Farmakognozja

Farmakognozja-dziedzina wiedzy przyrodniczej wchodząca w zakres nauk farmaceutycznych. Zajmuje się surowcami naturalnymi i ich składnikami chemicznymi, które wykazują właściwości biologiczne mające zastosowanie w lecznictwie. Zadaniem jest wszechstronne badanie tych surowców i ich składników z zastosowaniem metod fizycznych, chemicznych, biologicznych oraz badanie możliwości ich zastosowania w postaci leków naturalnych. Podmiotem zainteresowania są głównie surowce pochodzące ze świata roślinnego. Koncentruje swoja uwagę na składnikach chemicznych surowca ich budowie i właściwościach farmakologicznych uzasadniających zastosowanie w lecznictwie.

Systematyka(taksonomia roślin)-określa precyzyjnie przynależność gatunkową roślin dostarczających surowca. W niektórych przypadkach określa również jednostki niższe od gatunku takie jak podgatunek odmianę co może być istotne dla wartości otrzymanego surowca.

Fizjologia roślin-zajmuje się procesem życiowym roślin szczególnie ważne jest badanie wpływu różnych czynników zewnętrznych na rośliny uprawiane.

Do czynników zewnętrznych należą:

*światło

*temperatura

*charakter gleby

*ilośc opadów

*wilgotnośc

*czynniki klimatyczne

Biochemia roślin-śledzi przemiany biochemiczne istotne dla biosyntezy substancji czynnych w roślinie.

Leki roślinne-są to użyteczne w medycynie wyroby, które zawierają jako składniki czynne wyłącznie rośliny części roślin, substancje roślinne lub ich kombinacje w postaci przerobionej lub nieprzerobionej.

Fitoterapia-określa zastosowanie leków roślinnych na podstawie oceny korzyści w stosunku do ryzyka dla leczenia lub łagodzenia stanów chorobowych, a także dla utrzymania zdrowia i celów profilaktycznych.

Leki roślinne:

I jednorodne substancje chemiczne-izolowane z surowca roślinnego o ustalonej strukturze chemicznej i określonych właściwościach fizykochemicznych.

II leki typu galenowego-stanowiące bądź kompleksy składników czynnych surowca roślinnego bądź też preparaty galenowe takie jak nalewki, extrakty, soki, syropy lub ich kompozycje, a także pojedyncze zioła lub ich mieszanki.

III produkty metabolizmu drobnoustrojów-otrzymywane w procesach fermentacyjnych określane jako a/biotyki.

Leki grupy I i III stanowią najbardziej nowoczesną formę leku pochodzenia roślinnego. Są łatwe do scharakteryzowania pod względem fizykochemicznym i farmakologicznym. Są to leki uzyskane w wyniku biosyntezy co głównie odróżnia je od leków otrzymywanych w wyniku syntezy chemicznej. Ponadto odróżnia je sposób otrzymywania głownie ekstrakcja z surowca roślinnego.

Druga grupa leków roślinnych jest szeroko stosowana w lecznictwie i na długą i bogatą tradycję. Leki tej grupy stanowią głównie środki którymi posługuje się fitoterapia tzn. leczenie za pomocą leków roślinnych

Budowa komórki roślinnej

Składniki komórki roślinnej:

Cytoplazma-bezbarwna, półpłynna, galaretowata masa, białko jaja kurzego-wygląd. Zewnętrzna warstwa jest gęsta i zwarta, stanowi ona cytoplazmatyczną błonę komórkowa otaczającą całą zawartość komórki i przylegającą ściśle do ściany komórkowej. Błona ta reguluje przenikanie składników z otoczenia do wnętrza komórki i odwrotnie. Cześć środkowa jest bardziej wodnista i zawiera drobne ziarnistości. Zawiera dużo wody ok. 80%, 10-20% substancji białkowych, 2-3% tłuszcze. Pewna cześć tłuszczy tworzy z białkami skąp likowane związki białkowo-tłuszczowe, z których zbudowana jest rozmieszczona w całej cytoplazmie siec bardzo delikatnych błon tzn. reticulum endoplazmatyczne znajdujące się w ciągłym ruchu.

Jądro komórkowe-ma postać drobnego ciałka o kształcie kulistym, jajowatym, soczewkowatym. Komórki roślinne mają jedno jądro. Jest otoczone cienką błoną jądrową, w której znajdują się bardzo małe otworki tworzące siateczkę za ich pośrednictwem odbywa się wymiana składników między jądrem a cytoplazmą. Wnętrze jądra wypełnia sok jądrowy kariolimfa(karioplazma). Jest to półpłynna masa składająca się z substancji białkowych ze znaczną zawartością fosforanu. W soku jądrowym rozproszone są liczne nici chromatynowe, z których podczas podziału jądra formują się ciałka zwane chromosomami zbudowane z białka i kwasu DNA.

Plastydy-drobne ciałka umieszczone w cytoplazmie. Zbudowane są z substancji białkowych i otoczone błona białkowo-tłuszczowa. W młodych komórkach roślin mają one postać drobniutkich bezbarwnych ziarenek zwanych protoplastydami.

W starszych zaś komórkach występują trzy rodzaje plastydów:

*chloroplasty-występują w komórkach położonych blisko powierzchni ciała rośliny gdzie mogą przenikać promienie słoneczne. Gromadzą się w komórkach liści i mają kształt soczewkowaty i zielone zabarwienie ze względu n a barwnik chlorofil.

*chromoplasty-zawierają barwnik pomarańczowy i żółty korofen i ksantofil. Występują w komórkach roślin albo w postaci okrągłych ciałek albo kryształków przybierając postać nieregularnych płytek lub igieł. Występując w różnych częściach roślin powodują różne zabarwienia.

*leukoplasty-drobne, bezbarwne kształtu kulistego lub wrzecionowatego znajdujemy je przede wszystkim w komórkach położonych głębiej odciętych od dostępu światła. Występują w kłączach, korzeniach, bulwach.

