Dr Jacek Tomaszewski - Zarządzanie ryzykiem finansowym w przedsiębiorstwie

Wykład I - ryzyko - zagadnienia podstawowe

1. Ryzyko a niepewność

Słowem ryzyko posługujemy się w potocznym języku niemal codziennie. Ryzyko towarzyszy bowiem niemal każdej działalności człowieka. Terminu tego używamy powszechnie na określenie takich sytuacji lub stanów, jak:

1. stan zagrożenia,

2. możliwość wystąpienia zdarzenia nieprzewidzianego,

3. możliwość poniesienia straty,

4. możliwość uzyskania wyniku odmiennego od oczekiwanego.

Co więcej oprócz słowa ryzyko często posługujemy się mającym podobne znaczenie terminem niepewność. Dla rozróżnienia obu pojęć zwraca się najczęściej uwagę na obiektywny charakter ryzyka i subiektywny charakter niepewności. Za Pawłem Niedziółką można wskazać na podstawowe różnice pomiędzy oboma zjawiskami:

• ryzyko można zmierzyć prawdopodobieństwem (kryterium obiektywne) zaś niepewność daje się ocenić jedynie poziomem wiary, czy dane zjawisko może nastąpić (kryterium subiektywne),

• ryzyko występuje wtedy, gdy liczba potencjalnych scenariuszy w zakresie kształtowania się wielkości docelowej jest ograniczona, niepewność dopuszcza możliwość zaistnienia każdego scenariusza, spośród ich nieskończonej liczby,

• w przypadku ryzyka wystąpienie danego scenariusz skutkuje określonym poziomem wielkości docelowej, zaś niepewność oznacza sytuację, gdy wystąpienie danego scenariusza nie ma istotnego związku z finalnym poziomem wielkości docelowej.

Przyjmując taką koncepcję rozróżnienia zjawisk ryzyka i niepewności należy pamiętać, że nie zawsze rozróżnienie to jest oczywiste. Pochodzący od słowa ryzyko czasownik ryzykować określa działanie, które nie zawsze jest podejmowane na podstawie obiektywnych przesłanek.

Ryzyko rozumiane jako obiektywne i kwantyfikowalne zjawisko występuje oczywiście w szczególności w działalności gospodarczej. Nawet jednak jeśli zawężymy nasze rozważania do tej sfery ludzkiej aktywności możemy definiować ryzyko na różne sposoby. Najprostsza definicja ryzyka gospodarczego mówi, iż jest to możliwość wystąpienia zdarzeń, mających w konsekwencji negatywny wpływ na wynik działalności lub mówiąc jeszcze prościej niebezpieczeństwo poniesienia straty. Definicje takie zwracają uwagę tylko na jedną stronę zjawiska ryzyka, należałoby je więc zmodyfikować definiując ryzyko jako niebezpieczeństwo nie zrealizowania celu założonego w momencie podejmowania decyzji.

Taki „symetryczny” charakter zjawiska ryzyka widać wyraźnie w definicjach opierających się na wprowadzeniu probabilistycznych lub statystycznych miar zjawiska takich jak definicja D.G. Uyemury i D.R. van Deventera mówiąca iż ryzyko to zmienność - odchylenie standardowe - strumieni pieniężnych netto generowanych przez podmiot gospodarujący czy definicja H.Markowitza dla potrzeb rynku kapitałowego mówiąca iż ryzyko to wariancja stopy zwrotu, która jest rzeczą niepożądaną i której wielkość inwestor chce zminimalizować.

Kolejnym interesującym sposobem podejścia do definicji zjawiska ryzyka jest próba wskazania w definicji przyczyny zjawiska. Wyróżniają się tu definicje wskazujące na informacyjny charakter przyczyn powstania ryzyka takie jak definicja E. Kreima stwierdzająca, że ”ryzyko oznacza, że na skutek niepełnej informacji są podejmowane decyzje, które nie są optymalne z punktu widzenia przyjętego celu”. Problem niepełności (niedoskonałości) informacji jaką dysponują uczestnicy procesów gospodarczych jest zagadnieniem niezwykle często występującym w teorii ekonomii, zrozumiałe jest więc iż pojawia się także jako główna przyczyna występowania zjawiska ryzyka.

