Wykład 3
22.10.2011
Granice wyższych procesów poznawczych
1.Wprowadzenie
1.1.Globalny podział
1.2.Wyższe w niższych
2.Wyższe formy spostrzegania
2.1.Spostrzeganie jako reakcja i jako czynność
2.2.Dostrzeganie dziwności
2.3.Serendipity
3.Wyższe formy pamięci
3.1.Pamięć semantyczna
3.2.Pamięć utajona
3.2.Twórcza mnemotechnika
4.Wyższe formy uwagi
5. O poznawaniu intuicyjnym
5.1.Wprowadzenie
1.1.Ewolucja poglądów
1.2.Przyczyny zainteresowania intuicją
1.3.Przykłady spektakularnych osiągnięć bazujących na intuicji
5.2.Pojęcie i poziomy intuicji
2.1.Różne definicje
2.2.Poziomy intuicji
5.3.Cechy intuicyjnego poznania
3.1.Sytuacje, w których sięgamy do intuicji
3.2.Cechy procesu poznania intuicyjnego
3.3.Wynik poznania intuicyjnego
5.4.Typy umysłowe - intuicjoniści i racjonaliści
5.5. Funkcje intuicji
6.Podsumowanie
6.Podsumowanie
Rozwinięcie
1.Wprowadzenie
1.1.Globalny podział
W globalnym podziale;
do podstawowych („niższych”) zostały zaliczone procesy: wrażenia, spostrzeganie, pamięć, uwaga;
do wyższych: wyobraźnia, myślenie, język, podejmowanie decyzji, rozwiązywanie problemów.
1.2.Wyższe w „niższych” i odwrotnie
Każdy proces poznawczy może występować na różnych poziomach, od bardzo prostych do złożonych.
2.Wyższe formy spostrzegania
Spostrzeganie można rozumieć jako reakcję i jako czynność.
2.1.Spostrzeganie jako reakcja i jako czynność
Przykładami prostego spostrzegania może być odruch orientacyjno-badawczy („Co to?”); proste, nawykowe, wyodrębnianie figur w tle.
Przykładem spostrzegania wyższego jako czynność może być obserwacja.
2.2.Spostrzeganie twórcze. Dostrzeganie dziwności
Spostrzeganie twórcze, to dostrzeganie czegoś nowego, czego inni dotąd nie dostrzegali. np. malarz dostrzegł kolor mgły angielskiej, astronom nową planetę (chociaż była widoczna wcześniej), psycholog wyuczona bezradność, fizyk w spadającym jabłku zjawisko szersze ...
Spostrzeganie twórcze często zaczyna się od dostrzeganie dziwności.
Pozwala spostrzec coś, co nie jest oczywiste; dostrzegania paradoksów; coś, co istnieje od dawna, jednak ludzie tego wcześniej nie widzieli.
2.3.Serendipity
W. Szewczuk w Słowniku psychologicznym (1979, s. 263) zamieszcza następujące określenie; „ dochodzenie podczas rozwiązywania danego problemu do rozwiązania innego problemu niż ten, który zamierzało się rozwiązać; znajdowanie czegoś innego niż to, czego się szukało”. Szukamy jednego, a znajdujemy coś innego (przypadkowe odkrycie czegoś).
Przypadek dzielimy na trzy grupy:
zależne od aktywności - nie każdemu trafia się przypadek, tylko tym, którzy szukają, np. naukowiec nad czymś pracuje, a odkrywa coś innego.
Zależne od osobowości;
Fizyczne (coś fizycznegoi, rzecz)
Obszerne wyjaśnienie tego pojęcia znajdujemy w Słowniku psychologii A.S. Rebera. „... znalezienie czegoś, kiedy szuka się czegoś innego. (...) Książęta przenikali lądy, daremnie poszukując jakichś przedmiotów, ale zawsze - dzięki uważnej obserwacji i subtelnemu logicznemu rozumowaniu - udawało im się dokonywać nieoczekiwanych , lecz fascynujących odkryć. Ważne odkrycia pojawiające się w ten sposób nie są więc tylko sprawą przypadku, przysłowiowego łutu szczęścia. Trzeba bystrości i przenikliwości, by odkryć znaczenie czegoś, o co <potykamy się>. (Reber 2000, s.667 i in.).
