciętny - świetny - bardzo dobry - dobry - zadowalający - niezadowalający

Przykład 2.

dobrze pracuje w grupie

Zawsze - Zwykle - Czasem - Rzadko - Nigdy

Czasem przymiotnikowe kategorie opisu odnoszą się do częstości lub typowości występowania określonego rodzaju zachowania czy przejawiania się określonej cechy.

2. NAZWISKOWE - punkty skali są tu oznaczone przez nazwiska osób znanych szacującemu. Jego zdaniem osoby te reprezentują różne poziomy posiadania danej cechy. Tak więc:

- punkt skali „wysoki” będzie określony przez nazwisko tej osoby, którą szacujący uważa za posiadającą w wysokim stopniu daną cechę;

- punkt „niski” - przez nazwisko tej osoby, którą szacujący uważa za osobę posiadającą w małym stopniu daną cechę.

Przykład.

uspołecznienie:

takie jak Kowalskiego, takie jak Nowaka, takie jak Słowikowskiego, takie jak Kaliny.

C. PRÓBEK ZACHOWANIA - punkty skali są oznaczone przez stwierdzenia dotyczące zachowań, które reprezentują różny poziom nasycenia danej cechy. Mogą być opisane wszystkie stopnie skali lub tylko niektóre, np. środkowy i krańcowe.

Przykład.

udział w zajęciach szkolnych

1. Dobrowolnie przynosi pomoce. Przejawia inicjatywę. Często pracuje poza godzinami lekcyjnymi.

2. ………..

3. Pracuje i przynosi pomoce, kiedy jest o to poproszony. Uczestniczy w zajęciach, ale nie przejawia inicjatywy.

4. ………..

5. Pracuje tak mało jak tylko można

WYMAGANIA TECHNICZNE STAWIANE SKALOM GRAFICZNYM

Prawidłowo skonstruowaną skalę graficzną cechują pewne charakterystyczne właściwości:

1. Optymalna długość skali graficznej powinna wynosić: 10-18 cm.

Skale zbyt krótkie utrudniają lub nawet uniemożliwiają przeprowadzenie dokładnych oszacowań osób badanych, bo w zbyt małym stopniu różnicują badaną grupę.

2. Liczba stopni (punktów) na skali: 3-7 (jednostronna), 5-11 (dwustronna).

Przyjmuje się zazwyczaj nieparzystą ilość stopni, gdyż określenie badanej cechy jest wtedy łatwiejsze. Najwyższą rzetelność szacowania uzyskuje się stosując skale siedmiostopniowe.

3. Krótki i czytelny zapis oznaczeń lub legenda.

4. Jeżeli w badaniu posługujemy się zbiorem skal szacunkowych, to

dobre i złe krańce skal powinny występować w porządku losowym.

Tzn. część skal powinna mieć z prawej strony kategorie dodatnie, oceniane najwyżej, a z lewej strony kategorie ujemne, oceniane najniżej. Druga część - odwrotnie.

[Dobry - pożądany społecznie, wysoko ceniony.

Zły - nisko oceniany, społecznie niepożądany, oznaczający minimalne nasilenie danej cechy czy częstości występowania zachowań danego rodzaju.]

!!!Takie losowe rozłożenie w pewnym stopniu przeciwdziała występowaniu błędu łagodności oraz efektu halo.

Jednakże ten sposób rozmieszczenia krańców skali stanowi pewne utrudnienie nawet dla osób wprawionych i wyćwiczonych w dokonywaniu oszacowań, a więc może prowadzić do obniżenia ich trafności na skutek popełnianych błędów.

!!!A zatem, jeżeli oszacowań dokonują osoby zupełnie niedoświadczone (np. rodzice, dzieci) powinnyśmy zachować ten sam kierunek dla wszystkich skal:

• przy układzie pionowym kraniec dobry jest umieszczany u góry skali;

• przy układzie poziomym - z prawej strony.

5. Jeżeli posługujemy się zbiorem skal i szacujemy wiele osób, to powinniśmy:

a) każdą skalę umieścić na oddzielnej kartce,

b) szacowanie przeprowadzać kolejno dla wszystkich badanych najpierw na pierwszej skali, potem na drugiej itd.

6. Kategorie opisowe powinny być umieszczone jak najbliżej tych punktów skali, których dotyczą, szczególnie w przypadku skal dyskretnych.

• Przy dłuższych opisach (kilka przymiotników, kilkuczłonowe zdania) bardziej korzystny jest pionowy układ skali.

• W przypadku skali poziomej konieczne jest skoncentrowanie opisów w kolumnach i posłużenie się drobnym drukiem.

7. Skala powinna być zakotwiczona. Zakotwiczenie skali polega na wprowadzeniu dodatkowych kategorii opisowych na krańcach skali. Kategorie zastosowane jako kotwice skali mają charakter stanów idealnych, ekstremalnych, takich jak: całkowita pewność, zawsze (bez wyjątku) stabilna samoocena itp. W ten sposób żadna (lub prawie żadna osoba) dokonująca szacowania nie będzie mogła tych idealnych kategorii wykorzystać.