Ściana komórkowa-w młodych komórkach otoczona jest cienką i łatwo rozciągliwą w starszych zgrubiała w skutek, czego komórki stają się bardzo sztywne i mało rozciągliwe. Ściany dwóch zrośniętych młodych komórek są spojone ze sobą tzw. blaszką środkową, która składa się ze specjalnej substancji zwanej protopektyną. Ściany komórkowe zbudowane są z celulozy, która jak skrobia jest złożonym węglowodanem. Ściany komórek starszych ulegają zdrewnieniu-polega na odkładaniu się drzewnika, czyli ligniny w celulozowych warstwach ściany. Ściany zdrewniałe stają się coraz grubsze, mniej rozciągliwe oraz trudniej przepuszczalna dla wody i zawartych jej składników. W skutek tego komórki mające ściany silnie zdrewniałe z czasem zamierają. Innym rodzajem zmian w skutek, których komórki obumierają jest korkowacenie ścian-polega ona na odkładaniu się ścian komórkowych substancji zwanej suberyną, która jest nieprzepuszczalna dla wody i powietrza. Ściany komórki w miarę wzrostu mogą ulęgać kutynizacji. Ściany są przesycone substancji podobną do tłuszczu tzw. kutyną i występują najczęściej na powierzchni rosliny np. skórka liścia takie ściany zapobiegają nadmiernym wyparowywaniu wody z komórek . w ścianach komórek wielu roślin mogą występować dodatkowo ciała śluzowe oraz związki mineralne np. krzemionka u skrzypów

Tkanki pierwotne i wtórne

Tkanki twórcze pierwotne

Rośliny wyższe rosną przez cale życie dzięki tkankom twórczym zbudowanym z komórek zdolnych do szybko powtarzających się podziałów. Komórki te szybko dzieląc się rosną do wielkości komórek macierzystych i znowu się dzielą. Część komórek zachowuje tę zdolność przez całe życie tej rośliny i funkcjonuje jako tkanki twórcze pierwotne podtrzymujące stały wzrost rośliny. Pierwotne tkanki twórcze zachowują się w wierzchołkowych częściach korzenia i pędu, gdzie na szczycie wszystkich odgałęzień rośliny tworzą się stożki wzrostu. W miarę przebywania nowych komórek stożek wzrostu posuwa się dalej wydłużając w ten sposób korzeń czy pęd. Tuż za stożkiem wzrostu tworzą się tkanki stałe, miękiszowe, mechaniczne i skórka.. Niektóre komórki nie przekształcają się w tkanki stałe lecz zachowują właściwości tkanki twórczej. Komórki ciągną się one zazwyczaj pasmami wzdłuż korzenia i pędu tworząc tzw miazgę pierwotną, która jest tkanką twórczą boczną. Niektóre komórki tkanek stałych odzyskują z czasem zdolność do podziału i zamieniają się w tkanki twórcze tzw tkanki twórcze wtórne. Wytwarzają one nowe tkanki stałe, które nazywamy twórczymi w odróżnieniu od tkanek pierwotnych.

Kora pierwotna korzenia-zbudowana jest z tkanki miękiszowej. Ma komórki duże mniej lub bardziej kuliste. Ściana komórkowa jest cienka, celulozowa czasem może grubieć lub drewnieć. Wnętrze komórki wypełnia duża wakuola a cytoplazma wyściela cienką warstewką ścianę komórki. W cytoplazmie znajduje się jądro komórkowe i liczne plastydy.

Tkanka miękiszowa-jest luźna komórki nie są ze sobą ściśle złączone ale znajdują się m.in. przestwory międzykomórkowe. Są one ze sobą połączone i tworzą jednolity system kanałów przenikających roślinę we wszystkich kierunkach i kontaktujących się z powietrzem otaczającym roślinę poprzez aparaty szparkowe. U roślin bagiennych i wodnych występuje tzw miękisz powietrzny, który posiada duże przestwory międzykomórkowe i stanowi on zbiornik powietrza dla tych części roślin, które są zanurzone w wodzie. Miękisz kory pierwotnej w starszych częściach korzenia przekształca się w miękisz spichrzowy, który prowadzi substancje pokarmowe. Wewnętrzna warstwa miękiszu kory pierwotnej korzenia zbudowana z komórek ściśle ze sobą złączonych nazywa się śródskórnią czyli endodermą. Komórki jej są martwe częściowo zgrubiałe i skorkowaciałe albo zdrewniałe i ściśle ze sobą zrośnięte. Dzięki temu śródskórnia tworzy sztywną warstwę ochronną wokół walca osiowego i tylko niektóre komórki są żywe i cienkościenne-komórki przepustowe przepuszczają wodę z kory do walca osiowego.

Walec osiowy korzenia-składa się z warstwy korzonkorodnej okolnicy tkanek przewodzących. Okolnica znajduję się tuz pod śródskórnią i przybiera charakter tkanki twórczej z której powstają korzenie boczne. Pod okolnicą znajduje się wiązka przewodząca składająca się z pasm tkanki drzewnej i tkanki łykowej przebiegających na przemian jedno obok drugiego w układzie promienistym.

Tkanki twórcze wtórne

Wtórny przyrost korzenia jest wynikiem działania nowych wtórnych tkanek twórczych miazgi twórczej czyli kambium i miazgi korkotwórczej czyli fellogen.

Kambium- wtórna tkanka twórcza boczna, składa się z 1 warstwy kom tworzącej walec przebiegający między tkaną sitową, a naczyniową. Komórki miazgi wtórnej dzielą się równolegle do obwodu korzenia i odkładają po obu stronach miazgi warstwy komórek potomnych, z których powstają wtórne tkanki stałe dzięki temu korzenie rozrastają się na grubość. Kambium wytwarza w korzeniu liczne wiązki przewodzące, w których po zewnętrznej stronie miazgi narasta tkanka sitowa zwana łykiem a po wewnętrznej stronie tkanka naczyniowa zwana drewnem. Po między sąsiednimi wiązkami przewodzącymi miazga odkłada pasma miękiszu tworzącego promienie rdzeniowe, które stanowią tkankę spichrzową korzenia. W tym samym czasie co kambium powstaje fellogen.

Fellogen- wytwarza na zewnątrz warstwy ochronnego korka, nowej wtórnej tkanki okrywającej zbudowanej z martwych kom. Korek tworzy się wokół walca osiowego odcina korę pierwotną korzenia od odżywiających ją wiązek przewodzących co powoduje obumarcie kory pierwotnej w wyniku czego korek pokrywa korzeń od zewnątrz. Korek, łyko i miękisz znajdujący się na zewnątrz miazgi wtórnej tworzą korę wtórną korzenia.

Tkanki mechaniczne(wzmacniające)

*nadają roślinie sztywność i elastyczność,

*chronią przed złamaniem, rozerwaniem, zgnieceniem.