„Serendipity (ang.) - znajdowanie czegoś w czasie, gdy szuka się czegoś innego” (red. Siuta, 2005, 259).
Z powyższego wynika, że cytowani autorzy podkreślają, że cechą istotną serendipity jest znajdowanie czegoś w czasie, gdy szuka się czegoś innego. Inaczej możemy powiedzieć, że serendipity zachodzi wówczas, gdy umysł jest nastawiony na poszukiwanie. W tym stwierdzeniu nie byłoby niczego nadzwyczajnego. Cechą wyróżniającą jest tu znajdowanie czegoś innego, niż tego, czego się szukało. Ta właściwość serendipity nie budzi wątpliwości.
A.S. Reber niejako mimochodem wymienia również inną właściwość, mianowicie mówi o „bystrości i przenikliwości” umysłu, a nawet geniuszu (na przykładzie Pawłowa). Z tą właściwością nie jest sprawa tak prosta. Czy sama logika, wysoki poziom inteligencji racjonalnej jest czynnikiem istotnym? Wydaje się, że nie. Hipoteza, że serendipity jest właściwością umysłu bardziej intuicyjnego niż racjonalnego, nie jest pozbawiona racji bytu.
Do pojęcia serendipity:
-nie jest to jedynie właściwość sensoryczna, np. ostrość i czułość (np. niskie wrażliwości wzrokowej), umożliwiająca zauważenie czegoś, co dla innych jest niedostępne;
-jest to właściwość umysłu, która umożliwia w bodźcach (sytuacjach, obiektach, zjawiskach ), które dla większości osób wydają się nieznaczące, banalne, drugorzędne itp., dla osób obdarzonych zdolnościami serendipity mają znaczenie;
Reber słusznie powiada, że większość ludzi niejednokrotnie widziało ślinienie się psa pod wpływem innych niż pokarm bodźców, np. otwieracza do puszek, ale tylko Pawłow dostrzegł tu coś więcej niż tylko efekt zewnętrzny. Mianowicie dostrzegł metodę badania funkcjonowania mózgu.
Przypadkowe odkrycia i wynalazki:
-Trzy rodzaje przypadków.
3.Wyższe formy pamięci
3.1.Pamięć semantyczna
Terminu „pamięć semantyczna” używa się od lat siedemdziesiątych ubiegłego stulecia, spopularyzował go amerykański psycholog E. Tulving, który zaproponował podział całej pamięci na „semantyczną" i „epizodyczną".
Pamięć semantyczna to wiedza ułożona w system, czyli zorganizowana, czyli wiedza ogólna. W tej pamięci przechowujemy nie tyle pojedyncze zdarzenia, co pojęcia, idee, fakty. Podczas gdy pamięć epizodyczna bazuje na kodowaniu sensorycznym, to w pamięci semantycznej istotną rolę odgrywa inteligencja, stąd może być ona określona również mianem pamięci logicznej, gdyż przypominanie posiłkuje się wnioskowaniem.
Pamięć semantyczna, to najprościej- pamięć obejmująca znaczenia, znaczenia słów, symboli. Zbliżone pojęcie to - pamięć leksykalna, czyli pamięć znanych słów, nie ich znaczenia.
Pamięć semantyczna wymaga znajomości języka, dzięki czemu przechowujemy informacje o świecie.
Pamięć epizodyczna i semantyczna
CECHY |
EPIZODYCZNA |
SEMANTYCZNA |
INFORMACJE |
|
|
Źródło |
Doznania zmysłowe |
Rozumienie faktów i zjawisk |
Jednostki |
Epizody, zdarzenia |
Fakty, idee, pojęcia |
Organizacja |
Czasowa |
Pojęciowa |
Kryterium prawdziwości |
Przekonanie subiektywne |
Zgodność społeczna |
OPERACJE |
|
|
Kodowanie |
Bezpośrednie |
Symboliczne |
Emocje |
+++ |
+ |
Przetwarzanie |
Płytkie |
Głębokie |
Pytania |
Kiedy? Gdzie? |
Co? Dlaczego? Jak? Zależy w dużej mierze od umysłu |
Określenie sposobu wydobycia |
Pamiętam |
Wiem |
SPOSOBY WYKORZYSTYWANIA |
|
|
Przydatność |
W życiu codziennym. W sądzie - w roli świadka |
W pracy zawodowej, w nauce. W sądzie - roli świadka niedopuszczalna |
Związek z inteligencją |
Bardzo słaby |
Silny |
Dowody empiryczna |
Zapominanie |
Analiza języka |
Podatność na amnezję |
Podatna |
Nie podatna |
3.2.Mnemotechnika
Mnemotechnika, albo mnemonika, to sztuka pamięci, czyli umiejętność zapamiętywania i odtwarzania.