Formułowane są również rozmaite definicje umieszczające pojęcie ryzyka w specyfice działalności określonych podmiotów gospodarczych czy na określonych rynkach. Przykładem takiej definicji jest przytoczona powyżej sformułowana przez H. Markowitza definicja ryzyka z punktu widzenia inwestora na rynku kapitałowym lub definicja ubezpieczeniowa traktująca ryzyko jako brak pewności co do wystąpienia zdarzenia, którego prawdopodobieństwo wystąpienia jest znane.

Powyższy krótki przegląd koncepcji definicji ryzyka w działalności gospodarczej można podsumować sformułowaniem bardzo prostej definicji mówiącej iż: ryzyko to mierzalne prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia o cechach innych niż zdarzenie oczekiwane i wpływającego w sposób bezpośredni lub pośredni na odchylenie wartości docelowej od poziomu zakładanego.

2. Klasyfikacja ryzyka

Przytoczona powyżej definicja ryzyka jest oczywiście bardzo ogólna. W celu dokładniejszej identyfikacji zjawiska niezbędne jest dokonanie próby klasyfikacji zjawiska, która mogłaby umożliwić precyzyjniejszą identyfikację źródeł ryzyka, ocenę charakteru jego wpływu na warunki prowadzenia działalności gospodarczej czy wreszcie dobór najodpowiedniejszych metod radzenia sobie z ryzykiem

Wyróżnienie poszczególnych typów ryzyka jest dokonywane najczęściej albo poprzez zdefiniowanie sfer życia społecznego, w których może wystąpić ryzyko, albo poprzez wskazanie potencjalnych źródeł ryzyka.

Bardzo prostą i ogólną ale zarazem przydatną w praktyce metodą klasyfikacji ryzyka jest jego podział na ryzyko systematyczne (systemic risk) i ryzyko specyficzne (unsystemic risk). Pierwsze z nich jest wynikiem działania sił zewnętrznych, niepoddających się kontroli podmiotu narażonego na ryzyko. Źródłami ryzyka systematycznego są na przykład zmiany: stopy procentowej, inflacji, przepisów podatkowych, sytuacji polityczno-ekonomicznej. Ryzyko specyficzne jest natomiast częścią całkowitego ryzyka, która jest specyficzna dla danego podmiotu. Źródłami ryzyka specyficznego mogą być m.in.: zarządzanie firmą, konkurencja, dostępność surowców, płynność, bankructwo firmy, poziom dźwigni finansowej i operacyjnej. Rozróżnienie to może być szczególnie przydatne dla doboru narzędzi radzenia sobie z ryzykiem.

W działalności gospodarczej istotne znaczenie ma rozróżnienia ryzyka na: Ryzyko finansowe i ryzyko niefinansowe. Mimo, że obie grupy ryzyka wpływają na wyniki finansowe podmiotu gospodarczego to przy ryzyku finansowym jest to wpływ bezpośredni, natomiast przy ryzyku niefinansowym wpływ pośredni. Oczywiście jest to podział bardzo ogólny, kolejne bardziej uszczegółowione obszary ryzyka identyfikuje się w firmie w zależności od specyfiki prowadzonej działalności.

W szczególności wyróżnić możemy:

1. Ryzyko handlowe - ryzyko wynikające bezpośrednio z prowadzonej działalności handlowej. Składa się na nie:

a. ryzyko płynności - konieczność dopasowania terminów zapadalności aktywów i pasywów,

b. ryzyko kredytowe, związane z niewywiązywaniem się kontrahentów z zobowiązań wobec przedsiębiorstwa. Obecnie ponad 80% handlu światowego prowadzi się z odroczonym terminem płatności. Długość okresu kredytu kupieckiego zależy od rodzaju towaru. Dla towarów konsumpcyjnych jest najkrótszy (ok. 30 dni), na drugim biegunie są dobra inwestycyjne, gdzie termin płatności zaczyna się od roku wzwyż. Z uwagi na coraz większą walkę konkurencyjną firmy, walcząc o klienta, będą te terminy coraz bardziej wydłużały.