*utrzymują roślinę w pionie

*umożliwiają jej wzrastanie do znacznej wysokości.

W łodygach tkanki mechaniczne są bliżej obwodu, a więc płytko pod skórką, co nadaje roślinie większą wytrzymałość na złamanie. W korzeniach są one skupione bliżej środka, przez co zwiększa się wytrzymałość na rozerwanie. Tkanki wzmacniające są zbudowane z komórek grubościennych najczęściej wydłużonych i ściśle ze sobą połączonych, bez przestworów międzykomórkowych dzięki temu są mocne.

U roślin wyróżniamy 3 rodzaje tkanek wzmacniających:

Twardzica zbudowana z komórek bardzo wydłużonych, które zrastają się w pęczki lub walcowate pochwy ciągnące się wzdłuż rośliny. W miarę dojrzewania ściany grubieją tak silnie, że światło komórek ogranicza się do wąziutkiego kanalika. Głównym skład ściany komórkowej pozostaje celuloza, ale najczęściej drewnieją one w większym lub mniejszym stopniu. Żywa zawartość komórek zanika, w skutek czego twardzica staje się tkanką martwą. Kom twardzicy przybierają postać długich włókien. W obwodowych częściach łodyg i korzeni występują włókna łykowe, w głębi rośliny wśród tkanki naczyniowej tworzą się tzw. włókna drzewne.

Zwarcica występuje głownie u roślin 2-liściowych. Tkanka żywa, zbudowana z komórek wydłużonych o ścianach niezdrewniałych lecz celulozowych lub częściowo zgrubiałych. Komórki zwarcicy odznaczają się zdolnością do wzrostu i wydłużania się oraz rozciągliwością i dzięki temu zwarcica może pełnić funkcję tkanki mechanicznej w rosnących częściach rośliny zanim wytworzy się twardzica. Mieści się w obwodowych warstwach miękiszu zazwyczaj pod skórką. Zawiera ciałka zieleni i może asymilować CO2.

Komórki kamienne-są zwykle nie wydłużone lecz okrągławe o bardzo grubej ścianie przeważnie martwe. Występują one w okrywach owoców np. pestce śliwy nadając im twardość i odporność.

Tkanki przewodzące

Drewno (naczyniowa) przewodzi H2O i sole mineralne z korzeni do innych części roślin

Łyko (sitowa) rozprowadza po roślinie produkty asymilacji.

Tkanki przewodzące występują w postaci oddzielnych pasm naczyniowych i sitowych połączonych tzw. wiązki przewodzące ciągnące się wzdłuż rośliny. Wiązka przewodząca nosi nazwę wiązki sitowo-naczyniowej albo wiązki łykowo-drzewnej.

W tkance drzewnej wyróżniamy dwa rodzaje komórek przewodzących:

-naczynia -tworzą długie rurki, powstałe z 1 szeregu kom leżących jedna na drugiej. Utraciły one cytoplazmę i jądro kom oraz większość rozdzielających je ścian poprzecznych. Ściany boczne naczyń są od zewnątrz częściowo zgrubiałe i zdrewniałe co zapobiega zamykaniu się naczyń pod naporem otaczających je tkanek

-cewki-komórki wydłużone, martwe, mniej lub bardziej zdrewniałe, zachodzą wzajemnie na siebie klinowatymi końcami lecz nie tworzą rurek. Woda przenika z cewki do cewki przez niezdrewniałe jamki i tą drogą przenosi się w roślinie ku górze.

Tkanka łykowa składa się z komórek przewodzących noszących nazwę rurek sitowych. Są połączone w długie szeregi a w ścianach oddzielających te komórki występują liczne otworki lub jamki tworzące sita.

Tkanki wydzielnicze

W roślinach występują komórki ii tkanki, które wytwarzają rozmaite substancje zwane wydzielinami np. żywice, olejki eteryczne, ślina, sok mleczny. Substancje te gromadzą się w komórkach albo przestworach międzykomórkowych lub też wydostają się na zewnątrz rośliny.

Należą do nich:

-włoski gruczołowe

-komórki gruczołowe

-miodniki

-przewody żywiczne

-rurki mleczne

Włoski gruczołowe-występują one w łodygach liściach, kwiatach wielu roślin. Wytwarzają i wydzielają na zewnątrz różne substancje w postaci kropli cieczy lub uwalniają olejki eteryczne. Wydzieliny te chronią roślinę przed zwierzętami, a olejki lotne nadają zapach kwiatom zwabiają owady. W tkance miękiszowej niektórych roślin występują pojedyncze lub w małych kulistych skupieniach komórki gruczołowe, których wydzielina pozostaje wewnątrz rośliny gromadząc się w samych komórkach lub otoczonych przez nie przestworach międzykomórkowych np. liść dziurawca.

Rurki mleczne-zbudowane są z komórek wytwarzających i gromadzących sok mleczny. Komórki te częściowo zatracają oddzielające je przegrody i tworzą gęstą sieć rurek, które przenikają całą roślinę np. mak, mlecz. Sok mleczny jest wykorzystywany do wyrobu kauczuku i gumy.

Surowce roślinne

Liść-folium

Jako surowce farmakognostyczne stosowane wyłącznie liście asymilacyjne. Wygląd zewnętrzny liścia pozwala często na identyfikacje surowca bez badania elementów anatomicznych (np. skórzaste liście mącznicy lekarskie); Jednak w praktyce spotykamy liście wysuszone, pokruszone lub pokrojone, których nie da się rozpoznać po wyglądzie zewnętrznym i należy oprzec się na badaniu mikroskopowym.

Budowa morfologiczna liścia:

-blaszka liściowa

-ogonek

Często u nasady liścia mogą wykształcać się przylistki wolne lub zrośnięte z ogonkiem liściowym-mogą one tworzyć gatkę, czyli tutkę lub przekształcać się w łuski lub kolce.

Ogonek liściowy:

-obły,

-kanciasty,

-rynienkowaty

-spłaszczony.