Badania pokazują, że skale zakotwiczone są bardziej obiektywne niż niezakotwiczone.

BŁĘDY SZACOWANIA

Można wyróżnić kilka powszechnie występujących i typowych błędów popełnianych przez osoby dokonujące oszacowań. Są to:

błąd łagodności, błąd tendencji centralnej, błąd halo, błąd kontrastu.

1. BŁĄD ŁAGODNOŚCI I BŁĄD SUROWOŚCI -

występuje wtedy, gdy osoba szacująca wykazuje tendencję do oceniania osób znanych lub bliskich w korzystny (albo niekorzystny) dla nich sposób.

Możemy tutaj podzielić oceniających na dwie grupy:

a) grupa szacujących łagodnie: osoby te nie uświadamiają sobie popełnianych przez siebie błędów ani ich przyczyn i szacują znanych sobie badanych znacznie łagodniej niż innych.

b) grupa szacujących surowo: osoby te uświadamiają sobie rodzaj błędów oraz ich przyczyny i świadomie szacują bardziej surowo osoby znane sobie. W tym przypadku mówimy o ujemnej łagodności.

Przezwyciężanie dodatniego błędu łagodności polega m.in. na takim konstruowaniu skal, aby w kategoriach opisowych występowało jak najmniej określeń negatywnych.

PRZYKŁAD.

Skala do oceny zdrowia fizycznego może składać się z pięciu kategorii, z których tylko jedna zawiera określenie negatywne: złe, nie najgorsze, dobre, bardzo dobre, wyśmienite.

2. BŁĄD TENDENCJI CENTRALNEJ -

osoba szacująca wykazuje tendencję do wystawiania większości osób szacowanych ocen średnich i do unikania ocen zbyt wysokich i zbyt niskich (ocen skrajnych).

Skutkiem tego błędu jest uzyskiwanie bardzo podobnych - i to na poziomie przeciętnym - ocen dla większości szacowanych osób, a więc bardzo małe zróżnicowanie grupy. Tymczasem optymalny, najbardziej zbliżony do rzeczywistości jest rozkład wyników obejmujący cały zakres skali.

Tendencji tej można przeciwdziałać poprzez:

1. rozszerzenie środka skali przez wprowadzenie zera, zwłaszcza przy posługiwaniu się skalami graficznymi,

2. dodanie tzw. kotwic rozszerzających w obu kierunkach zakres szacowanej cechy. Tzn. do pełnej skali opisującej zjawisko od min. do max. nasilenia danej cechy dodajemy na krańcach dodatkowe kategorie, które opisują nasilenie cechy jako stan idealny, ekstremalny tak, żeby nikt lub prawie nikt nie mógł być opisany na krańcach.

3. wprowadzenie większej różnicy znaczeniowej między kategoriami opisowymi, dotyczącymi punktów położonych bliżej krańców skali, niż między kategoriami opisującymi punkty leżące bliżej środka,

3. BŁĄD HALO (EFEKT AUREOLI) -

polega na tym, że jedna pozytywna cecha ocenianej osoby podnosi pozytywność jej pozostałych cech.

Inaczej mówiąc, wystawiamy oceny kierując się ogólnym wrażeniem, jakie wywiera na nas osoba badana, choć często niezgodne z rzeczywistym stanem rzeczy.

W rezultacie oszacowania stają się nietrafne. Jest to bardzo powszechny typ błędu.

Krańcowym przypadkiem występowania efektu halo jest taka sytuacja, kiedy wysoko oceniamy wszystkie cechy badanej osoby, ponieważ jakaś jedna lub dwie cechy jej osobowości wywierają na nas bardzo dobre ogólne wrażenie.

Również taka sytuacja, gdy oceniamy jakąś osobę bardzo nisko pod względem wszystkich cech, ponieważ jakaś jej jedna właściwość wyraźnie nam się nie podoba.

PRZYKŁAD:

dziecko sprawiające wrażenie cichego i spokojnego, a przez to mało kłopotliwe może być wysoko ocenione przez nauczyciela nie tylko na skali „sprawowania”, ale również na skalach „punktualności”, „pracowitości”, „obowiązkowości”, co może, ale nie musi być prawdziwe.