2. Ryzyko rynkowe - dotyczy prawdopodobieństwa zmian wartości instrumentów rynkowych, którego szczególnymi przykładami są:

a. ryzyko stopy procentowej, wynika z uzależnienia wartości części aktywów i pasywów od zmian stóp procentowych (np. kredyt oparty o zmienną stopę procentową).

b. ryzyko walutowe, związane z posiadaniem otwartej pozycji walutowej.

Uwzględniając specyfikę działalności firmy możemy także spotkać się z ryzykiem rynkowym o pośrednim wpływie na wyniki finansowe firmy tj. ryzykiem zasobów, ryzykiem zmian cen, ryzyko koniunkturalne, ryzyko technologiczne.

3. Ryzyko społeczne - związane ze sposobem zachowania się obywateli danej społeczności, zasad religii, ustroju, kultury, tradycji

4. Ryzyko wystąpienia zdarzeń losowych - np. klęski i wypadki żywiołowe (powódź, trzęsienie ziemi), wypadki, których źródłem są konflikty społeczne i czyny niedozwolone (np. strajki, podpalenia).

5. Ryzyko polityczne - dotyczy możliwości ingerencji władz państwowych w poszczególnych krajach czy też w skali międzynarodowej, zarówno dla całej gospodarki, jak i w poszczególnych jej sektorach.

6. Ryzyko gospodarcze - związane jest z możliwością zmiany polityki gospodarczej kraju, przepisów prawnych dotyczących np. prawa podatkowego lub dewizowego.

Ogólna klasyfikacja rodzajów ryzyka jest przedstawiona na schemacie 1.

Schemat 1: Klasyfikacja ryzyka

Nieco szerszą definicję ryzyka finansowego zaproponował Bank Rozrachunków Międzynarodowych (Bank for International Settlements - BIS). Według tej definicji ryzyko finansowe można ogólnie zdefiniować jako ryzyko związane z podejmowaniem decyzji finansowych, dotyczących sposobów finansowania działalności jednostki. Ryzyko to określane jest przez rodzaj i strukturę poszczególnych źródeł finansowania działalności. Definicja tak jest w dalszym ciągu bardzo ogólna i obejmuje szereg źródeł ryzyka występujących w działalności podmiotów gospodarczych. BIS zaproponował wyodrębnienie pięciu podstawowych podkategorii ryzyka finansowego:

- ryzyko kredytowe - rozumiane jako ryzyko niewywiązania się partnera transakcji z jego zobowiązań,

- ryzyko rynkowe - definiowane jako możliwość zmiany warunków finansowych w wyniku zmian cen rynkowych

- ryzyko płynności - składające się z dwóch elementów: pierwszego, uzależnionego od konkretnego instrumentu finansowego i drugiego, związanego z wypłacalnością instytucji. Pierwszy rodzaj ryzyka wiąże się z niezdolnością instytucji do zajęcia określonej pozycji na rynku danego instrumentu z powodu braku płynności lub przerwy w działu rynku. Drugi definiowany jest jako brak zdolności do realizowania bieżących zobowiązań,

- ryzyko operacyjne - definiowane jako zagrożenie zdolności do osiągnięcia zamierzonych celów w wyniku błędów w systemach informacyjnych, błędach pracowników, lub brakiem odpowiedniej kontroli wewnętrznej w danej instytucji,

- ryzyko prawne - rozumiane jako ryzyko poniesienia straty z powodu nieprzeprowadzenia transakcji (ze względu na bariery prawne, nieodpowiednią dokumentację itp.).