Pamięć twórcza - kiedy ktoś sam wpadnie na to, jak tę pamięć można doskonalić.
Np. Jak można zapamiętać liczbę: 36512452313028 - 365 dni w roku, 12 miesięcy, 4 pory roku, 52 tygodnie, 31, 30, 28 dni w miesiącu.
4.Wyższe formy uwagi
Lp. |
Kryterium podziału |
Rodzaje |
1. |
Poziom |
1.reaktywma; 2.poznawcza (kognitywna) |
2. |
Cybernetyczne (We-->m.c.-> Wy), |
1. percepcyjna (wzrokowa, słuchowa, ruchowa); 2.umysłowa; 3.wykonawcza. |
3. |
Świadomość |
1.świadoma, 2. nieświadoma. |
4. |
Szybkość |
1.natychmiastowa, 2.opóźniona. (inkubacja) |
5. |
Inne |
1.dominująca; 2.dystrakcyjna |
5. O poznaniu intuicyjnym
.1. Wprowadzenie
Przez długi czas intuicję traktowano negatywnie; sądzono, że intuicją kierowały się istoty słabsze: dzieci, kobiety; traktowano ją jako gorsze poznanie. Później (współcześnie) zaczyna ją przeceniać. Intuicji zawdzięczamy bardzo wiele
1.1 Ewolucja poglądów
-Od poglądów pejoratywnych, że intuicją posługują się jedynie osoby słabsze (dzieci, kobiety) jak również narody na niższym poziomie rozwojowym, poprzez
-posługiwanie się słowem intuicja na oznaczenie zjawisk tajemniczych, trudnych do poznania, do
-traktowania intuicji jako bardzo ważnej zdolności poznawczej, często przecenianej..
Intuicja zajmowali się filozofowie (np. intuicjonizm Bergsona), w psychologii jesteśmy na wstępnym etapie.
1.2.Przyczyny zainteresowania intuicją
Dlaczego zmieniono pogląd na temat intuicji?
Zewnętrzne:
-Przykłady spektakularnych osiągnięć bazujących na intuicji
G. Mendel w biologii; - sformułował prawa dziedziczenia z pokolenia na pokolenie, mimo iż nie przyjęto go na studia biologiczne. Środowisko biologów nie uznało teorii Mendla, aż do momentu, kiedy o to samo zagadnienie sprzeczało się dwóch uczonych (jakieś 30 lat później). Stosował wyliczenia, które krytykowano, choć w ostatecznym rozrachunku okazały się prawidłowe. Intuicją był tu groszek, na którym prowadził swoje badania (dlaczego akurat groszek, a nie co innego?)
Pierre Fermat, Srinivasa Ramanujan, E. Galois - w matematyce;
Th. A. Edison w technice - również nie miał formalnego przygotowania
-Przypadkowe odkrycia i wynalazki - np. odkrycia matematyczne odbywały się wbrew logice, lub choćby bez jej udziału. Aby coś odkryć nie jest konieczne wykształcenie.
Trzy rodzaje przypadków:
-typowo losowe,
-zdarzają się osobom aktywnym, poszukującym,
-intuicyjne.
Wewnętrzne: Np. badania nad myśleniem.
Możliwość badania.
2.Pojęcie i poziomy intuicji
2.1.Różne rozumienie intuicji
-Rodzaj zmysłu: szósty zmysł, trzecie oko
-Sprowadzanie intuicji do innych pojęć, jak:
-Percepcji (jako spostrzeganie podprogowe; jako szybka identyfikacja obiektu; jako głębokie rozumienie treści i głęboka interpretacja). Kiedy dostrzegamy więcej, niż było do dostrzeżenia.