Przeciwdziałanie efektowi halo

Łatwiej będzie przeciwdziałać wystąpieniu efektu halo, jeżeli będziemy wiedzieć, w jakich sytuacjach na pewno on się pojawi:

1. szacowana cecha jest bardzo trudna do zaobserwowania,

2. szacowana cecha rzadko występuje w badaniach, jest rzadko wyróżniana i oceniana,

3. cecha jest niejasno zdefiniowana, brak (lub jest ich niewiele) konkretnych

wskaźników, świadczących zarówno o jej występowaniu, jak i natężeniu. Aby zapobiec efektowi halo w tej sytuacji, należy szczegółowo opisać poszczególne punkty skali (najlepiej przez podanie konkretnych przykładów zachowań w różnych sytuacjach),

4. cecha dotyczy kontaktów interpersonalnych i w nich się ujawnia,

5. cecha dotyczy sfery moralności człowieka oraz cech tzw. charakteru, czyli stosunku jednostki do siebie samej, do innych ludzi oraz do świata jako całości.

4. BŁĄD KONTRASTU -

polega na występowaniu u szacujących tendencji do przypisywania osobom badanym takich cech, które stanowią przeciwieństwo cech

posiadanych przez nich samych.

PRZYKŁAD:

Szacujący, którzy są bardziej zdyscyplinowani - i sami też się za takich uważają - mogą oceniać osoby badane jako mało systematyczne i mało zdyscyplinowane.

• Tendencja ta ujawnia się w takim przypadku w nadmiarze zbyt niskich oszacowań.

• Może też zdarzyć się tendencja odwrotna, gdy szacujący szacuje pewne cechy badanych (te, których sam nie posiada) bardzo wysoko. Wtedy pojawi się zbyt wiele oszacowań w nieuzasadniony sposób wysokich.

!!! Najbardziej efektywnym sposobem przeciwdziałania efektowi halo oraz innym błędom szacowania jest odpowiednie przygotowanie, poprzez ćwiczenie, osób szacujących.

Zasady konstruowanie skal ocen

Przystępując do konstrukcji skali ocen należy:

1. Odpowiedzieć na pytanie, jakiemu celowi skala ma służyć.

2. Dokonać wyboru cech, które mają być przedmiotem oceny. Wyboru cech można dokonać dwojako:

1. teoretycznie - opierając się na danych z literatury, doświadczeniu własnym czy doświadczeniu osób znających problematykę podlegającą analizie.

2. empirycznie - obserwując zachowanie osób z określonej populacji w określonych sytuacjach. Dokonuje się kategoryzacji tego zachowania i dalej wyboru cech, które reprezentowane są przez te kategorie i które wydają się być najważniejsze z punktu widzenia celu skali. Posługując się techniką sędziów kompetentnych daje się wybrane cechy do oceny grupie osób, które szacują te cechy kierując się kryterium ich ważności z punktu widzenia celu skali. Po odrzuceniu cech, co do których zdania sędziów krańcowo się różnią, dokonuje się ostatecznego wyboru tych cech, które przeciętnie oceniono jako najważniejsze.

3. Ustalić ilość stopni skali. Powinna ona być adekwatna w stosunku do możliwości szacujących i rodzaju szacowanego zachowania.

4. Określić stopnie w skalach numerycznych, przymiotnikowych i nazwiskowych. Tzn. poszczególne stopnie oznaczyć kolejnymi cyframi, przymiotnikami czy nazwiskami.

W przypadku skali, której stopnie określa się przy pomocy stwierdzeń o zachowaniu, tok postępowania jest inny: dla opisu poszczególnych cech sporządza się na podstawie obserwacji listy zachowań.

5. Skalę należy zaopatrzyć w oddzielną instrukcję, która poinformuje posługującego się tą skalą, na jakiej podstawie może dokonywać oceny. Pożądane jest, aby możliwie precyzyjnie określić sytuacje, których obserwacje mają być dokonywane.

6. Równolegle z ustaleniem cech, ilości stopni skali i sposobu ich opisu należy zastanowić się nad sposobem graficznego przedstawienia skali, technicznymi sposobami zaznaczania odpowiedzi i sposobem analizy wyników.

7. Skonstruowaną skalę należy poddać próbie, aby sprawdzić rzetelność skali. Jeśli rzetelność jest niska, skala nie ma wartości i należy ją po zanalizowaniu poprawić lub odrzucić. Jeśli rzetelność jest dostatecznie wysoka, narzędzie można poddać dalszemu opracowaniu.

8. Skale przeznaczone do szerokiego użytku w jakiejś dużej populacji dobrze jest wystandaryzować. Po przebadaniu reprezentacyjnej próbki z populacji ustala się normy profilowe lub wskaźnikowe, które później stanowią podstawę do porównywania wyników uzyskiwanych przez poszczególne osoby z danej populacji.

Analiza wyników uzyskanych za pomocą skal ocen

Wyniki te mają postać zespołu cyfr, liter lub określeń charakteryzujących pewne aspekty zachowania czy osobowości osoby ocenianej.

Analiza tych wyników może mieć dwojaką formę:

1. można wykreślić profil dla każdego z ocenianych

2. można obliczyć globalny wskaźnik liczbowy poprzez zsumowanie wszystkich ocen, jakie uzyskała każda z osób w zakresie wszystkich szacowanych cech.

12

---