Blaszka liściowa wyróżnia się następującymi cechami morfologicznymi:

-kształt- jajowaty, sercowaty, łopatkowaty, lacentowaty

-szczyt -tępy, zaokrąglony, zaostrzony, wycięty

-nasada- symetryczna, klinowa, sercowata

-brzeg-równy, ząbkowaty, karbowaty

-unerwienie -równolegle, łukowate, błoniaste

-owłosienie- obustronne, gruczołowe

Budowa anatomiczna liścia

Przeprowadzając badania anatomiczne liścia należy przede wszystkim uwzględnić obserwacje skórki górnej i dolnej oraz przekroju poprzecznego przez blaszkę wraz z nerwem głównym;

Do ważniejszych elementów diagnostycznych znajdujących się na powierzchni liścia należą:

- wytwory skórki-różnego rodzaju włoski

+okrywające(jedno- lub wilokomorkowe)-stożkowate, maczugowate, biczowate

+wydzielnicze-gruczołowe, rozetkowe, dwionkowe

- aparaty szparkowe

+typ Labiatae - 2komórki przyszparkowe ułożone prostopadle do osi szparki

+typ Rubiaceae - 2komórki przyszparkowe ułożone równolegle do osi szparki

+typ Cruciferae(Solanaceae)-3-4 komórki przyszparkowe, z których 1 jest znacznie mniejsza niż pozostałe

+typ Ranunculaceae- 4-5komórek przyszparkowych jednakowej mniej więcej jednakowej wielkości

+typ Liliaceae-4 komórki przyszparkowe, z których 2 stanowią przedłużenie komórek przyszparkowych a pozostałe są do nich równolegle

W przekroju poprzecznym liścia widoczny jest charakterystyczny układ wiązek przewodzących w nerwie głównym oraz takie elementy diagnostyczne jak kryształy szczawianu wapnia, komórki szczawiowe, komórki olejkowe, zbiorniki olejkowe

Kwiat-flos

Jest organem rozrodczym roślin nasiennych. Jest on skróconym i przekształconym pędem.

Podstawowymi częściami są:

-kielich-calyx

-korona- corolla

-pręcikowie-androeceum

-słupkowie-rynaeceum

Płatki korony są na ogół barwne, zwykle większe od dziełek kielicha, delikatniejsze, wolne albo mniej lub bardziej zrosłe tworząc koronę języczkowatą, rurkowatą lub kulista. Słupkowie, osadzone pośrodku dna kwiatowego. Składa się z owocolistków których liczba jest charakterystyczna dla poszczególnych rodzin. W obrębie słupka wyróżnia się w dolnej jego części zalążnię przechodząca zazwyczaj mniej lub więcej wydłużoną szyjkę słupka, zakończoną u szczytu różnopostaciowym znamieniem. Znamię może być pojedyncze lub wielokrotne, pokryte jest najczęściej brodawkami, włoskami lub lepka wydzielina w celu ułatwienia zatrzymywania ziaren pyłku. W zalążni (jednokomórkowej lub podzielonej na kilaka lub wiele komór) znajdują się zalążki, z których po zapłodnieniu powstają nasiona. Jeżeli zalążnia znajduje się powyżej dna kwiatowego, wówczas słupek jest górny a cały kwiat dolny. Natomiast dno kwiatowe obejmuje zalążnie a okwiat wyrasta powyżej jej szczytu, wówczas słupek jest dolny a kwiat górny.

Pręcikowie jest męskim narządem generatywnym w kwiecie, składa się z pręcików występujących w różnej ilości, charakterystycznej dla rodzin.

Do grupy surowców kwiatowych zalicza się pojedyncze kwiaty - flos- oraz cale kwiatostany - anthodium, inflorescentia.

Przy badaniu tożsamości surowców kwiatowych, oprócz cech morfologicznych należy niekiedy uwzględnić także cechy budowy anatomicznej poszczególnych elementów kwiatu. Budowa anatomiczna działek kielicha, płatków korony, a także słupka i nici pręcika przypomina budowę anatomiczną liścia. Wśród komórek miękiszu oraz na skórce działek kielicha, płatków korony można znaleźć takie elementy charakterystyczne jak kryształy szczawianu wapnia, włoski główkowe, bezgłówkowe lub gruczołowe, komórki lub zbiorniki olejkowe. Ważną cechą diagnostyczną kwiatów jest wygląd ziaren pyłku.

Ziele-herba

W skład surowców określanych jako ziele wchodzą nadziemne części roślin zielonych składające się z łodygi, liści i kwiatów lub tylko kwitnące wierzchołki pędów, w przypadku gdy dolna część łodygi ulega zdrewnieniu. Niekiedy w surowcu mogą znajdować się również owoce.

W surowcu wysuszonym i pokrojonym ważne jest rozpoznanie, czy łodyga jest zielona czy zdrewniała, pusta czy pełna, spłaszczona, kanciasta czy żeberkowata.

W budowie anatomicznej łodygi można stwierdzić na powierzchni obecność skórki (komórki są najczęściej osiowo wydłużone, widoczne są szparki, na powierzchni skorki często można zauważyć włoski okrywające i gruczołowe)

Pod skórka znajduje się zwarcica (tworzy jednolity pierścień na całym obwodzie lub występuje w postaci żeberek na występach łodygi)

Kora pierwotna (często ograniczona endodermą, niekiedy w części korowej widoczny jest pas mechaniczny zbudowany ze słabo zdrewniałych włókien, widoczne są również wiązki przewodzące - zazwyczaj obokległe - drewno zwrócone jest do środka a część sitowa na zewnątrz).

Szeregi komórek widoczne między wiązkami - promienie rdzeniowe- łączą korę z rdzeniem.

Rdzeń( środkowa część łodygi) zbudowany jest najczęściej z komórek cienkościennych. U wielu roślin miękisz rdzeniowy występuje tylko w pierwszych stadiach rozwoju. W miarę rozrastania się łodygi marnieje i rozrywa się.

Charakterystycznymi elementami ułatwiającymi klasyfikację surowca może być obecność lub brak w miękiszu korowym łodygi kryształów szczawianu wapniowego, komórek lub przewodów wydzielniczych oraz rur mlecznych.

Owoc-fructus

Owocnia- pericarpium

Nasienie - semen

Owoc pozorny (szupinkowy) powstaje wówczas jeżeli w tworzeniu owocu bierze udział dno kwiatowe lub inna część kwiatu.

Owoc złożony powstaje ze zrośnięcia się kilku zalążni tego samego kwiatu.

Owocnie czyli ściana owocu służy do ochrony nasiona lub tez pomaga w ich rozsiewaniu.

Zbudowana jest z trzech warstw:

-zewnętrznej - exocarpium

- środkowej - mezocarpium

- wewnętrznej - endocarpium

Zalążnia powstaje z jednego lub przez zrośnięcie kilku owocolistków, które mają budowę liścia, stąd też wymienione warstwy owocu odpowiadają analogicznym warstwom liścia - skórce dolnej, sródliściu i skórce górnej. Stąd też exocarpium i endocarpium składają się z jednej warstwy komórek, natomiast mezocarpium jest zazwyczaj wielowarstwowe.