-Wyobraźnia twórcza.
-Jako zdolność posługiwania się metaforami.
-Jako szybkie wnioskowanie.
-Jako zdolność syntezy.
-Jako zdolność oceny, w tym praktyczna mądrość.
Ogólnie: Naukowe definicje podają, że intuicja to zdolność do bezpośredniej wiedzy, natychmiastowego wglądu bez udziału obserwacji czy rozumu, mówiąc inaczej, intuicja to rodzaj błysku, przeczucia, domysłu. „olśnienie”.
Wł. Szewczuk: intuicja to „ zarysowe, bardziej poczuciowe niż słowno-logiczne ujmowanie powiązań, zależności, skrótowe domyślanie się.”
H. Selye definiuje intuicję jako nieświadomą inteligencję. „Jest to natychmiastowe zrozumienie lub poznanie bez rozsądnego wnioskowania.”
Markery somatyczne - intuicja to ich przejaw modne ostatnio podejście.
2.2.Poziomy intuicji
Najczęściej wymienia się 3 poziomy:
-intuicja fizyczna (wrażenia); chłód, ból
-intuicja emocjonalna;
-intuicja umysłowa (myślenie intuicyjne); sposób, styl myślenia. Przywiązujemy większą wagę do pewnych tez, do innych mniejszą.
3.Cechy intuicyjnego poznania
Różni się od poznania racjonalnego.
Na temat właściwości intuicji napisano już dość sporo; mimo że opisy te jak dotąd nie układają się w spójny system, to jednak istnieją już podstawy do pewnych uogólnień. Najpierw przybliżymy poglądy niektórych polskich autorów.
K. Sośnicki wyróżnił następujące cechy poznania intuicyjnego:
-Jest całościowe w treściach oraz „ujmowane w jednym akcie”.
- Jest jednorazowe i jednościowe w akcie i treści, stąd dokonuje się bez jakichś poszczególnych „kroków” i dlatego bywa określane jako „bezpośrednie”.
- Jego bezpośredniość nadaje mu charakter nagłości, gdyż nie ma w jego powstawaniu jakiegoś stadium wstępnego lub przygotowawczego, czyli nie jest ono poprzedzone przez jakąś analizę.
- Jego nagłość zjawiania się i nowość nie mające wyraźnej podstawy w poprzednim myśleniu powodują, że stosujemy tu określenia typu: nagły pomysł, olśnienie, natchnienie itp.
- Treść tego poznania w swej jasności i wyrazistości jest jedynie zarysowana.
- Nie ma też pewności co do prawdziwości poznania intuicyjnego; jest ono dla nas raczej tylko prawdopodobne i problematyczne, chociaż w momencie jego pojawienia się uczucie oczywistości i pewności jest bardzo wyraźne.
3.1.Sytuacje, w których sięgamy do intuicji
-Sytuacje deficytu niezbędnych informacji; dlatego, że musimy podejmować ważkie decyzje, z ogromnymi konsekwencjami, ale nie mamy wystarczających danych.
-Sytuacje deficytu czasu;
-Sytuacje nadmiaru informacji, zwłaszcza niespójnych i sprzecznych - brak czasu na analizę takiego ogromu informacji.
3.2.Cechy procesu poznania intuicyjnego
1. Przedświadome (wynik i proces jest uświadamiany przez podmiot z pewnym opóźnieniem). Występują tu fazy inkubacji i olśnienia. Świadomość jest tutaj na drugim planie. Stąd w naszych czasach zainteresowanie procesami nieświadomymi;
O zmienionych stanach świadomości
Zmienione stany świadomości można uzyskiwać nie tylko za pomocą środków farmakologicznych, narkotyków, ale także za pomocą psychologii. Najpierw mamy domysł, a logika może pojawić się dopiero później. Dochodzimy do jakiegoś wniosku, ale nie potrafimy go udowodnić. Nie musimy posługiwać się wyłącznie ścisłą terminologią, możemy korzystać z metafor (np. w łączeniu kropek - trzeba wyjść „poza”).