3. Zarządzanie ryzykiem

Zarządzanie ryzykiem - to system metod i działań zmierzających do obniżenia stopnia oddziaływania ryzyka na funkcjonowanie podmiotu gospodarczego i do podejmowania w tym celu optymalnych decyzji. Szczegółowe poznanie charakteru i zakresu potencjalnego ryzyka pozwala na wybór w odpowiednim czasie czynności zapobiegawczych (np. ubezpieczenie od niektórych rodzajów ryzyka) bądź też minimalizujących jego wpływ i skutki.

Głównym celem zarządzania ryzykiem jest zabezpieczenie operacyjnej efektywności przedsiębiorstwa, która zakłócana może być realizującymi się ryzykami. Cel ten opisać można jako stabilizację oraz zapewnienie kontynuowania działalności przez przedsiębiorstwo w taki sposób, aby mogła ona wytwarzać swój produkt lub usługę skutecznie i sprawnie. Możliwe jest to pod warunkiem zachowania ludzkich, fizycznych, naturalnych i finansowych środków, które przedsiębiorstwo używa do realizacji swych celów.

Nowoczesne przedsiębiorstwo musi dysponować przemyślanie opracowanym planem kreowania przyszłych zdarzeń ekonomicznych, oraz ograniczenia ryzyka występującego w działalności gospodarczej. Zarządzanie ryzykiem jest procesem, na który składają się takie działania jak: identyfikacja rodzajów ryzyka, z jakim bądź z jakimi może mieć do czynienia dane przedsiębiorstwo, pomiar oraz kontrola danego rozpoznanego ryzyka. Mapę procesu zarządzania ryzykiem przedstawia schemat 2.

Schemat 2: Proces zarządzania ryzykiem

Identyfikacja ekspozycji na ryzyko polega na przeanalizowaniu i rozpoznaniu ryzyka zachodzącego w firmie, której celem jest jak najwcześniejsze ustalenie niebezpieczeństw zagrażających firmie. To jakie rodzaje ryzyka dany podmiot generuje, jest uzależnione od rodzajów przeprowadzanych transakcji oraz specyfiki branży w której prowadzona jest działalność gospodarcza. Dlatego proces identyfikacji ryzyka powinien być działaniem kompleksowym i obejmować takie działania jak:

• analiza marketingowa i techniczna polegająca na rozpatrywaniu usług, własności produktów i technologii,

• analiza procesów dotyczących danych przedsięwzięć np. inwestycyjnych,

• analiza historycznych danych o zbliżonym charakterze bądź mających wpływ na badanie aktualnych zjawisk i przedsięwzięć.

Elementem procesu identyfikacji ryzyka jest określenie źródeł i wskazanie przyczyn występowania ryzyka. Z tego punktu widzenia źródła ryzyka możemy podzielić na:

• czynniki makroekonomiczne,

• czynniki mezogospodarcze, które związane są z branżą, w której są dokonywane projekty inwestycyjne,

• czynniki mikroekonomiczne.

Po zidentyfikowaniu ryzyka należy ustalić poziom zagrożenia działalności a więc dokonać pomiaru ryzyka. W zależności od charakteru ryzyka i możliwości danego podmiotu do pomiaru ryzyka mogą być stosowane różne metody, od najprostszych opisowych do skomplikowanych metod wykorzystujących modele ekonometryczne. Wszystkie te metody powinny uwzględniać zarówno czynniki wewnętrzne (wielkość podmiotu, zakres działalności, struktura klientów) jak i zewnętrzne (koniunktura gospodarcza, polityka pieniężna banku centralnego). Ważne jest przy tym rozdzielenie i ocena zarówno ryzyka związanego z pojedynczą transakcją jak i ryzyka łącznego. Ryzyko łączne nie jest bowiem sumą ryzyk wynikających z pojedynczych transakcji lecz jest określane poprzez wielkość poszczególnych zagrożeń, prawdopodobieństwo ich wystąpienia i stopień ich wzajemnej korelacji.

Metody kontroli ryzyka możemy podzielić na fizyczne i finansowe. Fizyczna kontrola ryzyka obejmuje wszystkie operacje stosowane do redukcji ilości i wielkości strat. Występują tu dwie możliwości:

1. całkowite wyeliminowanie prawdopodobieństwa straty (tj. unikanie ryzyka albo zapobieganie strat). Jedynym sposobem na uniknięcie ryzyka w całości jest zaprzestanie działalności, z którą jest ono związane.