Podział owoców

A. Owoce pojedyncze(powstają z jednej zalążni)

I. Owoce suche

1. Jednonasienne np. orzech, ziarniak

2. Wielonasienne

a) pękające np. mieszek, strąk, torebka

b) rozpadające się np.. rozłupnie

II. Owoce soczyste

1.pestkowiec (wewnętrzna część owocu przekształca się w pestkę, może zawierać jedna lub kilka pestek)

2.jagoda (wewnątrz mięsistej owocni znajdują się zazwyczaj liczne nasiona)

B. Owoce złożone

Surowcami farmaceutycznymi mogą być całe owoce bądź też sama owocnia. W badaniach anatomicznych owoców należy zwrócić uwagę na budowę exo-, endo- i mezocarpium. W mezocarpium. W mezocarpium występują wiązki przewodzące oraz ważne elementy diagnostyczne jak np.. zbiorniki czy przewody wydzielnicze.

Kora-Cortex

Korę stanowi zespół tkanek występujących na zewnątrz pierścienia miazgi pędów nadziemnych i podziemnych roślin dwuliściowych i nagozalążkowych

Kora(budowa):

*oskórnia korkowa,

*kora pierwotna,

*kora wtórna

Oskórnia korkowa:(peryderma) powstaje w skutek działania miazgi korkotwórczej, czyli fellogen odkładającego na zewnątrz piętro ułożone, cienkościenne komórki korka o błonach skutynizowanych i skorkowaciałych nie przepuszczalnych dla gazów i wody. Do wnętrza fellogen odkłada grubościenny miękisz korowy, czyli felodermę zwaną także podmiażdżem korkowym.

Kora pierwotna: zbudowana jest z luźno ułożonych komórek miękiszowych zawierających substancje odżywcze. Na granicy kory pierwotnej i wtórnej występuje czasami tzw. pas mechaniczny stanowiący zgrupowanie elementów mechanicznych( włókna, sklereidy)

Kora wtórna: jest najmłodsza tkanką części korowej. Charakteryzuje się występowaniem promieni łubowych, między którymi w cienkościennym miękiszu występują grupy sit. W części korowej mogą występować rury mleczne, kryształy szczawianu wapnia i inne elementy charakterystyczne.

Korzeń- Radix

Jest podziemnym organem wegetatywnym rośliny. W skład surowców wchodzą zarówno same korzenie wraz z rozłogami i w większości surowców korzenie z krótkim kłączem. Badanie cech morfologicznych korzenia ze względu na stan rozdrobnienia surowca z reguły nie pozwala na rozpoznanie surowca. Właściwie rozpoznanie umożliwiają badania budowy anatomicznej.

Budowa pierwotna korzenia:

*skórka: (ryzoderma) składa się z jednej warstwy cienkościennych komórek. Niektóre komórki skórki przekształcone są we włoski. W nieco starszych korzeniach ryzoderma ulega zmarnieniu i funkcje ochronne korzenia przejmuje znajdująca się pod nią egzoderma.

*kora pierwotna: zbudowana jest z wielu warstw cienkościennych luźno ułożonych komórek miękiszowych. Ostatnią warstwą kory pierwotnej, graniczącą z walcem osiowym stanowi śródskórnia(endoderma) częściowo skorkowaciała lub zdrewniała.

*walec osiowy: pierwszą jego warstwę stanowi okolnica(perycykl). Pod okolnica występują wiązki przewodzące składające się z ułożonych na przemian pasm floemu(wiązek sitowych) i ksylemu(wiązek naczyniowych). Pomiędzy ksylemem a floemem występuje tkanka miękiszowa, wśród komórek występuje często tkanka mechaniczna-sklerenchyma.

Budowa wtórna korzenia:

*oskórnia: (peryderma) składa się głownie z korka i felodemu. Niekiedy zachowana jest kora pierwotna, w której widoczne są zmarniałe sita pierwotne. Na skutek silnego przyrostu wtórnego kora pierwotna najczęściej odpada w postaci martwicy.

*kora wtórna: (łyko)jest poprzedzielane mniej lub bardziej zróżnicowanymi promieniami rdzeniowymi. W korze wtórnej widoczne są wtórne sita. Część korową oddziela od walca osiowego pierścień, zwykle kilkuwarstwowej miazgi, zbudowany z komórek cienkościennych stycznie wydłużonych.

*drewno: między promieniami rdzeniowymi występują naczynia wtórne często poprzedzielane pękami włókien lub miękiszem drzewnym.

*walec osiowy: w jego centrum widoczne są zepchnięte całkowicie ku środkowi naczynia pierwotne.

W badaniach anatomicznych korzenia należy zwrócić uwagę na występowanie lub brak takich elementów diagnostycznych jak kryształy szczawianu wapnia, ziarna skrobi, komórki śluzowe, zbiorniki, przewody lub komórki olejowe.

Kłącze-Rhizoma

Jest pędem podziemnym, służący roślinie do magazynowania substancji zapasowych i rozmnażania wegetatywnego. Kłącze występuje przeważnie u wieloletnich roślin zielonych, przypomina nieraz swoim wyglądem korzeń, lecz mikroskopowo odróżnia je występowanie na powierzchni blizn po obumarłych lub obciętych liściach, pędach nadziemnych i korzeniach przybyszowych. Powierzchnia kłącza jest poprzecznie pofałdowana, wykazuje charakterystyczne pierścieniowate lub guzkowate zgrubienia.

W budowie anatomicznej kłącze, jako pęd podziemny wykazuje cechy budowy łodygi.

Kłącze roślin jednoliściennych zbudowane jest z tkanek pierwotnych(nie zawiera miazg i floemu):

*skórka: (epiderma) zbudowana jest z jednej warstwy komórek, pokryta kutikulą. Skórka wzmocniona jest jedną lub kilkurzędową podskórnią(hipodermą)

*kora pierwotna: wypełniona komórkami miękiszu, oddzielona jest od walca osiowego jednorzędną endodermą.