W ostatnich latach wzrosło zainteresowanie psychologów tzw. zmienionymi stanami świadomości. Do tej pory brak jest zarówno definicji, jak i kryteriów pozwalających określić, kiedy normalna świadomość staje się świadomością "zmienioną". Nie wchodząc w szczegóły można stwierdzić, że interesujące nas tu stany świadomości czy osobowości, które do niedawna chętnie określane były jako przejściowe zaburzenia, mogą wystąpić m.in. pod wpływem następujących czynników:
- Na skutek zażycia leków psychotropowych, alkoholu, zatrucia ogranizmu, gorączki, braku snu itp.;
-Stany te wywołać można również za pomocą środków psychologicznych, jak: sugestia hipnotyczna, hipnokreacja, twórcza koncentracja i in. Mogą one wytwarzać się samorzutnie w sytuacjach problemowych (twórczych).
Na początku wydaje się, że logicznie coś jest niemożliwe, a później okazuje się, że jednak tak (np. łączenie kropek).
Autorzy zajmujący się zmienionymi stanami świadomości z reguły wymieniają następujące ich cechy:
1) Zniekształcenia procesów percepcyjnych, poczucia czasu i obrazu własnego "ja". Może się to przejawiać np. w wyostrzeniu wrażeń wzrokowych i słuchowych, w złudzeniach albo nawet halucynacjach.
2) Poczucie obiektywności i wykraczania poza granice własnego "ja" psychicznego. Ma to związek z optymizmem, z wiarą w zdolności do spostrzegania zjawisk takimi, jakimi są one "naprawdę". Człowiek zdaje się być zdolny do oderwania od własnych osobistych potrzeb i pragnień i nie liczenia się z różnymi narzuconymi konwencjami. Takie transcendentne doświadczenie może pojawić się po długim wysiłku zmierzającym do rozwiązania nurtującego nas problemu.
3) Poczucie prawdy nie wymagające zewnętrznego potwierdzenia, czyli poczucie pewności, że się ma rację. Jest tak jakby "widziało się istotne cechy ukryte za pozorami".
4) Pozytywna jakość emocjonalna, czyli radość, ekstaza, nadzieja itp.
5) Niewyrażalność tych stanów za pomocą środków werbalnych; doznania te mogą być tak niezwykłe, że żadne słowa nie wydają się być odpowiednimi do ich określenia i wyrażenia.
6) Zjednoczenie i zespolenie. Odrębność własnego ja znika, granice roztapiają się i następuje zespolenie własnego "ja" z tym, co poprzednio było "nie-ja".
Szczególnie wartościowe dla twórcy (uczonego) w zmienionych stanach świadomości wydaje się poczucie wykroczenia poza granice własnego ja (ego transcendentne), czyli "poczucie oderwania się od siebie samego i swych osobistych potrzeb, dzięki czemu ma się wrażenie, że patrzy się na rzeczywistość w obiektywny i bezstronny sposób"; poczucie skuteczności swych działań to "poczucie własnej kompetencji, własnej efektywności, własnej wartości, posiadania wpływu na bieg rzeczy" i doznania szczytowe (peak experiences), czyli "momenty największego szczęścia i poczucie spełnienia doświadczane przez osoby, które osiągnęły samorealizację".(P.Zimbardo i F.Ruch 1988, s.675 i 665; zob. również A.Maslow 1986).
Istnieją podstawy do sformułowania następującej ogólnej tezy: "normalna" świadomość jest korzystna i wystarczająca w sytuacjach "normalnych", czyli zwykłych, codziennych, nawykowych, stereotypowych itp., natomiast w sytuacjach trudnych, niezwykłych, a więc również wymagających aktywności twórczej, korzystne okazują się często właśnie zmienione stany świadomości. Wydaje się, że dostrzeżenie wspólnych elementów w traktowanych dotąd oddzielnie zjawiskach intuicji oraz tzw. zmienionych stanów świadomości, może ułatwić postęp w obu dziedzinach.
1
2
3 (1+2)
5 (2+3)
8
13
21
34
55
89
Każda liczba to suma dwóch poprzednich. 7 liczba od góry pomnożona przez 11 da sumę wszystkich liczb w słupku.
21 * 11 = 231.
Logika prowadzi nas do rozwiązań jedynie słusznych, a intuicja tylko naprowadza; daje nam przeczucie, domysł, pewną hipotezę.