2. redukcja ryzyka, która może polegać na ograniczeniu skali działalności narażonej na ryzyko (np. system limitów kredytowych stosowanych przez banki) lub na działaniach organizacyjno-technicznych takich jak:

• usprawnienia techniczne (zabezpieczenie i ochrona)

• usprawnienia proceduralne (planowanie i organizacja)

• działania edukacyjne.

Finansowa kontrola ryzyka obejmuje samodzielne zarządzanie ryzykiem przez dany podmiot czyli tzw. retencję ryzyka albo jego transfer na inny podmiot.

Zatrzymanie ryzyka w firmie jest bardziej popularne dużych korporacjach niż w małych firmach. Oznacza ono, że firma wybrała wariant pokrywania ewentualnych strat sama poprzez:

1. pokrycie straty z zysku netto;

2. sprzedaż aktywów w celu zastąpienia tych, które zostały utracone albo zniszczone;

3. tworzenie na nieprzewidziane wypadki specjalnego funduszu pełniącego rolę samo ubezpieczenia, z którego pokrywane są straty;

4. podpisanie umów pożyczkowych, które mogą być wykorzystane w przypadku wystąpienia w firmie strat;

5. wyrównanie pozycji walutowych, czyli dążenie do osiągnięcia równowagi pomiędzy przychodami i rozchodami w danej walucie w tym samym okresie.

Transfer ryzyka jest natomiast przesunięciem odpowiedzialności z posiadacza strat na kogoś innego. Transfer ten może przyjąć dwie formy:

1. transfer działalności kreującej potencjalne straty; na przykład poprzez subkontrakt - wynajęcie innej firmy do danej pracy, przez co zlecający nie ponosi szkody za straty, czy tez odpowiednie klauzule w umowie;

2. transfer odpowiedzialności za pokrycie ewentualnych strat; może on przyjąć formę ubezpieczenia, specjalnej klauzuli w umowie (która wyłącza jedna stronę kontraktu od odpowiedzialności za szkody powstałe w związku z wykonywaniem kontraktu), gwarancji bankowej, poręczenia czy też operacji hedgingowych.

Ostatnim etapem procesu zarządzania ryzykiem jest kontrola decyzji dotyczących zarządzania ryzykiem. Jej celem jest zbadanie i ocena efektywności podejmowanych przez podmiot przedsięwzięć. Kontrola powinna być jak najszersza i dotyczyć nie tylko oceny metod monitorowania i zarządzania ryzykiem ale i oceny czy metody te są np. dostosowane do struktury organizacyjno-technicznej przedsiębiorstwa.

Kryteria oceny procesu zarządzania są zależne od rodzaju zastosowanej metody kontroli ryzyka. W przypadku fizycznej kontroli ryzyka, której celem jest minimalizacja prawdopodobieństwa oraz wartości skutków realizacji ryzyka kryterium oceny winno być osiągnięcie założonego poziomu poziomu prawdopodobieństwa oraz wartości skutków realizacji ryzyka. W przypadku retencji ryzyka, której celem jest możliwość wydatkowania lub zgromadzenie środków pieniężnych kryterium oceny winno być wydatkowanie założonego uprzednio poziomu środków. Wreszcie w przypadku transferu ryzyka kryterium tym winna być skuteczność dokonanego transferu.

2

Identyfikacja ekspozycji na ryzyko

Pomiar ekspozycji na ryzyko

Identyfikacja narzędzi kontroli ryzyka

Ocena skutków ekspozycji na ryzyko

Ocena kosztów i korzyści zastosowania narzędzi

Budowa strategii kontroli ryzyka

Ocena efektywności strategii

Kontrola ryzyka

Fizyczna kontrola ryzyka

Finansowa kontrola ryzyka

Unikanie ryzyka

Redukcja ryzyka

Retencja ryzyka

Transfer ryzyka

---