*walec osiowy: w miękiszu kory i walca występują liczne nieregularnie rozmieszczone, zamknięte (bezmiazgowe) wiązki sitowo-naczyniowe

*rdzeń: z reguły bywa zmarniały

Budowa anatomiczna kłącza roślin dwuliściennych jest zbliżona do budowy wtórnej korzenia. Kłącze różni się obecnością szerokiego rdzenia zbudowanego z luźno ułożonych, dużych komórek parenchymatycznych:

*peryderma lub martwica

*łyko(floem wtórny) występują w nim rurki sitowe, komórki przyrurkowe, miękisz łykowy i często włókna łykowe

*miazga

*drewno(ksylem wtórny) występują w nim naczynia i cewki, miękisz drzewny i włókna drzewne. Widoczne są promienie rdzeniowe

*rdzeń.

Prowadząc badania budowy anatomicznej kłącza należy zwrócić uwagę na układ tkanek, często charakterystyczny dla danego surowca oraz występowanie lub brak takich elementów diagnostycznych jak ziarna skrobi, kryształy szczawianu wapnia, komórki olejowe i garbnikowe, elementy tkanki mechanicznej.

Źródła pozyskiwania leczniczych surowców roślinnych:

1. Zbiór ze stanu naturalnego

2. Uprawa roślin leczniczych

1. Zbiór ze stanu naturalnego

Surowce ze stanu naturalnego to: np.

*pokrzywa zwyczajna,

*borówka czernica,

*krwawnik pospolity

*mniszek pospolity.

Zbiór ze stanu naturalnego wymaga ze strony zbieraczy dużego nakładu pracy i znajomości gatunków roślinnych. W celu ułatwienia zbioru stosowane są różne przyrządy, np.: grzebienie do zbioru koszyczków rumianku czy owoców borówki czernicy, sekatory do zbioru kwiatostanów lipy. W chwili obecnej ok 70% surowców roślinnych do użytku farmaceutycznego jest uzyskiwane z uprawy.

W stosunku do zbioru stanu naturalnego uprawa ma wiele zalet:

*pozwala na zbiór dużej ilości surowca ze stosunkowo małej powierzchni

*dostarcza surowca wyrównanego pod względem cech morfologicznych a także zawartości substancji czynnych,

*uprawa pozwala na ekonomizacje pracy przy zbiorze,

*pozwala na zgrupowanie plantacji w dogodnych pod względem wykorzystania rejonów, np w pobliżu wytwórni farmaceutycznej;

*w uprawie możliwe jest stosowanie zabiegów agrotechnicznych zmierzających do podniesienia wydajności surowca oraz zwiększenia zawartości związków czynnych,

*pozwala na prowadzenie prac badawczych.

Uprawiane są surowce lecznicze:

*mięta pieprzowa,

*koper włoski,

*rumianek pospolity,

*szałwia lekarska,

*melisa lekarska.

Asortyment uprawianych ziół zmienia się niemal co rocznie w zależności od potrzeb produkcyjnych, badawczych czy też wprowadzenia nowych preparatów(miłorząb japoński).

Biotechnologia leku roślinnego

Biotechnologia leku roślinnego-jest to dziedzina badań biotechnologicznych. Ma ogromne znaczenie dla farmakognozji, jako nowe źródło uzyskania biologicznie czynnych substancji. Obejmuje ona kilka nowoczesnych technik biologicznych począwszy od najdawniej naszej hodowli tkanek i komórek roślinnych in vitro do biotechnologii genowej, czyli inżynierii genetycznej.

Zalety:

-daje możliwość uzyskiwania metabolitów z dowolnego gatunku rośliny, także takie, które w kraju nie rośnie

-prowadzenie procesu biotechnologicznego w dowolnym czasie i miejscu

-uzyskanie dużej ilości jednolitego materiału roślinnego w technice mikrorozmnażania

-prowadzenie prób sterowania procesami biosyntezy przez śledzenie wpływu różnych czynników

Wady:

-często mała wydajność biosyntezowanych metabolitów

-konieczność angażowania dość drogiej aparatury i wynikająca z stąd mała ekonomiczna atrakcyjność procesu

-trudne nie raz do przewidzenia blokady biochemiczne w procesach biosyntezy

Mino tych niedogodności uzyskano w hodowlach tkankowych roślin wiele wyników, które dają możliwość wykorzystania ich w praktyce np. metoda hodowli tkankowych in vitro doprowadzono do biotransformacji niektórych związków np. steroidów na tej drodze uzyskano przekształcenie glikozydów nasercowych(naparstnica purpurowa) w bardziej użyteczne leczniczo glikozydy. Najbardziej zaawansowany dział biotechnologii roślinnej głównie z zastosowaniem bakterii to inżynieria genetyczna w ramach, której organizmy bakteryjne mogą wytwarzać głownie białkowe tą drogą otrzymaną ludzką insulinę i hormon wzrostu. Wykorzystywane są przez wiele firm farmaceutycznych.

Suszenie surowców roślinnych

Proces technologiczny bardzo ważnym dla wartości surowca. Istotną rolę odgrywają tu temperatura, ruch powietrza, grubość warstwy surowca. Rośliny dostarczające surowca mogą być suszone na powietrzu w cieniu w różnego typu suszarniach elektrycznych, parowych z nadmuchem ciepłego powietrza lub rzadziej w procesach specjalnych takich jak: suszenie w próżni, promieniami pod czerwonymi lub liofilizacja-suszenie przez wysublimowane wody w próżni w niskich temperaturach. Temperatura suszenia ma duży wpływ na zawartość substancji czynnych surowca. Szczególnie wrażliwe na wyższą temperaturę suszenia są surowce zawierające substancje lotne np. olejek eteryczne, połączenia estrowe, witaminy, enzymy, hormony. W tych przypadkach stosowane jest suszenie w temperaturze 30-35C. niekiedy stosowane jest suszenie stopniowane np. 20-30C glikozydy nasercowe, a następnie 80-100C. dla surowców farmakopealnych są określane w FP. Niektóre substancje występują w świeżych surowcach całkowicie zanikają przy suszeniu. W niektórych przypadkach zapach pojawia się dopiero po suszeniu w surowcach kumarynowych ziele nostrzyka.