3.3.Wynik poznania intuicyjnego
Przeczucie, domysł, hipoteza, przedwiedza
Podsumowanie: poznanie niedoskonałe, ale ważne.
4.Typy umysłowe - intuicjoniści i racjonaliści
Zestawienie porównawcze preferencji uczonych logików i intuicjonistów w różnych etapach procesu twórczego
Etapy procesu twórczego |
Typy racjonalne |
Typy intuicyjne |
Preferowane problemy badawcze |
-Preferują problemy dobrze określone; -Często wypełniają luki w aktualnej wiedzy; -Przywiązują wielką wagę do możliwości kontrolowania zmiennych badawczych; -Preferują problemy zorientowane na teraźniejszość („modne”). -Często korzystają z gotowych, sformułowanych już przez innych problemów. |
-Preferują problemy otwarte, niedookreślone; -Często pracują na tzw. wysuniętych rubieżach; -Pociągają ich zjawiska tajemnicze, dotychczas słabo poznane; -Samodzielnie dostrzegają i formułują problemy badawcze; -Podejmują problemy złożone, kontrowersyjne, dotyczące wielu aspektów badanej rzeczywistości. |
Preferencje w poszukiwaniu niezbędnych informacji |
-Bazują głównie na konkretnych faktach, danych zmysłowych, wynikach ścisłych pomiarów i wskaźnikach liczbowych. -Dużą wagę przywiązują do takich cech informacji, jak: aktualność, kompletność, konkretność, użyteczność i in. |
-W dużym stopniu interesują ich informacje perspektywiczne, w tym -prognozy, wizje, a nawet literatura z gatunku science fiction; -Doceniają również informacje unikatowe, niepowtarzalne, różnorodne. |
Generowanie pomysłów i kryteria ich wartościowa war |
-Wysuwają niewiele ostrożnych pomysłów, głownie o charakterze konwergencyjnym; -Wolą korzystać z cudzych pomysłów niż generować własne; -Starają się być w zgodzie z poglądami innych uczonych o uznanym autorytecie. -Penetrują literaturę przedmiotu oraz korzystają z konsultacji specjalistów. -Oceniając pomysły kierują się głownie kryteriami zewnętrznymi, odwołują się do logiki formalnej, statystyki, opinii autorytetów. |
-Preferują generowanie własnych pomysłów; -Sięgają do innych dyscyplin naukowych, myślą dywergencyjnie; -Dopuszczają pomysły oparte nawet na fantazji, stąd zaskakujące, oryginalne, a nawet „niepoważne”; -Oceniają pomysły w oparciu o subiektywnym subiektywnym prawdopodobieństwie; -Dopuszczają do głosu emocje. |
6. Podsumowanie
Rozpowszechniana jest teza, że: Intuicja jest przeciwieństwem racjonalności, ale jest to przesada.
Wyższe, gdy człowiek działa jako podmiot;
Wyższe, elementy niższych wykorzystuje jako środek (np. wrażenia w poznaniu intuicyjnym, uwaga dystrakcyjna)
-1- Runą w łunach, spłoną w pożarach Krzyże kościołów, krzyże ofiarne. I w bezpowrotnym zgubi się szlochu Z lechickiej ziemi Orzeł Polaków. |
-2- Na ziemskim globie flagi czerwone Będą na chwałę grały jak dzwony. Czerwona Armia i Wódz Jej Stalin Odwiecznych wrogów swoich obali. |
-3- O słońce jasne, Wodzu Stalinie! Niech sława Twoja nigdy nie zginie! Niech jak orłów prowadzi z gniazda Rosji i Kremla płonąca gwiazda. |
-4- Zmienisz się rychło w wielu godzinie Polsko! I Twoje córy i syny, Wiara i każdy krzyż na mogile U stóp nam legnie w prochu i pyle. |
7 sposobów postawienia jajka na sztorc bez tłuczenia skorupki (wychodzimy poza warunki ziemskie):
Grawitacja
Nadajemy mu ruch wirowy
Jak zjeść jajko bez tłuczenia skorupki?
Kawior, jajka czekoladowe.
Psychologia Wyższych Procesów Poznawczych
Prof. nadzw. dr hab. Witold Dobrołowicz
Semestr 3
- 9 -