Przechowywanie surowców

Celem właściwego przechowywania surowców jest zapobieganie stratom składników czynnych. Składniki te należą do innych grup chemicznych i w związku z tym mają różną trwałość, lotność i właściwości fizykochemiczne (łatwość ulegania utlenianiu, hydrolizie, polimeryzacji). Najbardziej lotne są substancje zawarte w surowcach olejkowych. Najłatwiej utlenianiu ulegają związki nienasycone, hydrolizie - substancje glikozydowe i estrowe, natomiast polimeryzacji - garbniki. Stosunkowo bardziej trwałe są surowce zawierające węglowodany i alkaloidy. Do wyjątków należy zwiększanie się zawartości składnika czynnego przy przechowywaniu, np. owoce kminku wraz z przechowywaniem zwiększa się zawartość olejku. Podstawowym warunkiem prawidłowego przechowywania jest składowanie surowców w suchym pomieszczeniu i niskiej temp. W warunkach atmosferycznych panujących w Polsce średnia wilgotność względna powietrza wynosi 64-91%. Z przeprowadzanych badań wynika, że przy wilgotności względnej powietrza 87-91% istnieją warunki do rozwoju pleśni na wszystkich rodzajacudowy anatomicznnnych. Surowce zawierające glikozydy nasercowe tracą powyżej 50% aktywności w ciągu 10 dni przechowywania przy wilgotności 80%. Warunki przechowywania surowców są zwykle określone przepisami farmakopealnymi. Jednak pomimo zachowywania odpowiednich warunków następuje utrata związków czynnych wraz z upływem czasu przechowywania np. surowce alkaloidowe i glikozydowe tracą po 5-10 latach przechowywania kilka procent składników czynnych. Surowce garbnikowe po 2-3 latach tracą ok. 20% składników czynnych. Surowce olejkowe tracą olejek szybko, ale w zależności od opakowania (w opakowaniach blaszanych lub poliamidowych strata wynosi 5-20%, natomiast opakowań polietylenowych oraz z polichlorku winylu strata wynosi nawet 50% po kilku miesiącach). Innym problemem przechowywania surowców jest ochrona przed szkodnikami. W małej skali stosuje się do dezynfekcji pary chloroformu, a na większą skalę pary czterochlorku węgla lub bromku etylu. Są to jednak związki bardzo toksyczne (dla człowieka) i muszą być starannie usunięte z surowca przez wywietrzenie w celu zabezpieczenia przed utlenianiem surowców beztkankowych (głównie tłuszcze) stosowane są przeciwutleniacze np. tokoferole lub estry kwasu galusowego. Zawartość wody w surowcach wysuszonych mieści się ona od 5-12% wody. Przepisy farmakopealne precyzują dokładnie granice wilgotności poszczególnych surowców. Zawartość wody jest istotna dla działania enzymów hydrolizujących oraz wzrostu mikroorganizmów.

Zawartość wody w surowcach ulega zmianom na skutek sorpcji z powietrza, np.:

-surowce alkaloidowe - najmniej trwałe są surowce zawierające alkaloidy tropanowe, które podczas suszenia łatwo następuje racemizacja hioscyjaminy do atropiny. Poza tym surowce te są dosyć trwałe.

-surowce zawierające glikozydy nasercowe - są mało trwałe, zachodzi w nich przede wszystkim hydroliza enzymatyczna i zmiany te są uzależnione od wilgotności surowca. Na ogół ich trwałość nie przekracza 1 roku. W praktyce najczęściej bezpośrednio są przerabiane.

-surowce zawierające antrazwiązki(antraglikozydowe) - łatwo w nich zachodzą zmiany fermentacyjne oraz utlenianie

-surowce garbnikowe - są wrażliwe na utlenianie, celowe jest przechowywanie ich w stanie nierozdrobnionym. W starszych surowcach zachodzi proces polimeryzacji garbników katechinowych.

-surowce śluzowe (zawierające śluzy) - łatwo pleśnieją i fermentują, wymagają suchego przechowywania

-surowce flawonoidowe - są wrażliwe na światło, utlenianie i czynniki hydrolizujące

- surowce olejkowe - są bardzo wrażliwe na temp., celowe jest przechowywanie ich w stanie nierozdrobnionym, niskiej temp. i bez dostępu światła

Standaryzacja surowców roślinnych

Surowce roślinne przeznaczone do użytku leczniczego muszą odpowiadać określonym standardom. Dla najważniejszych surowców standardem są wymagania F.P.. Niektóre surowce roślinne używane w lecznictwie nie są objęte F.P. wówczas standardem dla takich surowców są normy jakościowe (przemysłowe). Istnieją pewne różnice w wymaganiach F.P. w różnych państwach, co może mieć duże znaczenie przy eksporcie surowców. Standaryzacja surowców i ich przetworów ma zapewnić ich odpowiednią wartość leczniczą i zwykle oparta jest na badaniu cech makroskopowych, mikroskopowych, ocenie czystości, badaniu zawartości składników czynnych i rzadziej na badaniu biologicznym (dotyczą surowców i preparatów zawierających glikozydy nasercowe). Swoje zadania standaryzacja może spełniać tylko do pewnego stopnia. Powodem tego są duże różnice w zawartości składników czynnych poszczególnych surowców (normy określają zwykle tylko dolną granicę tej zawartości). W związku z tym rysuje się tendencja do zastosowania leczniczego czystych izolowanych substancji roślinnych lub ich ściśle oznaczonych kompleksów. Dotyczy to szczególnie surowców silnie działających np. alkaloidy czy glikozydy nasercowe.

Farmakognostyczne metody badania (wg F.P. VI)

Pobieranie próbek do badań jakościowych i ilościowych ma zasadniczy wpływ na wynik analiz. Próbka poddana badaniom powinna być reprezentatywna względem partii surowców użytych do badań. Zapewnienie reprezentatywności próbki jest zadaniem bardzo trudnym ze względu na niejednolity charakter surowca roślinnego. Za partię surowca roślinnego uważa się całą jego ilość pochodzącą z jednej dostawy i ujednoliconą przed przestąpieniem do pobierania próbki.

Pobieranie próbek laboratoryjnych realizowane jest w kilku etapach:

Z opakowań jednostkowych pobierane są próbki pierwotne po zmieszaniu tworzą próbkę ogólną. Przez zmniejszanie próbki ogólnej wydziela się próbkę laboratoryjną. Po ustaleniu liczebności partii należy wybrać losowo opakowania, z których zostaną próbki pierwotne. Dla partii liczących do trzech opakowań próbkę pierwotną pobiera się z każdego opakowania. Dla liczniejszych partii liczbę opakowań jednostkowych oblicza się wg wzoru podanego w FPVI. Z każdego losowo wybranego opakowania jednostkowego należy pobrać min. 3 próbki pochodzące z górnej, środkowej i dolnej warstwy. Górna warstwa powinna się znajdować ok. 10 cm pod powierzchnią surowca. Po wymieszaniu wszystkich próbek pobranych z pojedynczych opakowań jednostkowych otrzymuje się próbkę pierwotną. Jeżeli partia surowca pakowana jest w kontenery lub inne duże pojemniki wówczas należy pobrać jedną próbkę pierwotną dla każdych 200 kg zawartości. Próbki pierwotne pobrane ze wszystkich wyznaczonych opakowań należy połączyć i starannie wymieszać. Połączone próbki pierwotne stanowią próbkę ogólną.

Wydzielanie próbki laboratoryjnej w tym celu próbkę ogólną układa się równomiernie w cienkiej warstwie o kształcie kwadratu i dzieli wzdłuż obu przekątnych. Dwie przeciwległe części odrzuca się. Dwie pozostałe należy starannie wymieszać ponownie, ułożyć w cienkiej warstwie o kształcie kwadratu i znów podzielić wzdłuż obu przekątnych. Czynności te powtarza się do uzyskania próbki o masie wymaganej dla dwóch próbek laboratoryjnych. Masa próbek laboratoryjnych powinna być wystarczająca dla dwukrotnego przeprowadzania wszystkich badań wyszczególnionych w monografii. Obie próbki laboratoryjne należy umieścić w szczelnych opakowaniach i opisać w sposób umożliwiający ich identyfikację. Opakowania powinny być dobrane rozmiarem do wielkości próbki tak, żeby nie pozostawała w nich wolna przestrzeń. Jedną z próbek umieszcza się w archiwum, a drugą poddaje badaniom.

FARMAKOGNYSTYCZNE METOY BADANIA;

BADNIE SUROWCÓW POCHODZENIA ROŚLINNEGO OBEJMUJE:

1) Badanie makroskopowe

Ocena makroskopowa obejmuje badanie zgodności wyglądu zewnętrznego z opisem podanym w FP, określenie zapachu, wykrycie i oznaczenie ilościowe domieszek oraz zanieczyszczeń organicznych i mineralnych. Obecność w surowcu szkodników zwierzęcych bądź ich pozostałości, a także pleśni jest niedopuszczalna. Porównanie wyglądu zewnętrznego surowca z opisem monografii szczegółowej należy wykonywać na białym papierze zwracając szczególną uwagę na wygląd powierzchni i przełamu w przypadku kory i narządów podziemnych, a w przypadku liści na rodzaj unerwienia i owłosienia. Badanie surowców grubo rozdrobnionych określa się zabarwienie i obecność elementów charakterystycznych dla surowca lub surowców wchodzących w skład mieszanki np. włókniste fragmenty łodygi. Badanie zapachu należy wykonywać natychmiast po otwarciu opakowania- szczyptę surowca rozetrzeć i określić jego zapach.

Za domieszki uznaje się:

*rozkrusz surowca (zbyt duże rozdrobnienia)

*surowiec lub jego część o zabarwieniu odbiegającym od podanego w monografii szczegółowej,

*surowiec lub jego części uszkodzone, niewykształcone lub posiadające cechy wymienione w monografii szczegółowej, jako niedopuszczone lub dopuszczone w ograniczonej ilości *obecne w surowcu inne części tej samej rośliny, z której uzyskuje się surowiec;

Za zanieczyszczenia organiczne uznaje się wszelkie składniki pochodzenia roślinnego niestanowiące części rośliny, z której uzyskuje się surowiec oraz wszelkie inne obce pochodzenia organicznego;

Zanieczyszczenia mineralne: piasek, kamyki, gródki gleby, inne pochodzenia mineralnego;

2)Badanie mikroskopowe

W monografii szczegółowej znajduje się opis budowy anatomicznej surowca dotyczący przekroju poprzecznego. Przedmiotem badania mikroskopowego jest skrawek z odpowiednio przygotowanego surowca lub surowce sproszkowane. Do badania anatomicznego surowiec należy namoczyć w wodzie lub w rozcieńczonym etanolu (cp 553g/l). Surowce bardzo twarde (nasiona) należy namoczyć w mieszaninie równych części wody, glicerolu i etanolu 760g /l

Reakcje mikrochemiczne:

Na szkiełku przedmiotowym należy umieścić skrawek surowca lub niewielką ilość proszku w kilku kroplach odczynnika. Należy pamiętać, że odczynnik dodany w nadmiarze najczęściej krystalizuje obok związku powstałego w skutek reakcji, co może prowadzić do mylnej interpretacji wyniku. Dlatego w celu porównania należy umieścić osobno na szkiełku kroplę samego odczynnika np. obecność skrobi bada się umieszczając preparat w kilku kroplach roztworu Lugola.

Pozostałe badania:

*wykrywanie związków czynnych,

*badanie czystości,

*oznaczanie zawartości związków czynnych wykonuje się wg monografii szczegółowej;

3)Wykrywanie obecności związków farmakologicznie czynnych charakterystycznych dla danego surowca

4)Oznaczanie zawartości związku lub grupy związków farmakologicznie czynnych w surowcu:

*Oznaczanie wskaźnika goryczy: Wskaźnik goryczy- wartość najwyższego rozcieńczenia preparatu lub wyciągu z surowca, która wskazuje jeszcze gorzki smak. Wyciąg podstawowy z surowca należy przygotować z podanej w monografii szczegółowej ilości surowca lub mieszanki;

*Oznaczanie zawartości flawonoidów: Flawonoidy oznacza się spektrofotometrycznie po ich ekstrakcji z surowca lub mieszanki ziołowej i ogólną zawartość flawonoidów w % przelicza się na hiperozyd lub kwercetynę wg wzoru podanego w FP;

*Oznaczanie zawartości garbników: garbniki oznacza się spektrofotometrycznie. Oblicza się ich zawartość korzystając ze wzoru podanego w FP;

*Oznaczanie zawartości olejków: Polega na destylacji próbki substancji z wodą. Wydzielony olejek zbiera się na powierzchni wody w specjalnym odbieralniku. Po zakończeniu destylacji odczytuje się objętość olejku i oblicza jego zawartość w surowcu w % obj/wag;

5) Badanie czystości

Oznacza się stratą masy po jej suszeniu, popiół, metale ciężkie w przeliczeniu na ołów, czystość mikrobiologiczną wg. monografii szczegółowej

---